Morgunblaðið - 14.08.1991, Blaðsíða 12

12_____________________MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 14. ÁGÚST 1991_
Hvernig getur þjóð sem stöðugt
minnkar framlög til rannsókna og þró-
unarstarfa vænst aukins hagvaxtar?
eftir Kristberg
Kristbergsson
Það blæs ekki byrlega fyrir þjóð-
arskútunni þessa dagana. Arleg
úttekt Hafrannsóknarstofnunar
gefur til kynna að all veruleg
minnkun í veiðum á þorski, ufsa
og grálúðu er óhjákvæmileg og
óvissa ríkir um loðnuveiðar. Til við-
bótar koma svo gjaldþrot í fiskeldi
og ullariðnaði.
Þjóðhagsstofnun hefur svo í
framhaldi af þessu birt drög að
nýrri þjóðhagsspá fyrir þetta ár og
það næsta. Spáin er svo slæm að
nærri lætur að það jákvæðasta við
hana sé að ekki sé spáð eldgosum
eða öðrum náttúruhamförum. En á
þessa leið kemst Þórhallur Jóseps-
son, blaðamaður, að orði í grein
sinni „Á köldum klaka“ í Mprgun-
blaðinu 14. júlí síðastliðinn. í þess-
ari grein ræðir hann við fimm
þekkta hagfræðinga um efnahags-
málin. Þar kemur fram að lítils
hagvaxtar er að vænta í svipinn og
ekki von á varanlegum bótum með-
an útflutningstekjur byggja á jafn
einhæfum atvinnurekstri og hér er
raunin.
Sama dag og Hafrannsókna-
stofnun birti sína svörtu skýrslu var
fréttaskýringaþátturinn Kastljós á
dagskrá Sjónvarpsins þar sem m.a.
utanríkisráðherra Jón Baldvin
Hannibalsson sat fyrir svörum.
Ráðherra varð tíðrætt um útflutn-
ing á íslenskri „hátækni-matvæla-
framleiðslu og mátti skilja af orðum
ráðherrans að þar væri komið eitt
helsta byggðamál þjóðarinnar,
bjargvætturin sem koma skal.
Svo gæti vel orðið en hvernig
stöndum við í dag. Hvar er þessi
„hátækni-matvælaframleiðsla“?
Spyr sá sem ekki veit. í dag er físk-
iðnaður okkar fyrst og fremst hrá-
efnisframleiðsla. Reyndar mjög vel
tæknivædd hráefnisframleiðsla.
Fullvinnsla er lítil sem engin og.
þaðan af síður er unnt að tala um
„hátækni-matvælaframleiðslu. Gíf-
urleg fjárfesting hefur átt sér stað
á undanförnum árum í þeim geira
fiskvinnslunnar sem snýr að öflun
og frumvinnslu.
Svo er komið að flestir eru sam-
mála um að skipin eru of mörg og
frumvinnsluhúsin eru einnig of
mörg svo ekki sé talað um
rækjuvinnslur.
Þegar kemur að fullvinnslu sjáv-
arafurða er allt annað uppá tening-
inn. Að vísu hafa sum frystihúsanna
pakkað nokkuð í neytendapakkn-
ingar og sölusamtökin hafa eflt
vöruþróunarstarfsemi sína. Stóru
sölusamtökin þtjú reka nú sínar
eigin þróunardeildir. Það ber ekki
að lasta það og lofa ber það sem
vel er gert en þetta hefur farið of
hægt af stað. og betur má ef
duga skal.
Einnig hafa örfá smáfyrirtæki
verið að þreifa sig áfram og má
nefna Franskt-íslenskt sem nýlega
hóf útflutning á fískpöstum til Evr-
ópu og fyrirtækið Sjávarréttir hf.
hefur framleitt tilbúna fískrétti fyr-
ir innanlandsmarkað. Sum stærri
fyrirtæki hafa einnig tekið sig á
og hefur t.d. K. Jónsson gert stór-
átak í þessum málum og nú síðast
eru íslensk matvæli að gera mjög
góða hluti, fleira slíkt mætti eflaust
nefna. Þessir aðilar hafa áttað sig
á því að það þarf töluvert aðra og
meiri þekkingu til ef stunda á „há-
tækni-matvælaframleiðslu“ heldur
en ef eingöngu á að flaka fisk í
frystingu. Það skal tekið fram að
hér er átt við sjávarafurðir til út-'
flutnings en ekki matvælafram-
leiðslu almennt sem tekið hefur
undraverðum framförum á síðustu
10-15 árum þó þar sé víða pottur
brotinn enn þá.
En hvað þarf til að stunda „há-
tækni-matvælaframleiðslu?
„Hátækni-matvælaframleiðsla“
er ekki hráefnisframleiðsla og held-
ur ekki eldamennska þar sem
fersku hráefni er breytt í ljúffenga
máltíð, það er starfssvið matreiðslu-
meistarans. Allt önnur lögmál gilda
um rétti sem á að framleiða í verk-
smiðju og selja síðan sem tilbúna
vöru á öðrum stað en framleiðslu-
staðnum. Þama gilda önnur lögmál
um geymsluþol, pökkun, notkun
tæknilegra hjálparefna o.s.frv. Ef
framleiða á „hátækni matvöru með
einhveijum árangri liggur fyrir gíf-
urleg vinna i rannsóknum og
vöruþróun.
Undirritaður átti þess kost að
starfa um árabil að loknu fram-
haldsnámi hjá stóru matvælafyrir-
tæki í Bandaríkjunum sem stundar
„hátækni-matvælaframleiðslu". Ár-
ið 1988 var velta þess tæplega 16
billjónir Bandaríkjadala. Þetta fyr-
irtæki lagði tæp 5% af tekjum beint
í rannsóknir og þróun og hafði í
þjónustu sinni vel yfír 1.Q00 háskól-
amenntaða starfsmenn sem ein-
göngu störfuðu við rannsóknir og
vöruþróun. Svipað má segja um
önnur matvælafyrirtæki af sömu
stærð þar í landi.
Þessi fyrirtæki reka stórar rann-
sókna- og vöruþróunarstöðvar með
5-600 manna háskólamenntuðu
starfsliði. Síðan eru litlir hópar,
5-10 manna, staðsettir í hverri
verksmiðju sem einnig sjá um vöru-
þróun en eru þó fyrst og fremst í
gæðaeftirliti. Bandarísk stórfýrir-
tæki eru ekki þekkt fyrir að eyða
sínu fé í vitleysu en þetta telja þau
sig þurfa að gera til að standa
fremst í sinni grein. Ef við ætlum
okkur að gera „hátækni-matvæla-
framleiðslu" að stórri útflutnings-
grein og vera samkeppnisfær dugar
bijóstvitið einfaldlega ekki til.
Ef við lítum á framlag nágranna-
þjóða okkar til rannsókna sem hlut-
fall af þjóðartekjum kemur í ljós
að Danir leggja um 1,5%, Svíar
2,4% og Þjóðveijar 2,5% í rannsókn-
ir og þróunarvinnu. Flestar þjóðir
hafa verið að auka þetta hlutfall
því þær skilja að undírstaða nútíma-
atvinnulífs eru rannsóknir og þró-
unarvinna samfara öflugu mark-
aðsstarfi. Hvað gerum við?
Samkvæmt upplýsingum frá
Rannsóknaráði ríkisins voru heild-
arframlög til rannsókna og þróun-
Kristbergur Kristbergsson
„Ef íslendingar ætla að
stunda útflutning á „há-
tækni matvælafram-
leiðslu“ í framtíðinni er
rétt að byrja á byrjun-
inni sem eru hagnýtar
rannsóknir og vöruþró-
un.“
arstarfsemi 0,79% af þjóðarfram-
leiðslu árið 1987. í ár er þessi tala
enn undir einu prósenti. Þetta eru
sameiginleg framlög frá ríkis- og
einkageiranum. Framlög til Rann-
sóknasjóðs Rannsóknaráðs ríkisins
voru lækkuð af fjárveitingavaldinu
um 40% að raungildi frá 1985—
1990 og um 30% miðað við framlag-
ið í ár. I ár hefur sjóðurinn alls 110
milljónir til ráðstöfunar til allra at-
vinnugreina. Svo leyfír ráðherra sér
að tala Ijálglega um útflutning á
„hátækni-matvælaframleiðslu"!
Á kannski að standa að þessum
útflutningi eins og fískeldinu þar
sem nokkrum framtakssömum aðil-
um var fengin steypuhrærivél og
síðan átti að fara að framleiða eldis-
físk af fullum krafti. Kunnátta,
rannsóknir og þróunarvinna skiptu
engu máli, aðalatriðið var að steypa
nóg húsnæði og ker til að unnt
væri að framleiða sem mest. Fisk-
eldið kostaði þjóðarbúið um 9 millj-
arða. Kröflutilraunin var mun dýr-
ari. Rangnefni er að kalla þetta til-
raunir því að orðið „tilraun" bendir
til að um vísindaleg vinnubrögð sé
að ræða en svo var ekki í
þessum tilfellum.
Ef íslendingar ætla að stunda
útflutning á „hátækni-matvæla-
framleiðslu“ í framtíðinni er rétt
að byija á byijuninni sem eru hag-
nýtar rannáóknir og vöruþróun.
Auðlindir okkar takmarkast að
mestu við hafíð í kringum landið,
hreint vatn og ódýra orku. Nýting
fískstofna við landið er í hámarki,
þ.e. ekki koma fleiri fískar úr sjó
af þeim tegundum sem við nýtum.
Vannýttar tegundir eru þó nokkrar
eins og kolmunni, ýmsar skeldýra-
tegundir og eitthvað hlýtur að vera
hægt að gera við grásleppuna svo
nokkur dæmi séu nefnd. Aukinn
hagvöxtur yrði þó ekki síður með
því að nýta betur þá físka sem við
þegar fáum úr sjó með fullvinnslu
þess afla sem berst á land.
íslensk fýrirtæki eru flest það
smá að þau hafa ekki bolmagn til
að halda úti miklu rannsóknar- eða
þróunarstarfí hvorki hvað varðar
mannafla eða aðstöðu. Okkur ber
því að nýta sameiginlega þær stofn-
anir og þann mannafla sem við
þegar höfum hjá t.d. Rannsókna-
stofnun fískiðnaðarins, Rannsókna-
stofnun landbúnaðarins, Iðntækni-
stofnun og Háskóla íslands. Við
verðum að gera þessum stofnunum
kleift að stunda kröftugt rann-
sókna- og þróunarstarf ef við ætlum
okkur að verða annað en hráefnis-
útflytjendur. Þetta gerum við ekki
öðruvísi en með því að stórauka
framlög til rannsókna og þróunar.
— Ef við byijum strax er möguleiki
að tala um útflutning á „hátækni-
matvælaframleiðslu“ að nokkrum
árum liðnum. Höfum hugfast að ein
helsta undirstaða framfara í at-
vinnulífí er öflug rannsókna- og
þróunarvinna samfara markvissri
markaðssókn, það er svo undirstaða
aukins hagvaxtar.
Höfundur er dósent í
matvælavinnslu og tækni við
Háskóla íslands.
Til umhugsunar
••
eftir Onnu Ragnars-
dóttur Rippinger
Kæru landar.
Mig langar til að miðla af reynslu
minni í sambandi við hið margum-
talaða móðurmál okkar, íslenskuna.
Rannveig Tryggvadóttir ritaði mjög
athyglisverða grein í Mbl. föstudag-
inn 5. apríl sl. (bls. 20) um móður-
málið, fjölmiðlana og aðhald barna
á heimilum. Ég tel mig geta sannað
af eigin reynslu, að Rannveig hafí
á réttu að standa þar sem hún seg-
ir: „Það er engin hætta á því, að
barn, sem fær að njóta návistar við
foreldra sína og systkini á viðkvæ-
mustu mótunarárum sínum sé ekki
fært um að tala rétt mál og failegt
sé það haft fyrir því á heimiliml. “
Sjálf er ég fímm barna móðir og
hef verið búsett erlendis í fimmtán
ár.
Börnin mín eru á aldrinum 2{h
árs til 17 ára og eru algjörlega alin
upp erlendis.
Ég er gift lúxemborgískum
manni og við hjónin tölum saman
á ensku. Þar með eru börnin okkar
allan daginn alla daga með þijú
tungumál í gangi. Þau tala rétta
lúxemborgísku við pabba sinn, í
skóla og í búðum, en rétta og fal-
lega íslensku við mömmu og aðra
íslendinga, því það eru forréttindi
að kunna þetta foma og fagra mál.
Enskuna skilja þau og tala, en
aldrei nema við enskt eða amerískt
fólk. Tungumálunum rugla þau
ekki saman, heldur halda þeim að-
greindum.
Hjá öllum fimm börnunum var
eðlilegt að þau töluðu fyrstu orðin
og setningarnar á íslensku því
mamma er tií staðar alla daga.
Ég er í eðli mínu málglöð, og
stolt af því að vera íslendingur, þó
pft sé erfítt að vera langdvölum frá
íslandi.
Ég hef tamið mér að lesa fyrir
börnin vísur og sögur fyrir svefninn
og svo syngjum við mikið saman,
sígild barnalög, að sjálfsögðu allt á
íslensku. Ég veit fyrir víst um marg-
ar íslenskar mæður hér í Lúxem-
borg, sem hafa þetta líka svona
með sínum börnum.
Islensku börnin hér í landi nota
3-4 tungumál dags daglega (þ.e.a.s.
frá því þau byija í skóla) en tala
öll íslenskuna, þó hún sé misgóð
eftir því hvað foreldrar eru dugleg-
ir að leiðrétta.
Ég hef það frá henni móður minni
blessaðri að leiðrétta málvillur
barnanna ósjálfrátt og hamra á leið-
réttingum, þegar með þarf og
árangurinn er augljós eða réttara
sagt auðheyrður.
Nú geri ég mér grein fyrir því,
að raddir að heiman gætu hrópað
að mér og sagt, að það sé gott að
geta setið heima hjá börnunum í
útlandinu og samt haft ofan í sig
og á.
Mér skilst að einhver stjórnmála-
maður í Reykjavík hafi þá hug-
mynd, að borga ætti þeim mæðrum
laun, sem vilja ala upp bömin sjálf-
ar frekar en að reisa endalausar
dagvistunarstofnanir.
Ef þetta er rétt vona ég að hver
sá, sem mælti þessi viturlegu orð,
fái fylgi þeirra foreldra, sem vilja
halda Islendingnum í börnum lands-
ins og rækta móðurmálið.
Feðurnir gætu líka verið heima
hjá börnunum, ef það lægi betur
við. Foreldrarnir gætu jafnvel
endurskoðað aðstöðuna og reynt
að skiptast á um að vinna után
heimilis.
Börn hafa ótrúlega tungumála-
hæfileika fyrstu ár lífs síns. Þau
eru opin, iðin og áhugasöm fyrir
öllu. Ég þekki margar heimavinn-
andi húsmæður á Islandi, sem láta
efnislega hluti sitja á hakanum til
þess að geta verið heima og þeirra
börn fylgjast með ókjörum af er-
lendu efni í fjölmiðlum, en tala samt
góða íslensku.
I landi, þar sem mér skilst að
80% af mæðrum vinni frá heimil-
unum og börnin eru alin upp í góðu
en röngu umhverfi og andrúmslofti
— að ekki sé talað um skortinn á
móður- eða föðurfaðmi — þykir mér
eðlilegt, að íslenskukunnáttan dapr-
ist eða hreinlega glatist að lokum.
Hvað er hægt að gera til að
tryggja að þetta hreina mál varð-
veitist, held ég, að byijunin sé, að
Anna Ragnarsdóttir Rippinger
„Eg- hef það frá henni
móður minni blessaðri
að leiðrétta málvillur
barnanna ósjálfrátt og
hamra á leiðréttingum,
þegar með þarf og
árangurinn er augljós
eða réttara sagt auð-
heyrður.“
leiðrétta sitt eigið málfar og vanda
sig betur. Nota orðaforðann sem
mest í daglegri umgengni, hvert við
annað og út á við.
Rannveig hefur að mínu mati
rétt fyrir sér í mörgu af því, sem
hún skrifar um „rauðsokkurnar",
sérstaklega er ég sammála henni í
sambandi við fóstureyðingar, því
„rauðsokkur" fóru því miður út í
öfgar með alltof mörg af sínum
málefnum.
En þó — þær voru nauðsynlegar
að mörgu leyti, því konan var ekki
virt sem skyldi. Nú hafa konur aft-
ur á móti sannað sig í millitíðinni,
þó laun þeirra séu ekki virt sem
skyldi, og ég er nógu mikil „rauð-
sokka“ til að njóta þess að sanna
mig á heimavelli, hugsa um karlinn
og ala upp bömin mín sjálf, þar til
leiðir okkar skiljast. Því miður eru
allt of fáar einstæðar mæður á ís-
landi, sem eiga þess kost að vera
heima hjá börnum sínum, því allt
er svo dýrt og hjálpin svo takmörk-
uð.
Það virðist vera metnaður lúxem-
borgískra stjómvalda að reyna að
halda mæðrunum heima með
styrkjum og fjárhagsaðstoð. Ég er
þakklát fyrir það og held að ráða-
menn heima ættu ef til vill að koma
hingað í læri.
Eg óska þess að börnin á íslandi
í dag geti talað íslensku við barna-
börnin sín þegar fram í sækir. Metn-
aður og stolt gagnvart móðurmál-
inu má ekki hverfa.
íslensk börn geta bætt við sig
tungumálum með hjálp fjölmiðl-
anna, e/íslenskan er ræktuð heima-
fyrir, en það er augljóst, að fjöl-
miðlaefni á erlendum málum muni
kenna barninu að „tala tungum“
ef of miklum tíma er eytt í þannig
fyrirmyndir.
Höfundur er húsmóðir í
Lúxemborg.