Morgunblaðið - 22.09.1991, Qupperneq 2

§ é
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. SEPTEMBER 1991
etta var að næturþeli.
Gamlar og óþægilegar
endurminningar sóttu
ákaft á hann. Þær
hrönnuðust óviðráðan-
lega upp í hugarheimi
hans, mögnuðust og
urðu að lokum yfir-
þyrmandi, ægilegar og ógnvekj-
andi.
Styron átti myndband af kvik-
myndinni The Bostonians, eftir
samnefndri skáldsögu Henry Ja-
mes. I þessu kvíðakasti, neyddi
hann sig til þess að setja myndina
í tækið. Hann gat samt ekki fengið
sig til að horfa á hana, en reyndi
að hlusta fyrstu mínúturnar. Allt í
einu nam hann daufan óm. Ein-
hvers staðar í bakgrunni myndar-
innar var kvenmaður að æfa sig í
að syngja alt-rapsódíu Brahms.
Söngurinn kippti honum í einu
vetfangi meira en hálfa öld aftur í
tímann, aftur til bemskuáranna,
þegar hann hlýddi á móður sína,
er dó þegar hann var þrettán ára
gamall, æfa þennan sama kafla úr
alt-rapsódíunni. í þessum kafla læt-
ur Brahms drunga og dimmu þoka
fyrir von. Á táknrænan hátt sam-
einast rödd söngkonunnar karla-
röddum í bæn: Vater der Liebe...
so erquicke sein Herz! eða: „Ástar-
faðir... endurlífga hjarta hans!“
Frá þeirri stundu vissi William
Styron, að hann gæti ekki framið
sjálfsmorð. Andartaki áður hafði
hann verið ákveðinn í því að sálga
sér; nú gat hann það ekki lengur.
Hann kaliaði tii konu sinnar, sem
svaf uppi á lofti og bað hana um
að koma niður og hjáipa sér.
Raunin sem göfgar
Hálft sjötta ár er liðið frá því,
að William Styron hvarf frá því
óráði að ráða sjálfum sér bana. Nú
er hann glaðlegur á svip, þegar
hann lítur út um dagstofugluggann
á reisulegum bóndabæ sínum í
Connecticut á Nýja-Englandi, og
virðir fyrir sér öldótt landslagið,
hálsa, hæðir og hóla í dalnum sín-
um. Þama hefur hann búið ásamt
fjölskyldu sinni í fjörtíu ár, og þama
er skógurinn, þar sem hann áður
gekk um í þungum þönkum í löng-
um gönguferðum, þegar hann
reyndi að bægja þunglyndinu frá
sér með því að streitast við að setja
saman skáldsögur í huganum. Hann
vann óendanlega hægt — næstum
því eins og Gustave Flaubert — og
með kvöl og þjáningu í sinni og
sál, barði hann af þrautseigju sam-
an meistaraverk á borð við Val
Soffíu og Játningar Nats Turners,
sem hann fékk Pulitzer-verðlaun
fyrir.
Eitt kemur skýrt fram í tali Styr-
ons. Þótt raun sú, sem á hann var
lögð, hafi tyftað hann og hirt, hefur
hún einnig agað hann, skírt og
göfgað. William Styron er nú vel á
sig kominn, lítur vel út, heill heilsu,
og hann er aftur farinn að vinna
-og skrifa með eðlilegum hætti.
Bókin sem hann skrifaði um
reynslu sína heitir Myrkur fram-
undan; minningar um geðveiki,(D-
arkness Visible — A Memoir of
Madness), 84 hnitmiðaðar síður sem
skýra á næstum læknisfræðilegan
hátt frá því hvernig hann gældi við
sjálfsvíg, og vann loks bug á löng-
uninni. Sjálfum honum og öllum
öðrum til mikillar undrunar varð
þetta bókarkver í flokki metsölu-
bóka í Bandaríkjunum á síðasta ári.
Sumum ritdómurum þykir sem
að í bókinni sé loks komin lýsing á
því, sem fram að þessu var talið
ólýsanlegt: Hvemig það sé að vera
á kafí í svo djúpstæðu og sársauka-
fullu þunglyndi, að líf manns, sem
á ytra borði sýnist vel heppnað,
hamingjusamt og árangursríkt,
virðist innra með honum vera svo
ömurlegt, að það taki því ekki leng-
ur að lifa því til eðlilegra loka.
Álagið, sem fylgdi þessum ósköp-
um, var svo miicið, að sitthvað get-
ur hafa skolazt til í minni hans.
Til dæmis lýsir hann því mjög skýrt
og greinilega, að hann hafi farið á
sjúkrahús daginn eftir að hann
heyrði alt-rapsódíu Brahms, sem
hann kallar hugljómun og opinber-
un. í reynd var þetta ekki svo.
„Polly, dóttir mín, hélt dagbók, sem
hún sýndi mér ekki fyrr en eftir
að bókin var komin út,“ segir Styr-
on.
„Mér til mikillar undrunar sá ég,
að ég hafði ekki verið sendur í
sjúkrahús næsta dag, heldur
þamæsta dag. Ég hef nefnilega
misst heilan sólarhing úr minni
mínu. Hún skrifar um þessa hræði-
legu klukkutíma í dagbók sína og
segir frá því, hvernig mér var nán-
ast haldið föngnum í svefnherberg-
inu. Hún skrifar, að- ég hafí sagt
við sig:„Heilinn er að klofna. Heil-
inn er að springa!" Ég man ekkert
eftir þessum tíma; hef gjörsamlega
máð hann burtu.“
Margir bandarískir rithöfundar á
svipuðum aidri
og Styron uxu
upp í barnalegri
aðdáun á stór-
karlalegum lifn-
aðarháttum fyr-
irmyndanna
miklu, sem voru
heimsfrægir
pennavíkingar á
borð við Ernest
Hemingway og
William Faulkn-
er. í hugum byij-
endanna, sem
voru að feta sig
út á ritvöllinn,
hafði mótazt ein-
stæð, að ekki sé
sagt skrítin
mynd, af hinum
sannbandaríska
rithöfundi. Hon-
um átti að þykja
gott í staupinu,
mátti eiginlega
vera drykkju-
svoli, þótt bann-
að væri að kalla
hann alkóhól-
ista, harðskeytt-
ur, grófgerður í
líferni og hátt-
um, og honum
bar að fyrirlíta
sér andlega
smærri menn.
Styron segir nú, að meginhluta
ævi sinnar hafí hann drukkið of
mikið. Hann kveðst þó aldrei hafa
verið diykkjusjúkur. Drykki hann
hálfpela af viskí á dag, fannst hon-
um það ekkert til að leiða hugann
að. Þegar leið á ævina fékk hann
sér alltaf tvö eða þijú glös af skosku
viskí um daginn, vín með kvöld-
matnum og talsvert af bijóstbirtu
fram eftir kvöldi.
Að lokum hætti hann þó að
drekka áfengi. Fljótlega fann hann
til angistar og örvæntingar innra
með sér. Hann reyndi að bæla niður
áhyggjur sínar af þessu óeðlilega
hugarástandi með því að sannfæra
sig um það, að þetta væru aðeins
venjuleg fráhvarfseinkenni eftir
langvarandi sull í áfengi. Drykkjan
var karlmannleg og fráhvarfsein-
kennin þá líka. Þetta var almennt
viðurkennt. Hins vegar gilti ekki
hið sama um þunglyndisköst; þau
var alls ekki hægt að viðurkenna.
„Svokallað „sjúklegt þunglyndi“,“
segir hann, „er ekki annað en orða-
leppur, frasaræfíll, hugtaksdrusla
um mjög alvarlegan, meiriháttar
sjúkdóm." Smám saman fór honum
að verða örðugt og loks ókleift, að
einbeita sér að vinnu sinni. Ekki
var reynandi að skrifa neitt af viti
lengur; hann gat ekki agað hugann
og einbeitt sér að ákveðnu marki.
Hann gat í rauninni ekki horft á
kvikmyndina Bostonbúa; það var
hljóðið í myndinni, sem hratthonum
frá því algerri vitfírringu og sjálfs-
morði. Það var alt-rapsódía
Brahms, sem kom vitund hans til
hálfrar heilbrigði aftur, aðeins
söngurinn bjargaði honum frá því
að sálga sér. Áður en hann varð
fyrir þessari opinberun hafði hann
í raun lokað sig inni. Hann fór ekki
lengur á mannamót og neitaði að
heimsækja eða taka á móti gömlum
vinum.
Grýla geðveikinnar
Kona hans, Rose, er virkur þátt-
takandi í flestum aðgerðum á veg-
um Amnesty Intemational. Það fór
ekki fram hjá henni, að eitthvað
var að. Áhyggjur hennar jukust
jafnt og þétt. En hvað átti hún að
gera?
Hún var hjálparvana, því þegar
grýla geðveikinnar vitjaði þeirra,
voru þau jafn illa stödd og hver
annar, þrátt fyrir gáfur og auðæfi.
Hvert átti að leita, hvað áttu þau
til bragðs að taka?
Loks knúðu þau sig til þess að
tala um ástand hans, og urðu að
lokum sátt um að leita til heimilis-
læknisins. Hann vísaði þeim til geð-
læknis, sem áður hafði verið sér-
fræðingur við geðdeild sjúkrahúss,
en var nú á eigin vegum. Tilvísunin
var gerð í góðu skyni, en reyndist
hafa óheppilegar afleiðingar í för
með sér. Styron var reiðubúinn að
þiggja hvaða ráðleggingu sem var.
„Eg var hreinlega á barmi örvænt-
ingar,“ segir hann. „Ég sagði við
lækninn: „Stýrðu mér eitthvert í
burtu frá þessu.““ Styron vill ekki
kalla geðlækninn réttu nafni. Hann
kallar hann „dr. Gold“ og segir
hann hafa brugðizt sér hrapallega
í tveimur atriðum. í fyrra lagi skrif-
aði hann lyfseðla handa honum fyr-
ir ávanabindandi, róandi lyfjum.
Þetta frestaði aðeins bata, og tafði
nauðsynlegan skilningi Styrons á
eðli sjúkdómsins, því að hann þurfti
að gera sér ljóst, að hann þjáðist
af alvarlegum þunglyndissjúkdómi,
sem þarfnaðist mun meiri og betri
sérfræðilegrar umönnunar en hér
var veitt. I síðara lagi — og það
er erfiðara að fyrirgefa — mælti
hann gegn því, að Styron legðist í
sjúkrahús, vegna þess að þá yrði
hann brennimerktur sem „geðbilað-
ur rnaður" ævilangt.
Styron fer að rifja upp samskipti
sín við geðlækninn: „Maðurinn var
alveg óskaplega þægilegur í um-
gengni, einstaklega viðfelldinn og
ljúfur, svo að ég hef ekki kynnzt
öðrum eins. Hann var eiginlega ein-
um of þægilegur, smeðjulegur væri
ef til vill réttara orð. Hér var áreið-
anlega maður á ferð, sem gerði sér
allt far um að þóknast öðrum. Hann
var alger andstæða þessara kulda-
legu og fráhrindandi manna, sem
við hittum allt of oft í lífínu. Gallinn
var sá, að undirstöður menntunar
hans og þekkingar voru ekki traust-
ar. Undir hlýlegu viðmóti skorti
sanna og nauðsynlega hæfileika."
Ekki bætti úr skák, að Rose bar
ekki minnsta traust til læknisins,
og raunverulega hafði hún skömm
á honum, fannst hann óhæfur, og
fyrirleit hann jafnvel. Að lokum
urðu þau að koma sér undan til-
raunum hans til aðhlynningar og
bijóta gegn ráðum hans, svo að
Styron auðnaðist að komast á
sjúkrahús til þess að fá betri sál-
fræðilega þjónustu og geðfræðilega
umönnun.
Þegar Styron lítur nú til baka
telur hann dvölina í sjúkrahúsinu
hafa orðið honum til mestrar gæfu
í baráttunni við bringsmalaskottu.
Þar öðlaðist hann andlegan frið og
innri rósemi, sem hann trúir, að
hafí læknað hann öllu öðru fremur.
Honum geðjast lítt að valinu, sem
andlega bilað fólk stendur frammi
fyrir nú á dögum: Sá vanheili á að
velja á milli tveggja kosta: Geð-
lækningu eða sálfræðilega meðferð.
Annaðhvort lyf eða sálfræðimeð-
ferðarsnakk, hópmeðferð, sálgrein-
ingu, Gestalt o.s.frv. Styron jafnar
þessum tveimur kostum við aðferð-
ir lækna á átjándu öld, þegar annað-
hvort átti að láta blæða eða ekki.
Hugsunin á bak víð þetta sé frum-
stæð, miðaldaleg að inntaki og komi
næstum að engu gagni. Hann líkir
Ffjótlega fann hann til ang-
istar og ðrvæntingar innra
með sér. Hann reyndi að
bæla niður áhyggjur sínar
af hessu ðeðlilega hugar-
ástandi með hvíað sann-
færa sig um hað, að betta
væru aðeins venjuleg frá-
hvarfseinkenni eftir lang-
varandi sullíáfengi.
„dr. Gold“ við hinn einfalda og góð-
viljaða sveitalækni í sögunni um frú
Bovary (Madame Bovary) eftir
Flaubert. Emma leitaði til hans í
vandræðum sínum — til manns, sem
einungis var fær um að veita hennr
gagnslaus ráð, fímmauraspeki,
margþvældra tuggur og innantóma
frasa. Allt átti þetta að hljóma sem
ný og merkileg sannindi, þegar hinn
hámenntaði nýtízkumaður, „dr.
Gold“, tók sér frasana í munn.
Styron skildist loks, að „dr. Gold“
hefði lítinn sem engan skilning á
hræðilegum vandkvæðum hans,
dýpt og umfangi sársaukans í
bijósti hans, þegar geðlæknirinn
mælti gegn notkun ákveðins hugar-
léttislyfs við geðlægð, af því að
hann ætti þá á hættu að missa
náttúruna að einhveiju leyti („frygð-
arlöngun og almenn kynhvöt gæti
dofnað eða þorrið að nokkru“). Þeg-
ar hér var komið sögu, var ekkert
fjær hugarheimi Styrons og getu
en einmitt kynlíf.
Hann telur að geðveiki sín hafi
hafist með aðkenningu af sleni og
ónotum. Smám saman fór hann að
verða eirðarlaus, kvíðinn og óróleg-
ur. Sðar fór hann að verða ímynd-
unarveikur, en að lokum var öll
gleði og ánægja horfín úr lífínu.
Þá var skammt í lokastigið, en það
segir Styron að hafi verið dauðaósk
sem hefði að lokum getað leitt til
sjálfsmorðs.
En setjum sem svo, að hinar
gömlu kenningar Freuds, sem hafa
verið undirstöður hefðbundinna
skoðana og aðferða hjá sálfræðing-
um og geðlæknum allt fram á okk-
ar daga, þótt nú sé allt að snúast
við, um að þunglyndi sé raunveru-
lega reiði sem beinist inn á við, séu
eftir allt réttar að þessu leyti. Getur
þá ekki verið, að hinn lánlausi „dr.
Gold“ trúi enn á þessar kenningar,
og að honum hafí fundizt hann
hafa verið svo óheppinn að verða
sjálfur að eins konar lifandi, mann-
legum boxarasekk, sem reiði Styr-
ons og beizkja hafi beinzt gegn og
barið á?
„Þetta finnst mér verulega góð
spurning,“ svarar Styron. „Eg hef
einmitt oft velt því fyrir mér, hvort
áhrif þessa mannætusálfræðings og
geðlæknis hafí ekki mildazt af þeirri
staðreynd, að hann var ekki aðeins
óhæfur í starfi, heldur einnig og
framar öðru gersamlega hjálpar-
vana. Aðallega var hann maður
hins takmarkaða skilnings.
Ég held, að hann hafí verið þjak-
aður af því að þurfa að bera þá
byrði hið innra með sér að vita, án
þess að geta viðurkennt það, að öll
sálfræði og geðlæknisfræði ei
hjálparvana frammi fyrir þeim, er
þjást af djúpstæðu og alvarlegu
þunglyndi. Hér er engan við aé
sakast. Það er engum sérstökurr
um að kenna, að vísindin eru ekki
komin lengra. Framfarir í þessum
fræðigreinum eru ekki komnar á
það stig, að búast megi við uppgötv-
un læknisdóma, sem geti skyndi-
lega ráðið bót á jafn alvarlegum
og hræðilegum sjúkdómi sem þess-
um. Að minni hyggju mun það held-
ur aldrei verða; slíkir læknisdómar
munu aldrei finnast.
Samt ætla ég mér ekki að fara
að afsaka hann neitt eða draga úr
gagnrýni minni á hann, vegna þess
að ég álít, að hann hafí verið alveg
einstaklega sljór og skilningsvana
í mörgum greinum. Það er gersam-
lega óafsakanlegt af honum að
hafa skilgreint sjúkrahúsið sem
stað, þar sem ég yrði brennimerktur
til æviloka, stimpli með auglýsingu
um bijálsemi. Hæfur læknir getur
einfaldlega ekki leyft sér að segja,
að sjúklingar þeirra eigi að forðast-
sjúkrahús, af því að þar fái þeir
smánarmark geðveikinnar — og
skiptir þá engu máli, hvað mönnum
kann annars að finnast um gildi
og gagnsemi þessa sjúkrahúss og
annarra. Þegar um alvarlegt þung-
lyndi er að ræða, ættu læknar ein-
mitt að minna sjúklinginn á sjúkra-
húsið og hlutverk þess, sem er að
vera honum hæli og skjól. Þegar
verulega mikið bjátar á, eiga þeir
að tala um það eins og gott at-
hvarf, sem sjúklingurinn getur leit-