Morgunblaðið - 16.02.1992, Blaðsíða 14

eftir Rune Bech í Prag
ÞAÐ GERIST oft að reiðir Tékkar kasti grjóti gegn-
um rúður glugganna á aðalstöðvum kommúnista-
flokksins við Politickych-götuna í Prag. Löngu er
búið að fjarlægja merki flokksins af húsinu til að
kynda ekki undir hatri borgaranna í garð þeirra
kommúnista sem sljórnuðu landinu í 41 ár. En flestir
Tékkar vita allt of vel hverja þessi íburðarmikla hús-
eign hýsir. Þeir hafa ekki gleymt þessum fjóru áratug-
um þótt flokkurinn hafi skipt um nafn og láti lítið á
sér bera. Innan við garðshliðið eru lögreglumenn
vopnaðir skammbyssum á verði. Og uppi í flokksskrif-
stofunni eru hatursfullar upphringingar með ókvæðis-
orðum og hótunum daglegt brauð.
Hefndin hefur
gripið um sig í
Austur-Evr-
ópu. Hefndin
gagnvart gömlu
kommúnistunum.
Hugmyndin um að
einvern verði að
draga til ábyrgðar.
Að einhver verði að
bæta fyrir sálarkval-
ir íbúanna eftir 45
ár sem fangar
kommúnísku til-
raunarinnar. Að ein-
hveijum beri að
refsa fyrir hugsana-
kúgun, eftirlit, ein-
ræði, vöruskort, of-
sóknir og innilokun.
Einhveijum. 0 g
strax.
Leitin að réttlæti
er orðin að leit að
gömlu kommúnísku
valdhöfunum:
„Gangir þú niður
Na Prikope-strætið
með kommúnista-
merki hrækir fólk
framan í þig af fyrír-
litningu," segir Mi-
roslav Rasdorf, einn
flokksfélaganna,
sem ekki hafa misst
trúna, við Morgun-
blaðið. „í þessum
Leitin að réttlæti er orðin
að leit að gdmlu kommún-
ísku valdhöfunum:
„Gangir hú niður Na
Prikope-strætið með
kommúnistamerki hrækir
fólk framan í Dig af fyrir-
litningu," segir Miroslav
Rasdorf, einn flokkstélag-
anna, sem ekki hafa misst
trúna, við Morgunblaðið.
Jiri Svoboda, leiðtogi tékkneska kommúnistaflokksins, skartar hér rauðri gyðinga-
stjörnu í barminum, þar sem á stendur letrað „Ich bin kommunist á þingfundi í
Prag nýverið. Hann vildi með því undirstrika að kommúnistar sættu nú áþekkum
ofsóknum og gyðingar forðum.
nýja tíðaranda
erum við smánaðir sem annars flokks
borgarar," segir hann, sem er einn
þeirra 47 þingmanna kommúnista
sem sæti eiga á hinu nýja lýðræðis-
lega þingi landsins, en alls eru þing-
mennimir 300.
í hveiju homi fallna kommúnista-
veldisins ríkir andstyggð í garð fyrr-
um valdhafa og þess sem þeir gerðu
eystri hluta Evrópu. í því sem áður
hét Austur-Þýzkaland leita menn
hefnda gegn Erich Honecker flokks-
leiðtoga og handbendum hans fyrir
að skjóta 200 flýjandi borgara. í
Póllandi reyna hægri öflin að höfða
mál gegn Wojciech Jaruzelski hers-
höfðingja, sem kom því fram að millj-
ónir pólskra félagsmanna Einingar
áttu á hættu að verða leiddir fyrir
herrétt. í Ungveijalandi er verið að
undirbúa málshöfðun gegn þeim sem
ábyrgir eru fyrir innrás Sovétríkj-
anna árið 1956 þar sem 20.000
manns féllu í valinn á götum úti. I
Búlgaríu hefur verið höfðað mál gegn
Todor Zhivkov, fyrrum flokksleið-
toga. Jafnvel í Albam'u hefur ekkja
Envers Hoxha, fyrmm einræðis-
herra, verið dæmd fyrir spillingu.
Samkvæmt skoðanakönnunum halda
aðeins 8-12% þjóðarinnar enn tryggð
við flokkinn.
í Tékkóslóvakíu er hatrið á komm-
únistunum ef til vill meira en í nokkru
öðru landi Austur-Evrópu. Hvergi
annars staðar hefur verið gengið jafn
langt I að steypa mönnum gamla
kerfisins úr valdastólum. Og þótt
forseti kærleika og umburðarlyndis,
Vaclav Havel, sé ekki sáttur við það
hefur hann nýlega staðfest tvenn lög
sem eiga að koma á hefndum í garð
kommúnista.
í nýbyggingu tékkneska þingsins,
.sem stendur milli þjóðminjasafnsins
og Smetana-leikhússins, vinnur
Vaclav Benda, fulltrúi hægri af-
lanna, ötullega að uppgjöri við
kommúnistana, sem hann telur að
líkja megi við afbrotamenn:
„Ef óbreyttur borgari rænir sak-
lausri konu á götu úti, iokar hana
inni, keflar hana og skilur hana eftir
eins og ekkert hafi í skorizt yrði
hann almennt sagður glæpamaður.
Jafnvel óvenju hrottalegur glæpa-
maður. Hann yrði handtekinn,
dæmdur af dómstóli og fangelsaður.
„Nákvæmlega það sama þurfum
við að gera við fyrrum valdhafa
kommúnista. Þeir eiga ekki að ganga
lausir. Við höfum enga ástæðu til
að hafa samúð með þeim eða að slá
striki yfir reikninginn. Það ber að
dæma þá sem glæpamenn, en það
eru þeir. í byltingunni fyrir tveimur
árum beindu þeir vélbyssum að okk-
ur og voru reiðubúnir til að skjóta,“
segir Vaclav Benda. „Við eigum ekki
bara að gleyma."
Þau fyrri þessara umræddu laga
gegn kommúnistum voru samþykkt
á þingi 6. nóvember 1991 og eru
almennt nefnd „Lustrace-lögin“. Það
er latneska orðið fyrir „hreinsun".
Lögin banna öllum sem gegndu
áhrifahlutverkum í kommúnista-
flokknum og öllum starfsmönnum
þáverandi leynilegu öryggislögregl-
unnar, StB, að gegna stjórnunar-
störfum á vegum ríkisstjómarinnar
næstu fimm árin — einskonar ein-
angrunartími. Allir sem gegna
áhrifaembættum á vegum þess opin-
bera verða að ganga í gegnum skoð-
un hjá skjalasafni öryggislögregl-
unnar, sem hald var lagt á eftir upp-
reisnina 17. nóvember 1989.1 skjala-
safninu eru upplýsingar um rúmlega
140.000 borgara sem áttu samstarf
við leyniþjónustuna, meðal annars
með því að fylgjast með og ljóstra
upp um samborgara sína.
Það kostar embættismennina jafn-
virði 360 íslenzkra króna að fá vott-
orð um efni varðandi þá í skjalasafni
StB. Finnist þar eitthvað ámælisvert
hefur viðkomandi um tvennt að velja:
Annaðhvort að segja af sér innan
30 daga, eða að vera kastað út. í
þeim hefndaranda sem ríkir í Prag
þessar vikurnar getur enginn verið
öruggur um að þrátt fyrir varfærni
lendi hann ekki í straumi sögusagna
eða í blöðunum. Og vilji menn fá
áreiðanlegar upplýsingar um ná-
granna sína heimila Lustrace-lögin
að fyrir jafnvirði 2.100 króna — um
fjórðung af meðal mánaðarlaunum —
geti hver sem er fengið að glugga í
skrá hans í skjalasafninu.
Eins og flestir aðrir menntamenn
í Austur-Evrópu er Vaclav Havel
forseti í grundvallaratriðum gagn-
rýninn á þessar nomaveiðar á fyrrum
kommúnistum. Þeir vísa til tveggja
fyrri dæma úr sögu Evrópu um það
hvernig leyst var úr hefndarþörfinni
á tvo mismunandi vegu: í Núrnberg-
réttarhöldunum eftir síðari heims-
styijöldina voru stríðsglæpamenn
nazista dæmdir til dauða. En á Spáni,
eftir lát Francos einræðisherra árið
1975, kusu menn að líta frekar fram
á við en til baka. Sama hefði Ilavel
kosið í Tékkóslóvakíu. En þar sem
'bann virti sjálfstæði þingsins ákvað
hann engu að síður að undirrita
Lustrace-lögin. í einu af sínum frægu
ávörpum til þjóðarinnar, sem hann
flytur í útvarpi á hveijum sunnu-
degi, sagði Havel nýlega:
„Lustrace hefur valdið ugg í
Tékkóslóvakíu. Átta milljónir manna
— rúmur helmingur þjóðarinnar —
hafa einhvem tíma verið félagar í
kommúnistaflokknum. Hvernig end-
ar þetta? Hvenær verður það viður-
kennt að við öll — stórir og smáir —
erum meðsek um það sem gerðist?
Við vorum öll hluti af kommúnisman-
um. Við höfum öll greitt honum at-
kvæði. Við biðum öll í 40 ár með að
stinga við fótum.
Miðvikudaginn 11. desember greip
meirihluti þingsins enn til nýrra að-
gerða gegn kommúnismanum. í
þetta sinn með viðbót við grein 260
í hegningarlögunum sem fól í sér
þetta: Það má dæma einstaklinga eða
hópa til átta ára fangelsis ef þeir
gerast talsmenn fyrir stefnur á borð
við fasisma eða kommúnisma með
það fyrir augum að bæla niður rétt-
indi og frelsi borgaranna.
í einni skrifstofu þinghússins með
útsýni yfir Vaclav-torgið situr for-
maður minnihlutaflokks kommún-
ista, Jiri Svoboda, mjög fær kvik-
myndaleikstjóri, sem reynir að gefa
þessum útslitna flokki skynsamlegri
ímynd. Eftir samþykki greinar 260
festi hann sex odda stjömu á jakka
sinn, sömu gerðar og stjömunnar
sem nazistar neyddu gyðinga til að
bera í síðari heimsstyijöldinni.
Stjaman er ekki gul heldur rauð og
ber áletrunina „Ich bin Kommunist":
„Það sem gerist í Tékkóslóvakíu
í augnablikinu er hvert mannrétt-
indabrotið á fætur öðm,“ segir hann
við Morgunblaðið. „Nú koma þessir
andófsmenn — sem öll árin sögðust
beijast fyrir mannréttindum — og
mismuna okkur vegna skoðana okk-
ar.“
Jiri Svoboda er í miklu uppnámi.
Hann brýnir raustina eftir því sem
hann talar lengur um ástandið. Á
borðinu stendur hálfs metra stafli
af bréfum. „Þau em frá fólki sem
finnst of langt gengið," segir
hann.„Áhrif laganna er dilkadráttur
sem skaðar sáttfýsina og möguleik-
ana á þeirri breiðu samstöðu sem
nauðsynleg er fyrir endumppbygg-
ingu landsins. Við emm ánægðir með
þá samúð og samkennd sem breyt-
ingarnar hafa fært okkur. En við
hörmum þá árásargirni sem þær
hafa haft í för með sér,“ segir
Svoboda að lokum.
Úti fyrir á götum Prag dafnar
toriryggnin meðal fólksins. Spum-
ingunni er sjaldan varpað fram í
heyranda hljóði. En hún hangir alltaf
í loftinu. „Með hveijum stóðst þú á
stjórnarárum kommúnismans?"