Morgunblaðið - 11.03.1992, Síða 27

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 11. MARZ 1992
27
Gerður Magnús-
dóttír — Minning
Það gisti óður
minn eyðiskóg
er ófætt vor
bjó í kvistum,
með morgunsvala
á sólardyr
leið svefninn ylfijór
og góður.
Þannig hefst kvæðið í Úlfdölum
eftir Snorra Hjartarson, og er eins
og öll hans verk hljómfagurt og
margrætt. Gerður Magnúsdóttir
kennari, sem jarðsungin var í gær,
valdi þetta Ijóð til flutnings í sjón-
varpinu fáum mánuðum áður en hún
lést. Af þeim sökum er það nú orð-
ið enn dýrmætara en áður í hug
undirritaðs og hefur öðlast þar nýtt
líf og dýpri merkingu. Slíkt er eðli
og afl góðs skáldskapar, en á hans
náðir er best að leita, þegar skyndi-
lega syrtir í lofti.
Andlát Gerðar kom meir á óvart
en skyldi, vegna þess hve andlega
hress hún var í veikindum sínum;
reisn sinni, glaðværð og æðruleysi
hélt hún til hinstu stundar. í ljós
kom, að hún átti við ólæknandi sjúk-
dóm að stríða og lést vegna blæð-
inga af hans völdum á Landspítalan-
um klukkan þrjú aðfaranótt hins
26. febrúar síðastliðins.
Þótt dauðinn sé eina staðreynd
lífsins, er fráfall ástvinar jafnan
óbærilegt og vekur í senn undrun
og ótta. Ekki verður með orðum
lýst líðan aðstandenda, er þeir
standa einskis megnugir við bana-
beð þeirrar manneskju, sem er þeim
kærust — og bíða þess að línurit
hjartans bærist ekki lengur.
En eigi má sköpum renna; jörðin
heldur áfram að snúast; og sú er
ein huggun harmi gegn, að hinn
látni vakir í hugskoti og minningu,
sem getur verið sterkari en lífið
sjálft.
Gerður Magnúsdóttir fæddist að
Guðrúnarstöðum í Vatnsdal í
Austur-Húnavatnssýslu hinn 12.
desember árið 1919 og var því 72
ára, þegar hún lést. Foreldrar henn-
ar voru Magnús Magnússon, hinn
orðsnjalli ritstjóri Storms, þjóðkunn-
ur maður á sinni tíð, og kona hans,
Sigríður Helgadóttir. Gerður var
elst þriggja systkina, sem nú eru
öll látin; hin voru: Asgeir (1923-
1975) og Helgi Birgir (1926-1986).
Eftirlifandi er hálfsystirin María
Magnúsóttir, hjúkrunarkona, sem
búsett er í London, en þær systur
heimsóttu hvor aðra oft og voru
mjög samrýmdar.
Þótt Gerður væri ekki fædd í
Reykjavík, heldur „hafi skotist inn
í tilveruna í lítilli torfbæjarbaðstofu
norður í landi", eins og hún komst
sjálf að orði, taldi hún sig hafa
nokkurn rétt á að kalla sig Reykvík-
ing, því að til höfuðstaðarins fluttist
hún tæplega eins árs og bjó þar
óslitið síðan.
Gerður lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum í Reykjavík árið
1938, og .hinn 2. nóvember 1940
gekk hún að eiga eftirlifandi eigin-
mann sinn, Tómas Gíslason raf-
Kveðja:
Sigurður I.
Fæddur 24. febrúar 1992
Dáinn 4. mars 1992
Lítill drengur fæðist og foreldrar
eru hamingjusamir, glaðir og fullir
eftirvæntingar. Móðirin fær hann í
fangið eitt andartak en læknir tek-
ur og fer með burt. í níu daga fylgj-
ast mamma og pabbi með litla
drengnum sínum, en að nokkrum
dögum liðnum er mesta hættan lið-
in hjá. Von, gleði og tilhlökkun fyll-
ir hjörtu fjölskyldu og vina en þá á
örskotsstundu kemur reiðarslagið
og litli drengurinn kveður þessa
jarðvist.
Litli Sigurður Ingvar var stór og
myndarlegur drengur er hreif mig
strax við fyrstu sýn. Hárið hans
virkja, sem fæddur er 3. ágúst 1913.
Þegar hún giftist, hafði hún lokið
kennaraprófi við Kennaraskóla ís-
lands, var síðan stundakennari við
Skóla ísaks Jónssonar í Grænuborg
og starfaði á sumrin við barnaheim-
ili Sumargjafar. Jafnframt kennslu
sótti Gerður fyrirlestra í íslenskum
bókmenntum við Háskóla íslands
hjá Sigurði Nordal tvo vetur og lauk
cand. phil.-prófi 1940.
Kennsla varð ævistarf Gerðar
Magnúsdóttur og mest kenndi hún
íslensku, en einnig ensku og dönsku.
Hún varð stundakennari við Gagn-
fræðaskóla Austurbæjar árið 1949
og hafði það starf með höndum í
þijú ár, en réðst þá til Gagnfræða-
skóla verknáms og vann þar, uns
sá skóli var lagður niður. Loks var
hún kennari við Fjölbrautaskólann
í Ármúla, þar til hún sagði stöðu
sinni lausri vegna aldurs vorið 1987
— og átti þá að baki áratuga fórn-
fúst starf. Hún var kennari af lífi
og sál, og ræktarsemi gamalla nem-
enda hennar er til marks um þau
áhrif, sem hún hafði á líf og þroska
ungs fólks svo hundruðum skipti.
Snemma kom í ljós, að Gerður
hafði hlotið ritleikni föðúr síns í
vöggugjöf. Hún fékk fyrstu verð-
laun og þótti bera af í ritgerðasam-
keppni um Reykjavíkurstúlkuna
1939, sem Vikan efndi til í tíð stofn-
anda blaðsins, Sigurðar Benedikts-
sonar, síðar uppboðshaldara. Hún
hefur öft skrifað greinar í blöð og
tímarit, flutt fyrirlestra og erindi í
útvarp; síðast rabbaði hún um dag-
inn og veginn í októbermánuði síð-
astliðnum, minnti á mikilvægi kenn-
arastarfsins og varaði við of miklum
sparnaði í skólakerfinu. Um skeið
drýgði hún tekjurnar með því að
þýða framhaldssögur fyrir Alþýðu-
blaðið, þegar Stefán Pétursson var
ritstjóri þess; sat við eldhúsborðið
og skrifaði að næturlagi, ung barna-
kona, sem stjórna þurfti stóin heim-
ili og ekki hafði næði til ritstarfa.
Bernsku- og æskuminningar sín-
ar birti Gerður í ritsafninu Aldnir
hafa orðið árið 1987, og er þar
brugðið upp mörgum eftirminnileg-
um svipmyndum úr Reykjavíkurlíf-
inu á dögum kreppu og styijaldar.
Hún lýsir til dæmis vel, hve algengt
var á árunum fyrir stríð að menn
færu búferlum um bæinn. „Flutn-
ingadagana, sem voru 14. maí og
1. október, settu vörubílar með bú-
slóð fólks mikinn svip á götur bæjar-
ins,“ skrifar hún. „Búslóðin aftan á
þessum bílum var töluvert keimlík
á þeim öllum: Það var kommóða og
dívan, klæðaskápur og servantur,
málaðir rúmgaflar og alltaf var
þvottabali, einn eða fleiri, þvotta-
bretti og taurulla. Stundum sáust
borðstofuhúsgögn og einn og einn
rauður plusssófi.“
Árið 1988 skrifaði hún skemmti-
legan minningaþátt í safnritið Gest,
sem Gils Guðmundsson ritstýrði, um
kjallarabúa í timburhúsi einu niður-
níddu i Skuggahverfinu, þar sem
hver kompa var leigð og lagskipt-
ingin var líkt og í þjóðfélaginu; iðn-
Magnússon
ljóst, augun blá og falleg, hann líkt-
ist bæði pabba sínum og mömmu.
Elsku Hanna og Maggi, hugur
okkar hefur verið með ykkur. Fyrst
þegar gleði ríkti yfir nýfæddum
syni, þá er alvarleg veikindi hans
komu í ljós og loks þegar hættan
virtist hjá og þá er sorgarfréttin
barst.
Megi góður guð vernda ykkur
og blessa og gefa að tíminn fram-
undan verði tími uppbyggingar og
kærleika.
Ó, sólarfaðir, signdu nú hvert auga,
en sér í lagi þau, sem tárin lauga.
(Matt. Joch.)
Rut og Hrönn.
aðarmaður bjó efst, menntamaður
á miðhæð, en utangarðsfólkið neðst.
„Þegar mér verður hugsað til kjall-
arabúanna,“ skrifar hún, „fólksins
sem bjó í þessum aumu vistarverum
dettur mér í hug hending úr kvæði
Guðmundar Friðjónssonar frá Sandi
um ekkjuna við ána: „Um héraðs-
brest ei getur, þó hrökkvi sprek í
tvennt." Þetta fólk markaði ekki
djúp spor í þjóðlífinu en var þó þátt-
ur í því margbreytilega mannlífi sem
hér var lifað á stríðsárunum."
Síðasta ritsmíðin fjallar um
Vatnsdalinn, þar sem hún fæddist
og dvaldi á sumrin í æsku hjá föður-
bróður sínum, Guðmundi Magnús-
syni bónda á Guðrúnarstöðum.
Greinin birtist í ársritinu Húnvetn-
ingi, en það kom út örfáum dögum
eftir að hún lést. Frásögnin er rituð
í tilefni af ferðalagi á æskustöðvarn-
ar sumarið 1990, og niðurlag henn-
ar er á þessa leið: „Enn liðast tær
Vatnsdalsárin milli sléttra bakk-
anna en nú sjást ekki ljóshærðar
stúlkur raka af kappi og ekki sjást
hin tigulegu sæti sem voru mörg
10-20 hestar vel snyrt og sómdu sér
svo vel í landslaginu. Aðeins glittir
í hvítar kúlur hér og þar eins og
risagorkúlur og stóðið hleypur
fijálst um þar sem áður voru slægj-
ur. Er þetta það sem koma skal?“
Gerður velti því á stundum fýrir
sér að skrifa ævisögu sína, einkum
eftir að hún lét af störfum og tíminn
varð rúmri. Einn af síðustu dögun-
um sem hún lifði lýsti hún því yfir,
að hún ætlaði að hefjast handa um
ritun minninga sinna, ef henni ent-
ist til þess líf og heilsa.
Þótt sú ósk rættist illu heilli ekki,
mun lífssaga hennar lengi geymast.
Kjarkur hennar og dugnaður var
mikill, að ekki sé minnst á glaðværð-
ina og bjartsýnina. Hún var gædd
þeim gullvæga eiginleika að geta
lyft huganum hátt yfir hversdags-
leikann og notið lystisemda lífsins,
þrátt fyrir amstur dægranna, mót-
læti og erfiðleika, sem enginn losnar
við. Hún hafði yndi af að bregða sér
í leikhús eða á tónleika, skoða mynd-
listarsýningar, sækja fyrirlestra og
sökkva sér niður í lestur nýrra bóka.
Listir og fræði, fjölmiðlun og
kennsla voru helstu áhugamál henn-
ar og um þau ræddi hún af rök-
festu og aðdáanlegu íjöri.
Gerður naut þess í ríkum mæli
að ferðast, og hin síðari ár fékk hún
tækifæri til að svala útþrá sinni.
Mér er minnisstætt, þegar við hjón-
in skruppum með henni nokkrum
sinnum til Evrópulanda — og mátt-
um kallast góð að geta fylgt henni
eftir; slíkur var áhuginn og ákafinn
að koma á sem flesta fræga merkis-
staði, ganga um söfn og sýningar,
skoða og njóta.
Þau Gerður og Tómas bjuggu
fyrsta áratuginn á Hverfisgötu 80,
en árið 1951 innréttaði Tómas nýja
íbúð fyrir íjölskylduna á Bústaða-
vegi 67. Þeim hjónum varð sjö bama
auðið. Elstur er Sverrir, fæddur
1941, cand. mag. og doktor í ís-
lenskum fræðum, en kona hans er
Sigríður Þorvaldsdóttir málfræðing-
ur. Magnús fæddist 1943 og er
myndlistarmaður, en kona hans er
Jóhanna Ólafsdóttir ljósmyndari.
Þriðja í röðinni er Þóranna, fædd
1945, BA í íslensku og bókmenntum
og aflar sér nú kennsluréttinda, en
hún er gift undirrituðum. Fjórði er
Sigurður G., fæddur 1950, útvarps-
maður, kvæntur Steinunni Berg-
steinsdóttur textílhönnuði. Sigríður,
fædd 1955, er nemandi í íslensku,
en maður hennar er Robert Christie
hjúkrunarfræðingur. Jóhann'a Mar-
grét fæddist 1957, en hún lést svip-
lega 1973 aðeins sextán ára gömul.
Yngst er svo Gerður, fædd 1961,
kennari að mennt, en maður hennar
er Sveinn Þórisson vélstjóri. Barna-
börnin eru sautján og tvö barna-
barnabörn hafa litið dagsins ljós.
Magnús Stormur bjó á heimili
dóttur sinnar og tengdasonar síðari
hluta ævinnar, þar til hann lést sum-
arið 1978. Með þeim feðginum var
afar kært og marga ánægjustund
ræddu þau um stjórnmál og bók-
menntir, ættfræði og íslendingasög-
ur af gáska og meinhæðni, sem
seint gleymist.
Gerður var sannkölluð ættmóðir.
Hún gerði sitt ýtrasta til að hjálpa
börnum sínum og barnabörnum og
hvetja þau til dáða; vakti yfir vel-
ferð afkomenda sinna, vina og ætt-
ingja; vildi allt til vinna að hver og
einn fengi notið hæfíleika sinna.
Hún naut árangurs sinna nánustu
í námi og starfi eins og hann væri
hennar eigin.
Ég votta aðstandendum öllum
dýpstu samúð, ekki síst eftirlifandi
eiginmanni, Tómasi Gíslasyni, því
að hans er missirinn mestur. Og
læknunum Hallgrími Guðjónssyni
og Jónasi Magnússyni ásamt öðrum
læknum og hjúkrunarfólki á deild
11-A og gjörgæsludeild Landspítal-
ans færi ég fyrir hönd aðstandenda
alúðarþökk fyrir góða aðhlynningu
á löngum og þungum stundum.
Að lokum kveð ég Gerði Magnús-
dóttur hinstu kveðju með kæru
þakklæti fyrir veitta uppörvun og
vináttu í aldarfjórðung. Megi líðan
hennar og tilfínning líkjast því, sem
Snorri Hjartarson lýsir í kvæðinu
góða, er minnst var á við upphaf
þessara orða:
I vængjum felldum
ég vafmn lá,
þær viðjar binda
ekki lengur:
með nýjum styrk
skal ég strengi slá
og stima langnættið
eldum
uns óskakraftur
minn endurrís
úr ösku ljóðs mins
og hjarta,
úr mistri og sorta
skin svanaflug
og sólin gistir
mig aftur.
Gylfi Gröndal.
Hratt snýst hjól dagsins, segir
Snorri Hjartarson í Ferð. í minning-
unni er ekki langt síðan fundum
okkar Gerðar Magnúsdóttur bar
fyrst saman á kennarastofunni í
Ármúlaskóla, en þó munu liðin 13
ár síðan. Þá voru málefni framhalds-
skólans í deiglu, en skömmu síðar
var Fjölbrautaskólinn við Ármúla
stofnaður. Þar unnum við saman
uns Gerður lét af störfum fyrir ald-
urs sakir. Við sáumst alloft eftir
það, en þó sjaldnar en skyldi. Nú
er hún gengin bak við kvöldroðann
eftir stutt en hörð veikindi og fari
hún blessuð.
Gerður fæddist á Guðrúnarstöð-
um í Vatnsdal 12. desember 1919,
en fluttist skömmu síðar með for-
eldrum sínum til Reykjavíkur og
átti eftir það heimili hér í borginni.
Móðir hennar, Sigríður Helgadóttir,
var úr Reykjavík, en faðir hennar,
Magnús Magnússon, ritstjóri
Storms, átti kyn norður í Húna-
vatnsþingi.
Gerður gekk að eiga Tómas Gísla-
son rafvirkja árið 1940, og eignuð-
ust þau 7 börn. Af þeim lifa Sverr-
ir íslenskufræðingur, Magnús
myndlistarmaður, Þóranna ís-
lenskunemi, Sigurður dagskrár-
gerðarmaður hjá Ríkisútvarpinu,
Sigríður íslenskunemi, og Gerður
kennari. Ég hygg, að fátt hafi glatt
GeiÁi meira en lærdómsframi barn-
anna og velgengni. Jóhönnu dóttur
sína misstu þau Gerður og Tómas
árið 1973.
Gerður lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum í Reykjavík árið
1938 og kennaraprófi árið eftir. Hún
hóf síðan nám í Háskóla íslands,
en átti örðugt um vik, því að börnin
bættust á arma hennar hvert af
öðru. Auk þess bjó Magnús Stonnur
í skjóli hennar eftir að Sigríður kona
hans dó. Hann var alla tíð í „dags-
ins dunandi miðju“ og til hans komu
margir ýmissa erinda. Verkahringur
Gerðar var því ærið stór. Síðar sótti -
hún fyrirlestra um bókmenntir í
Háskóla íslands tvo vetur, 1975-76,
og las alla tíð það sem henni þótti
forvitnilegt. Kennsluferil sinn hóf
hún í ísaksskóla, en þar var hún
stundakennari 1939-42. Síðan
kenndi hún við Gagnfræðaskóla
Austurbæjar 1949-52, en eftir það
í Gagnfræðaskóla verknáms og síð-
ar Fjölbrautaskólanum við Ármúla.
Gerður var einkar vel að sér um
íslenskar bókmenntir að fornu _og
nýju og raunar íslensk fræði og
sögu yfirleitt. Hún las ekki síður
nýjar bækur en gamlar og greindi
kjarna frá hismi af mikilli skarp-
skyggni. Það var lán okkar, sem
nú - kennum móðurmál í Ármúla-
skóla, að vinna við hlið Gerðar. Hún
átti að baki langan og gifturíkan
feril og hafði bæði kennt seinfærum
nemendum og þeim, sem gefnir
voru fyrir bók. Hún var jafnvíg á
málfræði, bókmenntir og bók-
menntasögu, eins og vera ber. Við
leituðum oft í smiðju til hennar, því
hún var bóngóð og miðlaði okkur
fúslega af reynslu sinni; var í senn
hugkvæm og raunsæ. Að leiðarlok-
um þökkum við henni órofa vináttu
og samstarf, sem ekki bar skugga á.
Gerði var fjarska annt um nem-
endur sína og hafði mikinn metnað
fyrir þeirra hönd og greinar sinnar.
Fátt gramdi hana meira en góður
nemandi sem sýndi móðurmáli sínu
óvirðingu. Og ómælda vinnu lagði
hún á sig til þess að koma sínum
minnstu þegnum til nokkurs þroska.
Henni tókst það öðrum betur, enda
reynir þar mest á kennarahæfileik-
ana.
Ég hygg, að Gerður hafi no^ð
næðis þau ár sem hún lifði laus vití
skyldur utan heimilis. Hún lagði þó
ekki hendur í skaut. Hún byijaði
að læra ítölsku, svo eitthvað sé
nefnt, ferðaðist og sinnti barnabörn-
um sínum; hafði af þeim ómælda
ánægju. Hún var hafsjór sagna um
menn og málefni fyrri tíðar í Reykja-
vík, og er skaði að því, að henni
skyldi ekki gefast tóm til rekja
minningar sínar til hlítar, því hún
hafði góða frásagnargáfu.
Gerður var glaðlynd að eðlisfari,
og raunir lífsins fengu aldrei bugað
þann eðliskost; hlátur hennar bjart-
ur og skær. Hún var skapmikil, og
henni var þungt niðri fyrir, þegar
einhver var órétti beittur. Hún hélt
skoðunum sínum á lofti við hvem
sem var að eiga, og í stormum tíðar-
innar tók hún ætíð afstöðu með lítil-
magnanum. Það var gaman að rök-
ræða við hana um hvaðeina viðvíkj-
andi fræðunum eða lífinu yfirleitt.
Hún setti líka afar mildilega ofan í
við okkur yngri mennina, þegar við
héldum fram einhverri vitleysu. Hún
var einstaklega þægileg í samvinnu,
háttvís og hógvær og laðaði fólk
að sér. Það lætur að líkum, að sá
sem er slíkum kostum prýddur er
vinamargur, enda kunni Gerður
manna best að rækta vináttu við
fólk; hún var trölltrygg og veitandi
alla ævi.
Ég mun ætíð minnast Ger^ar
Magnúsdóttur með virðingu og
þökk, og ég tel það gæfu mína að
hafa átt með henni samleið um
stund. Ég veit, að svo mun öðrum
farið, samstarfsmönnum hennar í
Fjölbrautaskólanum við Ármúla.
Það var skólanum mikils virði að
eiga hana að á frumbýlingsárum
sínum. Samverustundir okkar með
henni eru „þátíðarlausar stundir/
og þó liðnar hjá“ eins og Hannes
Pétursson orti. Ég vil kveðja Gerði
Magnúsdóttur með lokaorðum þess
ljóðs, sem vitnað var til í upphafí:
En handan við fjöllin
og handan við áttimar og nóttina
ris tum Ijóssins
þar sem tíminn sefur.
Inn i frið hans og draum
er ferðinni heitið.
Eiginmanni Gerðar, bömum
þeirra og öðrum ástvinum sendi Yg
samúðarkveðjur.
Sölvi Sveinsson.