Morgunblaðið - 03.02.1993, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 3. FEBRÚAR 1993
Mál aldraðra 1993
eftirHrafn Pálsson
Tilefnið
Evrópuráðið hefur ákveðið að
leggja áherslu á málefni aldraðra
árið 1993, en EFTA-löndin hafa
ákveðið að vinna ekki að öldrunar-
málum í nafni þess fyrr en efna-
hagssáttmáli Evrópu hefur gengið
í gildi.
Full ástæða er þó fyrir okkur hér
á landi að staldra við og líta á hvem-
ig okkar öldmnarmálum er háttað.
Húsnæðismál aldraðra em sum-
um óljós. Oft er t.a.m. ruglað saman
íbúðum á fijálsum markaði sem lúta
lögmálum framboðs og eftirspumar
og öllum mögulegum búsetuformum
aldraðra, sem lúta lögum þar um.
Að sumu leyti er þetta eðlilegt, þar
sem ráðamenn þjóðarinnar hafa
ekki gengið frá fasteignasölureglu-
gerðum sem skyldi. Betra væri að
ekki mætti selja öldruðu fólki íbúð-
ir, nema eftirlitsaðili húsnæðismála-
stofnunar gætti þar hagsmuna
kaupenda, en slíkt hefur ekki þótt
hæfa sjálfstæðu fólki til þessa.
Mál aldraðra taka svo miklum
breytingum frá einum tíma til ann-
ars, að það er nokkuð viðfangsefni
hveijum og einum að fylgjast með
þeirri þróun. Nægir að nefna þróun
eins og vaxandi öldrun og breytta
aldursskiptingu þegnanna, opinber-
ar aðgerðir svo sem breytingar á
reglugerðum almannatrygginga, og
síðast en ekki síst ónægan undirbún-
ing aldraðra og aðstandenda þeirra
varðandi starfslok, eftirlaunamál og
búsetuskipti. Þá orsaka niðurbrot
fjölskyldunnar og verkefnaleysi oft
einsemd og leiða. Vegna alls þessa
verðum við að læra að lifa með
breytingunum og laga okkur að
þeim, ef vel á að vera.
Nýjungar
Tekið hefur verið upp þjónustu-
og vistunarmat hjá öldrunarþjón-
ustunni, en því er skipt í fjóra þætti
sem taka til félagslegra aðstæðna,
líkamlegs atgervis, andlegs atgervis
og fæmi. Þessum þáttum er svo
skipað niður í smærri einingar, sem
stig eru gefin fyrir. Stigin ásamt
umsögnum matsaðila segja svo
þjónustuaðilum, hvaða þjónustu
hver og einn. þarfnast. Með þessu
frábæra tæki er nú hægt að koma
í veg fyrir að fólk taki sig upp og
fari á stofnanir fyrr en brýn þörf
krefur. Þetta er ekki aðeins hag-
kvæmt heldur nauðsynlegt, því talið
er að um fimmtungur roskinna þoli
ekki slíka flutninga og þeir verði
þeim að aldurtila.
Þá er í sjónmáli nýtt mælitæki á
þjónustuþyngd og starfsmannaþörf
stofnana, sem gæti, ef vel til tekst,
tryggt betri nýtingu og skiptingu
Blönduós
mannafla og fjármagns, er fram líða
stundir.
Þama er um að ræða faglegt mat
á hveijum skjólstæðingi fyrir sig,
sem mælir umönnunarþörf þeirra
og þar með þörf á vinnuafli og hver
sé eðlilegur rekstrarkostnaður fyrir
deildir þær, sem þá vista.
Þjónustuúrræði fyrir aldraða í
framtíðinni munu sæta strangara
eftirliti og gæðamati en fyrr. Sveit-
arfélögum og ríki ber lagaleg og
siðferðileg skylda til að sjá til þess,
að þar sé farið að lögum og reglum.
Oft hefur verið byggt af meira kappi
en forsjá í öldrunarþjónustunni, en
nú ættum við að vera komin til
þess þroska, að slíkt endurtaki sig
ekki. Þjóðarbúskapurinn hefur ekki
ráð á öðm.
Þjónustan
Opinber þjónusta við aldraða hlýt-
ur að takmarkast við brýnustu þarf-
ir þeirra. Eftir því sem fjölskyldan
hefur sótt meira út af heimilinu til
náms og vinnu hefur orðið erfíðara
að sinna gamla fólkinu innan heimil-
isins. Við þetta myndaðist togstreita
um athygli og störf innan heimil-
anna og úrvinda, útivinnandi fólk
tapar oft áttum og hættir að ná
utan um heimilishaldið.
Stofnanir taka því stundum of
snemma við og eftir situr fólk í
sámm fyrir kunnáttuleysi og mis-
skilning. Þennan misskilning þarf
að uppræta með fræðslu, því aðstoð
aðstandenda er eðlilegri en aðkeypt
þjónusta sé unnt að koma henni
við. Þetta er vert að hafa í huga,
því aukið fé til stofnana felur ekki
endilega í sér aukin gæði þjón-
ustunnar. Stofnanir geta verið hlið-
hollari sjálfum sér en skjólstæðing-
um sínum.
í þeim sveitarfélögum, þar sem
ekki er búið að setja á stofn virka
og samstillta heimaþjónustu kemur
oft til ótímabærra vistana á stofn-
anir. Ástæðan hefur ósjaldan verið
sú, að félagslega þjónustan er lögum
samkvæmt á könnu sveitarfélags-
inSj en hjúkrun á vegum ríkisins.
I stað þess að setja þessi mál
undir sama hatt hafa þessir tveir
aðilar reynt að koma kostnaðinum
yfír hvor á annan. Við þetta hefur
þjónustan orðið slakari og það kom-
ið niður á skjólstæðingunum, sem
því miður virðast hafa minni áhrif
á eigin mál en skyldi og verða einn-
ig að lúta ákvörðunum þeirra sem
borga. v
Þjónustumiðstöðvar fyrir aldraða
eru nauðsynlegur vettvangur fyrir
margvíslega starfsemi til að spoma
gegn hrömun og stöðnun. Líkamleg
hreyfing, spil, spjall, handavinna og
föndur skila almennt tilætluðum
árangri. Án nauðsynlegrar hreyf-
ingar og örvunar getur fólk orðið
Hrafn Pálsson
„Leggjum því áherslu á
þjónustumiðstöðvar, fé-
lagsstarf aldraðra og
aukna heimaþjónustu.
En eflum umfram allt
frumkvæði aldraðra í
málum sínum og leggj-
um áherslu á ábyrgð
fullorðinna á eigin lífi.“
sinnulaust, órólegt, friðlaust og
sjálfmiðað, sem allt flýtir fyrir and-
legum og líkamlegum hrörnunar-
sjúkdómum. Það er kallað eftir sér-
úrræðum eins og deildum fyrir
blinda, heyrnarlausa, heilabilaða og
þannig mætti Iengi telja, en vistun-
armatið ætti að koma þar að gagni
og meta þörf á viðeigandi úrræðum.
Við verðum að hafa í huga, að
þarfir einstaklingsins breytast,
þannig að honum getur bæði farið
fram og hrakað. Þess vegna verðum
við að opna þjónustuna betur og
sporna gegn því að flokka aldraða
inn á endanlegt þjónustustig. Sé
þetta ekki gert eykst þjónustuþyngd
hans óþarflega fljótt.
Fram til þessa hefur helmingi
fólks verið komið inn á stofnanir
af félagslegum ástæðum en ekki
læknisfræðilegum og er það um-
hugsunarvert. Spyija má, hvort
vægi félagsþjónustunnar og hjúkr-
unar sé í réttu hlutfalli við þörf.
Aðstæður í fjölskyldum hafa
breyst mikið í nútímanum, þannig
að margir eru einstæðingar er ald-
urinn færist yfir, þ.e. ekki í hjú-
skap, fráskildir, ekkjur eða ekklar.
Vegna þessa þýðir áframhaldandi
búseta aldraðra á heimilum þeirra
oft einangrun, þannig að heimaþjón-
hefðu innheimt hærra holræsagjald
en Blönduós. Á móti þessum hækk-
unum kæmi lækkun fasteigna-
skatta sem bæjarstjórn hefði ákveð-
ið hjá ellilífeyrisþegum og öryrkjum
og öðrum tekjulágum íbúum um
allt að 21.000 krónur, en sú breyt-
ing olli 7% lækkun á heildarálagn-
ingu fasteignaskatta á Blönduósi á
síðasta ári.
Ástæða hækkunar sorphirðu-
gjalds um 500 kr. á milli ára er sú
að sögn Ófeigs að nú er allt sorp
urðað en ekki brennt af umhverfisá-
stæðum, sem hefur haft verulega
aukinn kostnað í för með sér. Loks
sagði hann að hækkun álagningar-
hlutfalls lóðarleigu af íbúðarhús-
næði væri gerð til samræmis við
innheimtu lóðarleigu í öðrum bæjar-
félögum sem hefði víða verið hærri
en á Blönduósi.
ustan verður eini tengiliður þeirra
við umhverfið. Maðurinn lifir ekki á
brauðinu einu saman, heldur verða
félagsleg tengsl að vera nægileg og
bera uppi ýmsa þætti tilverunnar.
Markviss öldrunarþjónusta er því
það sem legja verður- áherslu á. Til
þess verða allir að leggja sitt af
mörkum. Það dugar ekki að aldrað-
ir sjálfir og aðstandendur þeirra láti
reka á reiðanum og ætli yfirvöldum
einum að sjá fyrir fólki á efri árum.
Heima er best
Heimilið er þýðingarmesti
punkturinn í tilveru fólks. Andlegt
og líkamlegt heilsufar manna fer
mikið eftir því hvernig hýbýli þeirra
og nánasta umhverfi er. Bætt
heimaþjónusta, þar sem saman fara
heimilishjálp og heimahjúkrun, er
ein aðalforsenda þess að aldraðir
séu áfram heima. Þar er þjónustan
færð heim til fólksins, þegar það
kemst ekki til þjónustunnar.
Auðvitað verður alltaf örðugara
að koma þessari skipan á í dreifbýl-
inu. Þar verður því dvalarheimilið
ennþá nauðsynlegt, en margt gam-
alt fólk til sveita hefur séð af öllum
sínum til þéttbýlisins og hefur því
engan stuðning þegar halla tekur
undan fæti. Þá hefur líka stundum
reynst nauðsynlegt að leyfa hjúkr-
unarrými fyrir léttari sjúklinga í
þessum dvalarheimilum.
Það er spá þeirra sem gerst
þekkja á Norðurlöndum, að dvalar-
og hjúkrunarrými aldraðra muni
taka miklum breytingum á kom-
andi árum, en til þess þurfa hæfi-
legar vistarverur að taka við af
því. En breytingar verða að vera
með þeim hætti, að umönnunar-
störfin gangi greiðlega.
Á Stór-Reykjavíkursvæðinu hafa
borgaryfirvöld í 'Reykjavívk m.a.
gert vel með því að byggja glæsi-
legar þjónustumiðstöðvar, þar sem
koma má fyrir umönnunarþjónustu
við aldraða í nágrenni þeirra. Þetta
er alveg frábært, nema fyrir þá sem
þurfa á fullri hjúkrunarþjónustu að
halda. Þar er ekki verið að tala um
öldrunarlækningadeildir sem aldr-
að fólk fer á um stundarsakir held-
ur hjúkrunarþjónustudeild fyrir þá
sem orðnir eru of lasburða til að
vera lengur heima eða á dvalar-
heimilum (þjónustuhúsnæði). Höf-
uðborgin verður að taka sig á hvað
varðar heimilisleg hjúkrunarrými
sem hinir sjúku öldruðu þarfnast
svo mjög þegar öldrunarlækninga-
deildir spítalanna megna ekki
meira fyrir þá.
Mönnun
Vert er að hafa hugfast að upp
úr aldamótum eru spár uppi um að
hlutfall aldraðra muni hækka, sér-
staklega sé litið þil áranna 2005 til
2015. Það er því ljóst að færri hend-
ur verða til að vinna störfin í þjóðfé-
laginu og greiða kostnaðinn af
rekstri þess. Með þetta í huga er
enn þýðingarmeira fyrir ráðamenn
að gera ráð fyrir að mennta þurfí
starfsmenn til umönnunarþjónustu
við aldraða í framtíðinni, því aðeins
með aukinni menntun, endurmennt-
un og þjálfun starfstéttanna er Iík-
legt að nægilegt, hæft starfslið sé
til taks þegar þörf krefur. Slíkar
ráðstafanir myndu eflaust skila sér
í betri afköstum, sem ekki er van-
þörf á, þar sem háaldraðir verða
fleiri á komandi árum. Uppi eru
hugmyndir í heilbrigðisráðuneytinu
um verulegar úrbætur í þjálfun og
menntun starfsmanna í öldrunar-
þjónustu.
Tengsl
Tengsl milli kynslóða eru mjög
þýðingarmikil og verði þar brestur
á einangrast hópar og einstakling-
ar, þannig að sami skilningur á
málum ríkir ekki lengur. Það er
rétt, að þeim mun eldra sem fólk
verður því líklegra má telja, að þjóð-
félagið komi því fyrir á einhverri
stofnun. Á sama tíma er öruggt að
hinir eldri vilja vera þar sem grósku
og hreyfingu er að finna. Þeir vilja
búa þar sem útsýnið úr gluggum
þess sýnir daglegt líf, s.s. við höfn-
ina, bamaheimilin eða verslunar-
húsin í grenndinni.
Félagsleg tengsl em auðvitað
betri, þar sem menn ná að kynnast.
Þetta er vert að hafa í huga þegar
fólk flytur af landsbyggðinni til
höfuðborgarinnar og í íbúðarkytmr
íjarri sínu eðlilega umhverfi. Kunn-
áttu- og andvaraleysi gerir það að
fólk kaupir íbúðir sem em ekki
tengdar þjónustumiðstöðvum og það
er jafnvel ver sett en áður, félags-
lega og þjónustulega. Það gleymdi
að undirbúa líf sitt eftir starfslokin
og hugsa fyrir mörgu því, sem fylg-
ir nýju hlutverki.
Allur sá undirbúningur getur haft
áhrif á, hvernig fólk hefur það í
ellinni og hvemig heilsa þess verð-
ur. Fólk glatar við starfslok því hlut-
verki, sem það hafði á vinnustað.
Fyrrum starfsfélagar og jafnvel
sameiginleg tómstundaiðja er ekki
lengur til staðar. Eftirlaunamaður-
inn verður að fínna sér nýja ímynd
en halda tengslum við annað fólk.
Mikilsvert er að hafa gestaíbúðir
fyrir vini og ættingja í tengslum við
stærri öldrunarþjónustuhús til að
halda við vina- og venslaböndum
vistmanna. Þetta brúar kynslóðabil-
in og eykur möguleika ættingja til
að taka þátt í lífí hinna eldri.
Framtíðin
Langlegudeildirnar munu von-
andi hverfa eftir því sem nýtísku-
legri hjúkmnarheimili verða til.
Ekki má ragla þeim vistarverum
saman við öldmnarlækningadeildir,
sem eru í eðli sínu sjúkrahús og því
aðeins til lækninga og skemmri
dvalar. Við munum sjá margar
stofnanir lagðar niður eftir því sem
okkur tekst að skapa nýrri og hent-
ugri bústaði fyrir eldra fólk. Þessi
þróun mun halda áfram, því breyt-
ingar á þörfum og viðhorfum í þjóð-
félaginu öllu kalla á slíkt.
Lög um málefni aldraðra og fram-
kvæmdasjóð aldraðra munu áfram
hafa lykilhlutverki að gegna eigi
eðlileg þróun á að verða í málefnum
aldraðra.
Áætlanir í ljósi reynslunnar
Öldrunarmálin tóku ekki veraleg-
um framförum hér á landi fyrr en
með tilkomu laganna um málefni
aldraðra og framkvæmdasjóðs aldr-
aðra. Þá var tekið að veita peningum
til öldrunarmála á kerfísbundinn
hátt.
Menn áttu margt ólært og þá
ekki síst í að veita stuðning þeim
aðilum sem undirbúa ævikvöldið.
Þar eiga í dag þjónustumiðstöðvarn-
ar og félagsstarf eldra fólks hvað
stærstan þátt ásamt þjónustu- og
vistunarmati, sem byggir á brýnustu
þörf, svo frumkvæðið verði sem
lengst hjá þeim öldmðu sjálfum.
Að mati virtra öldmnarfræðinga
geta allflestir búið áfram í eigin
húsnæði fram á efstu ár og notið
þar þjónustu, ef það hefur verið
valið tímanlega með það fyrir aug-
um að nýtast eigendum sínum til
langframa. Það er einnig mikilvægt
að flytja fólk ekki úr grónu um-
hverfi, því það getur rofið nauðsyn-
leg tengsl þess við umheiminn, kom-
ið því úr jafnvægi og orsakað heilsu-
brest. Það er því þýðingarmikið að
aldraðir einstaklingar geti sem mest
áhrif haft á kringumstæður sínar
og valið sé í þeirra höndum. Slíkt á
ekki síst við, þegar aldraðir velja
sér_ bústað.
Áætlanir margra stjómenda í
öldmnarþjónustu hafa einkennst af
skammsýni og lítið tillit verið tekið
til krafna komandi eftirlaunakyn-
slóða, sem verða eflaust kröfuharð-
ari eftir því sem fram líða stundir.
Þær hafa oft aðeins byggst á því
að flikka upp á stofnanir sem fyrir
eru í stað þess að leita bestu lausna,
sem oft em fremur fólgnar í fjöl-
þættum þjónustuúrræðum en stofn-
anaþjónustu einni sér.
Leggjum því áherslu á þjón-
ustumiðstöðvar, félagsstarf aldr-
aðra og aukna heimaþjónustu. En
eflum umfram allt fmmkvæði aldr-
aðra í málum sínum og leggjum
áherslu á ábyrgð fullorðinna á eigin
lífi.
Höfundur er deildarstjóri
öldrunormála
heilbrigðisráðuneytis.
Fasteignagjöld hækka
Álagningarhlutfall fasteignaskatts af atvinnuhúsnæði hækkar á
þessu ári á Blönduósi úr 1,06% af álagningarstofni í 1,15%. Einnig
hækkar álagning vatnsskatts úr 0,15% í 0,20% og holræsagjald úr
0,15% í 0,18%. Sorphirðugjald á Blönduósi hækkar úr 5.000 kr. á
síðasta ári í 5.500 kr. á hverja íbúð og loks hækkar álagningarpró-
senta lóðarleigu af íbúðarhúsnæði úr 1,5% í 2% af lóðarmati. Ófeig-
ur Gestsson bæjarstjóri segir að þessar hækkanir eigi sér eðlilegar
skýringar.
Ófeigur sagði þrjár ástæður fyrir
hækkun álagningarprósentu fast-
eignaskattsins. Hlutfallið hefði ver-
ið talsvert lægra á Blönduósi en í
mörgum öðmm sveitarfélögum sem
sum hver nýttu sér hámarksálagn-
ingu skattsins. Blönduóssbær hefði
staðið í miklum framkvæmdum á
síðasta ári, einkum vegna bygging-
ar íþróttamiðstöðvar, auk þess sem
létt hefði verið af fyrirtækjum þeg-
ar aðstöðugjaldið var afnumið.
Álagning fasteignaskatts á íbúðar-
húsnæði á Blönduósi er aftur á
móti óbreytt frá síðasta ári.
Hærri vatnsskattur vegna
breytinga á gjaldskrá RARIK
Ófeigur sagði að ástæðu hækk-
unar vatnsskatts mætti rekja tii
breytinga sem urðu á gjaldskrá
RARIK um áramótin og hafði í för
með sér að raforkukostnaður vegna
vatnsdælingar hækkaði um 15%.
Auk þess sagði hann að vatnsveitan
væri að Ijúka við að greiða niður
stórt lán á þessu ári.
Hann sagði að ákveðið hefði ver-
ið að hækka holræsagjald til sam-
ræmis við önnur sveitarfélög sem