Morgunblaðið - 28.04.1993, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 28. APRÍL 1993
13
Lækkun matarskatts - ómark-
viss aðferð til tekjujöfnunar
eftir Rannveigu
Sigurðardóttur
Ráðamönnum hefur orðið tíðrætt
um það að undanförnu að verka-
lýðshrejrfinguna skorti veruleika-
tengsl. Margvísleg tillögugerð af
hálfu samtaka launafólks að undan-
fömu gerir þessar síendurteknu
fullyrðingar hjákátlegar, þar sem
ljóst er að verkalýðshreyfingin ger-
ir sér ákaflega vel grein fyrir þeim
efnahagslega raunveruleika sem við
búum við í dag: Þjóðartekjur drag-
ast saman, og því er minna til skipt-
anna.
Þess vegna snúast kröfur verka-
lýðshreyfingarinnar um breytta
tekjuskiptingu í þjóðfélaginu. í
þessu ljósi verður að skoða kröfu
ASÍ um lækkun virðisaukaskatts á
matvæli úr 24,5% í 14%. Það telur
að með þessu móti megi auka veru-
lega ráðstöfunartekjur atvinnu-
lausra, barnafjölskyldna og lág-
launafólks.
Kostnaður og fjármögnun
Áætlað er að lækkun matar-
skatts kosti ríkissjóð 2,6 til 3 millj-
arða á ári. Rætt hefur verið um að
fjármagna þessa aðgerð með 10%
skatti á nafnvexti einstaklinga sem
skilaði um 700 milljónum í ríkis-
sjóð, og með 7% hátekjuskatti á
mánaðartekjur yfir 160 þúsund
krónur sem gæti skilað öðrum 700
milljónum. Sá böggull fylgir þó
skammrifi að ríkisstjórnin er ekki
reiðubúin að fallast á frekari há-
tekjuskatt.
Það er því ljóst að til þess að
ijármagna lækkun matarskatts, að
ógleymdum kostnaði við aðrar að-
gerðir sem voru uppi á borðinu í
viðræðum ASÍ og VSÍ við ríkis-
stjómina, vantar að minnsta kosti
tvo milljarða á næsta ári. Til að
setja þessar tölur í samhengi má
minna á að á síðasta ári tókst ríkis-
stjórninni einungis að skera niður
rekstrargjöld ríkisins um tvo millj-
arða og kom sá niðurskurður þó
illa við marga.
Á fundi BSRB með þremur af
ráðherrum ríkisstjórnarinnar
skömmu fyrir páska kom fram að
til að brúa þetta gap ætlar ríkis-
stjórnin sér að beita niðurskurðar-
hnífnum. Það getur haft í för með
sér stórfelldan niðurskurð á þjón-
ustu ríkisins; skerðingu á tilfærsl-
um, svo sem barna-, vaxta- og at-
vinnuleysisbótum, og/eða aukna
gjaldtöku í heilbrigðiskerfinu og
ráðstafanir á borð við hækkun
skólagjalda í menntakerfinu.
Því virðist ljóst að þær krónur
sem skila sér í vasa láglaunafólks
vegna lækkunar matarskatts verði
fjármagnaðar með aðgerðum sem
geta bitnað mjög harkalega á lág-
launafólki og þeim hópum sem verst
standa að vígi, sjúklingum og bóta-
þegum.
Tekjujöfnun
Það er staðreynd að matvörur
eru mjög dýrar hér á landi og mik-
ið til þess vinnandi að lækka matar-
kostnað heimilanna. En áður en
farið er út í svo róttæka skattkerfis-
breytingu sem lækkun virðisauka-
skatts á matvæli er, skattkerfis-
breytingu sem ljóst er að verður
fjármögnuð með stórfelldum niður-
skurði í velferðarkerfinu, þurfum
við að vera sannfærð um að lækkun
matarskatts feli í raun í sér þá
tekjujöfnun sem henni er ætlað.
Mér vitanlega voru engar athugan-
ir gerðar á því hvernig þessar að-
gerðir gagnist þeim tekjulægstu
áður en slitnaði upp úr viðræðum
ASÍ og VSÍ við ríkisstjórnina.
Ein helsta röksemdin fyrir því
að lækkun matarskatts hafi áhrif
til tekjujöfnunar er sú að talið er
að stærri hluti tekna láglaunafólks
fari til kaupa á matvælum en hinna
tekjuhærri. Engar opinberar tölur
eru tiltækar um matarútgjöld fólks
með mismunandi tekjur. Þó ætti
neyslukönnun Hagstofunnar 1990
vegna útreiknings á vísitölu fram-
færslukostnaðar að geta gefið ein-
hveija vísbendingu um samhengið
milli tekna, fjölskyldustærðar og
matarútgjalda.
En þó að engar athuganir liggi
fyrir hér á landi um matarútgjöld
mismunandi tekjuhópa, eða raun-
veruleg tekjujöfnunaráhrif lækkun-
ar matarskatts, getum við nýtt okk-
ur niðurstöður rannsókna annarra
þjóða um þessi mál.1
Meginniðurstöður þeirra athug-
ana sem gerðar hafa verið á áhrif-
um breytinga á matarskatti eru
mjög á einn veg:
1. Mishá skatthlutföll í virðisauka-
skatti eru dýr í framkvæmd fyr-
ir verslunina, gera skatteftirlit
erfitt og auka möguleika á skatt-
svikum.
2. Óvíst er að hve miklu leyti lækk-
un virðisaukaskatts skilar sér til
neytenda. Talið er að alltaf megi
reikna með að hluti lækkunar-
innar verði eftir hjá framleiðend-
um og í versluninni. Vert er í
þessu sambandi að rifja upp að
í haust lækkuðu bændur verð á
nautakjöti, án þess að séð yrði
að lækkunin skilaði sér í lægtfa
verði til neytenda.
3. Mishá skatthlutföll gefa rangar
upplýsingar um raunverulegt
verð vöru og geta því breytt
neysluvenjum.
4. Lækkun matarskatts gagnast
betur barnafjölskyldum en barn-
lausum fjölskyldum með sömu
tekjur.
5. Sem leið til tekjujöfnunar er
lækkun matarskatts ómarkviss.
í krónum talið er hagnaður af
lækkun matarskatts meiri hjá
tekjuhærri íjölskyldum en þeim
tekjulægri. Bent er á að aðrar
aðferðir séu í senn ódýrari og
markvissari.
Dæmisaga frá Noregi
Nýjasta athugunin um breyting-
ar á virðisaukaskatti á matvöru var
unnin af norskri sérfræðinganefnd
fyrir fjármálaráðuneytið þar í landi
og kom hún út í febrúar sl.2 Nefnd-
inni var sérstaklega falið að athuga
áhrif lækkunar matarskatts á tekju-
dreifinguna í þjóðfélaginu.
Niðurstöður nefndarinnar eru,
eins og annarra á undan henni, að
lækkun matarskatts sé lítt skilvirk
tekjujöfnunaraðgerð. Til að skýra
þessa niðurstöðu má taka sem dæmi
útreikninga nefndarinnar um áhrif
lækkunar matarskatts á ráðstöfun-
artekjur „norsku meðalfjölskyld-
unnar" (þ.e. fjölskyldu með 1,4 full-
orðna og 0,9 börn).
Útreikningarnir sýna að fjöl-
skylda með 100 þúsund norskar
krónur í neysluútgjöld (neysluút-
gjöld eru tekjur að frádregnum
skatti og sparnaði) á ári sparaði
2.200 nkr. væri matarskattur lækk-
aður um helming, en fjölskylda með
300 þúsund nkr. í neysluútgjöld um
3.300 nkr. á ári. Sparnaður tekju-
hærri fjölskyldunnar yrði um 1.100
nkr. meiri en þeirrar tekjulægri.3 í
krónum talið er sparnaðurinn meiri
eftir því sem tekjurnar eru hærri.
Prósenturnar segja ekki alla
söguna
Það sem gerir að menn telja að
lækkun matarskatts gagnist lág-
launafólki er að þegar sparnaðurinn
er skoðaður sem hlutfall af tekjum
er hagnaðurinn í prósentum meiri
hjá láglaunafólki. I dæminu hér að
ofan aukast ráðstöfunartekjur
tekjulægri fjölskyldunnar um 2,2%
en þeirrar telquhærri aðeins um
1,1%. Ráðstöfunartekjurnar aukast
meira hjá þeim tekjulægri, en í
krónum talið fer meira til hátekju-
fjölskyldunnar. Breskar niðurstöður
sýna að 63% af sparnaði vegna
lækkunar matarskatts fellur í hlut
þeirra sem hafa tekjur yfir meðal-
tekjum.
Hagfræðingur ASÍ kemst að
svipaðri niðurstöðu um prósentu-
hækkun ráðstöfunartekna í grein í
Pressunni 21. apríl 1993. Þar segir
hann: „... ráðstöfunartekjur hjóna
með tvö börn og rúmlega 100 þús.
kr. í mánaðartekjur mundu aukast
um 2,3% ef matarskatturinn yrði
lækkaður með þessum hætti, en um
rúmlega 1% hjá hjónum með yfir
400 þús. kr. mánaðartekjur sem
jafnframt þyrftu að greiða hátekju-
skatt.“ Þetta er svipuð niðurstaða
og í norska dæminu, ráðstöfunar-
tekjurnar aukast meira hjá þeim
lægst launuðu. Sé dæmið reiknað
út frá gróða fjölskyldnanna í krón-
um talið, þá er 2,3% af 100 þúsund-
um 2.300 krónur, en 1% af 400
þúsund krónum er 4.000 krónur.
Hagnaður hátekjufjölskyldunnar er
því 1.700 krónum meiri en lágtekju-
fjölskyldunnar.
Niðurstaðan er því ótvíræð;
lækkun matarskatts er óskilvirk
sem telqujafnandi aðgerð. Aðgerðin
er dýr miðað við árangur þar sem
allt of margar krónur falla i hlut
þeirra tekjuhærri.
Aðrir kostir
En hvað er til ráða? Ef ríkissjóð-
ur á að fjármagna kjarasamninga
á annað borð þá eru til ýmsar skil-
virkari og jafnframt ódýrari aðgerð-
ir til tekjujöfnunar í gegnum skatta-
og tilfærslukerfið en lækkun matar-
skatts.
í norsku athuguninni var athug-
að hvað gerðist ef sömu upphæð-
inni — allri skattalækkuninni —
væri dreift jafnt á allar fjölskyldur.
Við þetta fengju allar fjölskyldur
2.700 nkr. Þessi upphæð er 500
nkr. hærri fyrir tekjulægri fjöl-
skylduna en í matarskattsdæminu,
en 600 krónum lægri fyrir tekju-
hærri fjölskylduna. Þessi aðferð er
því skilvirkari sem tekjujöfnunarað-
ferð en lækkun matarskatts, en
tekjutap rikissjóð er þó hið sama.
Þetta er svipuð aðferð og hækkun
persónuafsláttar, þ.e. sömu upphæð
er dreift jafnt á alla fullorðna ein-
staklinga í þjóðfélaginu, nema hvað
þeir sem eru undir skattleysismörk-
um nytu ekki góðs þar af.
Rannveig Sigurðardóttir
„Enginn mælir á móti
því að verð á matvöru
er óheyrilega hátt hér
á landi og full ástæða
er til að leita leiða til
að ná niður matar-
kostnaði. En í þeirri
kröppu stöðu sem við
erum í er rétt að leita
heildstæðari lausna,
svo að við getum verið
þess fullviss að krón-
urnar leiti þangað sem
þeirra er mest þörf.“
Skilvirkt en ódýrara
Eins og vikið var að hér að ofan
benda flestar rannsóknir til þess
að lækkun matarskatts gagnast
betur barnafjölskyldum en bam-
lausum fjölskyldum með sömu tekj-
ur. í norsku rannsókninni var gerð-
ur samanburður á tekjujöfnunar-
áhrifum lækkunar matarskatts og
hækkunar barnabóta. Niðurstaðan
var sú að ná mætti þrisvar sinnum
meiri tekjujöfnunaráhrifum í þjóð-
félaginu með hækkun barnabóta en
með lækkun matarskatts. Með öðr-
um orðum: Það er hægt að ná sömu
tekjujöfnunaráhrifum með þrisvar
sinnum minni tilkostnaði með
hækkun barnabóta í stað þess að
lækka matarskatt.
Á svipaðan hátt eru færð fyrir
því rök að hækkun bóta — atvinnu-
leysisbóta, elli- og örorkubóta — sé
markvissari aðgerð til að bæta hag
þessara hópa en lækkun mátar-
skatts.
Lokaorð
Eins og rakið hefur verið hér að
framan er lækkun virðisaukaskatts
á matvæli ómarkviss aðgerð til
tekjujöfnunar. Sýnt er að í krónum
talið vex sparnaður fjölskyldna
vegna lækkunar matarskatts með
tekjum — þvert á sett markmið.
Eðlilegt er að fjármálaráðuneytið
kanni áhrif lækkunar matarskatts
á tekjudreifinguna í þjóðfélaginu
með matarútgjöld mismunandi
tekjuhópa með úrtakskönnun Hag-
stofunnar sem grunn, áður en það
gengst inn á svo stórfellda skatt-
kerfisbreytingu sem lækkun virðis-
aukaskatts á matvæli er, skattkerf-
isbreytingu sem þar að auki á að
fjármagna með stórfelldum niður-
skurði til velferðarmála.
Enginn mælir á móti því að verð
á matvöru er óheyrilega hátt hér á
landi og full ástæða er til að leita
leiða til að ná niður matarkostnaði.
En í þeirri kröppu stöðu sem við
erum í er rétt að leita heildstæðari
lausna, svo að við getum verið þess
fullviss að krónurnar leiti þangað
sem þeirra er mest þörf.
Heimildir:
1 Sjá m.a.
Noregur: Bör merverdiavgiften differensi-
eres? Norges offentlige utredninger, NOU
1993:8.
Svíþjóð: Översyn av skattesystemet. Statens
offentliga utredningar, SOU 1977:91, Skall
matmomsen slopas. Statens offentliga utredn-
ingar, SOU 1983:54, og Reformerad mervarde-
skatt. Statens offentliga utredningar, SOU
1989:35.
Bretland: Extending the VAT Base: Probl-
ems and Possibilities (1985) og Tax Reform
for the Fourth Term (okt 1992) báðar unnar
af Institute for Fiscal Studies í London.
Þar sem t.d. matvará og barnaföt eru undan-
þegin skatti þá fjalla bresku rannsóknimar um
hvað gerist ef lagður er skattur á þessar vömr
— þ.e. ef skattstofninn er breikkaður og tekj-
umar nýttar til annarra tekjujafnandi aðgerða
svo sem hækkum barnabóta, skattleysismarka.
2 Bör merverdiavgiften differensieres? Norges
offentlige utredninger, NOU 1993:8.
8 Sambærilegt dæmi er reiknað fyrir fleiri Qöl-
skyldugerðir, s.s. einstætt foreldri með eitt
bam, fjölskyldu með tvö börn, en það breytir
ekki þeirri staðreynd að í krónum talið eykst
hagnaðurinn með tekjum.
Höfundur er hagfræðingur BSRB.
Auglýsendur athugíð!
Ekkert sunnudagsblað kemur
út 2.maí vegna frídags
verkalýðsins 1. maí
Við viljum vekja athygli á að síðustu forvöð
til að panta auglýsingu í laugardagsblaðið er fyrir
kl. 16 fimmtudaginn 29. apríl.
- kjarni málsins!