Morgunblaðið - 02.09.1993, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 2. SEPTEMBER 1993
—rf-

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Kringlan 1, 103 Reykjavík. Símar: Skiptiborð 691100. Auglýsingar:
691111. Áskriftir 691122. Áskriftargjald 1400 kr. með vsk. á mánuði
innanlands. í lausasölu 125 kr. með vsk. eintakið.
Hæfi nefndarmanna í
opinberum nefndum
Umboðsmaður Alþingis telur
að meirihluti samkeppnis-
ráðs, eða þrír ráðsmenn, séu van-
hæfir til setu í ráðinu samkvæmt
samkeppnislögum. Þar eru gerðar
þær almennu hæfiskröfur til ráðs-
manna að þeir hafi sérþekkingu á
samkeppnis- og viðskiptamálum
og séu óháðir fyrirtækjum eða
samtökum, sem lögin taki til.
Umboðsmaður álítur fram-
kvæmdastjóra Vinnuveitendasam-
bandsins, formann Rafiðnaðar-
sambandsins og starfandi lögmann
vanhæfa til setu í ráðinu með vísan
til síðara skilyrðisins; þau séu öll
í eða geti verið í of nánum tengsl-
um við fyrirtæki eða samtök, sem
lögin nái til. Umboðsmaður telur
því væntanlega hættu á að hags-
munaárekstur komi upp, er sam-
keppnisráð þarf að grípa til að-
gerða gegn fyrirtækjum, sem
hamla gegn samkeppni eða beita
óréttmætum viðskiptaháttum.
Eflaust má deila um túlkun
umboðsmanns á lögunum, einkum
varðandi síðastnefnda ráðsmann-
inn, sem hann telur vanhæfan.
Hitt er annað mál, að hæfisreglna
hefur ekki verið gætt sem skyldi
í stjómsýslu á íslandi.
Umboðsmaður vísar í áliti sínu
til þeirrar „ólögfestu grundvallar-
reglu um almennt hæfí í opinberri
stjómsýslu, „að fýrirfram beri að
girða fyrir það að borgaramir hafi
réttmæta ástæðu til að efast um
að mál þeirra hljóti lögmæta og
hlutlæga meðferð á öllum úrskurð-
arstigum", sbr. dóm Hæstaréttar
frá 19. marz 1993.“ Með hæsta-
réttardóminum, sem umboðsmaður
vísar þarna til, var deildarstjóri í
heilbrigðis- og tryggingamála-
ráðuneytinu dæmdur vanhæfur til
að sitja í lyfjaverðlagsnefnd. For-
sendur dómsins vom þær að það
gæti fallið undir starfssvið deildar-
stjórans að hafa afskipti af með-
ferð mála, sem kæmu til ráðuneyt-
isins frá lyfjaverðlagsnefnd og að
undirbúa úrskurð ráðherra, en ráð-
herra ber að úrskurða, komi upp
ágreiningur í nefndinni.
Eins og umboðsmaður tekur
fram í áliti sínu hefur hin almenna
hæfisregla stjórnsýsluréttarins
verið óskráð, en hún verður hins
vegar lögfest, ásamt fleiri reglum
um opinbera stjórnsýslu, með gild-
istöku nýrra stjórnsýslulaga um
næstu áramót. Lögin ná meðal
annars til stjómsýslunefnda, sem
taka ákvarðanir um rétt eða skyldu
manna. Samkvæmt lögunum telst
nefndarmaður meðal annars van-
hæfur, sé hann aðili máls, fyrir-
svarsmaður eða umboðsmaður að-
ila, skyldur aðila máls, eða tengist
fyrirsvarsmanni eða umboðsmanni
málsaðila, eða ef málið varðar
hann sjálfan verulega, venzlamenn
hans eða stofnun eða fyrirtæki,
sem hann er í forsvari fyrir.
Það hefur lengi legið fyrir að
þessum óskráðu — og brátt lög-
festu — hæfisreglum hefur ekki
verið fylgt til hlítar í stjórnkerfinu.
Skipan ýmissa nefnda og ráða á
vegum hins opinbera, sem kveða
upp úrskurði eða taka ákvarðanir,
sem geta haft mjög mikil áhrif á
i hagsmuni einstaklinga og fyrir-
' tækja, hefur verið gagnrýnd.
Þannig hafa margir orðið til að
setja út á það að starfsmenn flug-
félaga sitji í Flugráði, og er ástæða
til að taka undir það. En nýlegt
dæmi vekur líka upp spurningar
um það, hvort fulltrúum í Flugráði
með pólitískan en ekki faglegan
bakgrunn er treystandi til þess að
taka faglega afstöðu til mála, sem
varða öryggi í rekstri flugfélaga.
I nýlegri skýrslu gagnrýndi Ríkis-
endurskoðun setu kvikmyndagerð-
armanna í stjórn Kvikmyndasjóðs
og starfsmanna sjónvarpsstöðva í
stjóm Menningarsjóðs útvarps-
stöðva. Skipan lyfjaverðlagsnefnd-
ar hefur jafnframt verið gagnrýnd,
eins og áður er vikið að. Fyrir
skömmu sendu fimm lögfræðingar
dómsmálaráðherra bréf og gagn-
rýndu skipan tveggja lækna í ör-
ðrkunefnd, sem úrskurðar um rétt
manna til örorkubóta, vegna
tengsla læknanna við tryggingafé-
lög.
Stundum er því haldið fram að
vegna smæðar hins íslenzka sam-
félags sé óhjákvæmilegt að sér-
fróðir menn séu skipaðir í opinber-
ar nefndir og ráð þrátt fyrir að
þeir kunni að tengjast þeim aðilum
eða málum, sem fjallað er um.
Þessi rök eiga varla við. í borgar-
samfélögum erlendis, sem eru álíka
fjölmenn og ísland, er hæfisreglna
til að mynda gætt. Staðreyndin er
sú að hér á landi hafa menn oft
verið skipaðir í nefndir og ráð
vegna áhuga eða þekkingar á við-
komandi málefni, en litið hefur
verið framhjá því hvort um hags-
munaárekstur gæti verið að ræða.
Þetta er einn angi af því agaleysi
og skorti á reglufestu, sem ríkt
hefur, jafnt í stjórnkerfinu sem
annars staðar í þjóðfélagi okkar.
Það þýðir þess vegna ekki að vísa
til þess að „svona hafi þetta alltaf
verið“, eins og sumir stjórnmála-
og embættismenn svara gagnrýni
á setu hagsmunaaðila í nefndum
og ráðum. Nýir tímar eru að renna
upp hvað þetta varðar, eins og
setning hinna nýju stjórnsýslulaga
sýnir til dæmis.
Nefndarmenn í opinberum
nefndum geta talizt vanhæfir, þótt
þeir hafi gegnt störfum sínum af
stakri prýði. Með ályktun um van-
hæfí er ekki verið að kasta rýrð á
störf viðkomandi. Það eitt skiptir
máli að girða fyrir að „borgararnir
hafi réttmæta ástæðu til að efast
um að mál þeirra hljóti lögmæta
og hlutlæga meðferð á öllum úr-
skurðarstigum" vegna stöðu eða
hagsmunatengsla nefndarmanna.
Mikilvægt er að um leið og nýju
stjómsýslulögin taka gildi, sé þess
gætt að ákvæði þeirra séu virt í
reynd í opinberri stjómsýslu. Það
er þess vegna ástæða til þess að
stjórnvöld geri rækilega úttekt á
almennu hæfi nefndarmanna í op-
inberum nefndum og ráðum, í því
skyni taka af allan vafa og tryggja
réttaröryggi borgaranna.
Ungir eistneskir ráðamenn óttast ásælni Rússs
Hvernig má tryggja
stæði óháð vindum í 1
EFTIR STEINGRIM SIGURGEIRSSON
TVEIMUR árum eftir að Eistlendingar sögðu sig úr lögum við Sovét-
ríkin og lýstu yfir sjálfstæði hvílir skuggi hins volduga nágranna í
austri enn líkt og mara yfir ríkinu. Þriðjungur íbúa Eistlands er af
rússneskum uppruna (að því er talið er - engar nákvæmar upplýs-
ingar eru fyrir hendi) og fluttust flestir þeirra til landsins eftir að
það var innlimað í Sovétríkin árið 1940. í höfuðborginni Tallinn telja
Rússar um helming íbúa og í borgunum Narva og Sillamae í norðaust-
urhluta landsins allt að 90%. Þúsundir rússneskra hermanna dveljast
enn í Eistlandi í trássi við vilja eistnesku stjórnarinnar auk þúsunda
liðsforingja á „ellilaunum", sem Eistlendingar telja ekki síður stafa
ógn af en sjálfum heraflanum. Það búa tvær þjóðir í landinu í orðs-
ins fyllstu merkingu. Þegar Eistlendingar eru spurðir um hvernig
samskiptum þeirra við rússneska minnihlutanna sé háttað svara þeir
að þau séu í sjálfu sér vinsamleg. Það sé enginn togstreita í gangi
milli eistnesks og rússnesks almennings. Vandamálið sé hins vegar
að daglegt samneyti er nánast ekkert.
Fyrr á þessu ári setti eistneska
þingið lög um ríkisborgararétt sem
vöktu mjög hörð viðbrögð í Rúss-
landi. Samkvæmt lögunum öðlast
þeir sjálfkrafa eistneskan ríkisborg-
ararétt sem eiga eistneska foreldra.
Aðrir verða að sækja um ríkisborg-
ararétt og eru þau skilyrði sett að
viðkomandi hafí iágmarkskunnáttu
í eistnesku og hafi dvalið í Eistlandi
í tvö ár áður en sótt er um ríkisborg-
ararétt auk eins árs til viðbótar, á
meðan umsóknin er til meðferðar.
Umdeild lög
Rússnesk stjórnvöld brugðust hin
verstu við og sakaði Borís Jeltsín
Rússlandsforseti eistnesku stjórnina
um „aðskilnaðarstefnu" og gaf í
skyn að Rússar myndu grípa til
hernaðaraðgerða til að vernda rétt-
indi rússneska minnihlutans. Eftir
að RÖSE og aðrar alþjóðastofnanir
létu málið til sín taka milduðu Eist-
lendingar útlendingalögin þannig að
umsækjendum var gert auðveldara
að áfrýja niðurstöðunni.
Eistneska stjórnin stendur hins
vegar við stefnu sína og telur málið
í raun snúast um hvort Eistlending-
um muni takast að lifa af sem sjálf-
stæð þjóð með eigin menningu í
framtíðinni. í Rússlandi eru uppi
háværar kröfur um að innlima Eyst-
rasaltsríkin að nýju og óttast Eist-
lendingar að sú verði raunin, nái
harðlínuöflin yfirráðum í Moskvu.
Eistneska stjórnin, sem að mestu
er skipuð ungum, tiltölulega óreynd-
um stjórnmálamönnum, á því ótrú-
Iega vandasamt verkefni fyrir hönd-
um. Hún þarf ekki einungis að reisa
efnahag landsins úr rústum heldur
verður hún einnig að reyna að finna
framtíðarlausn á „rússneska vand-
anum“, hvernig aðlaga megi rússn-
eska minnihlutann að eistnesku
samfélagi á friðsamlegan hátt og
finna leið til að tryggja öryggi og
sjálfstæði Eistlands óháð því hvernig
vindar blása í Kreml.
„Ég er forsætisráðherrann!
Mart Laar, sem varð forsætisráð-
herra Eistlands í lok síðasta árs, er
einungis 32 ára gamall og því yngsti
forsætisráðherra Evrópu. Þessi lág-
vaxni, skeggjaði fyrrum skjalafræð-
ingur viðurkennir líka fúslega að
hann er ekki mjög forsætisráðherra-
legur í útliti. „Ég er það samt. Ég
er forsætisráðherrann," segir hann
hlæjandi og bendir á sjálfan sig. En
þrátt fyrir að hann beri það kannski
ekki utan á sér við fyrstu sýn að
hann sé forsætisráðherra er Laar
fljótur að afla sér virðingar er hann
byijar að tala. Líkt og svo margir
aðrir ungir eistneskir stjórnmála-
menn geislar hann af gáfum, öryggi
og kannski ekki síst hrífandi eld-
móði er hann talar um framtíð Eist-
lands.
„Það bendir flest til þess að Rúss-
ar hafi ekki hug á að draga herafla
sinn til baka sem veldur mikilli
óvissu um pólitískan stöðugleika í
Eistlandi í framtíðinni. Þar með
verðum við af erlendum fjárfesting-
um. Að auki leiðir vera þeirra hér
til aukinnar glæpatíðni og veldur
aukinni hættu á umhverfisslysum.
Rússar starfrækja til að mynda enn
tvo kjarnakljúfa í landinu og ef eitt-
hvað fer úrskeiðis þar er Eystrasalt-
ið glatað,“ segir Laar.
Hann leggur mikla áherslu á mik-
ilvægi þess að umheimurinn geri sér
grein fyrir hvernig Rússar komi
fram við nágrannaþjóð sína. „Lýð-
ræðisríkin ættu að sameinast um
að biðja Rússa um að draga sig til
baka og styðja þá rússnesku lýðræð-
issinna sem eru því hlynntir."
Laar viðurkennir að Eistlendingar
hafi átt undir högg að sækja í um-
ræðunni á alþjóðavettvangi vegna
nýju útlendingalaganna en segir að
menn verði líka að líta á hver sé í
raun tilgangur þeirra. „Það eru til
nokkur ríki í heiminum sem veita
öllum sem búa í landinu ríkisborg-
ararétt. Við erum ekki eitt þeirra.
Hins vegar eru Eistlendingar reiðu-
búnir að reyna að aðlaga rússneska
minnihlutann að eistnesku samfé-
lagi. Það hafa komið hingað á þriðja
tug sendinefnda frá alþjóðastofnun-
um til að kanna málið og allar hafa
þær komist að þeirri niðurstöðu að
útlendingalögin séu í raun fremur
frjálslynd borið saman við sambæri-
leg lög í öðrum ríkjum. Þriðji hver
íbúi Eistlands er Rússi og vandamál-
ið er hvernig þeir eiga að aðlagast
þjóðfélagi okkar. Þeir virðast ekki
hafa mikinn áhuga á stjórnmálum
og flestir þeirra skráðu sig til dæm-
is ekki á kjörskrá í síðustu sveitar-
stjórnakosningum. Þeir telja sig ekki
eiga heirna hér og taka því ekki þátt
í því sem við erum að reyna að
byggja upp. Ýmis tákn eru þó á lofti
um að þetta sé að breytast“
Það auðveldar heldur ekki að
finna lausn á deilu Eistlendinga og
Rússa að efnahagsástandið er hvergi
verra en í Rússaborginni Narva. Þar
er atvinnuleysi í kringum 60% og
einungis 2,5% allra nýrra fyrirtækja,
sem heíja rekstur í Eistlandi, eru
stofnuð á því svæði. Kommúnistar
fara með völd í borginni og þau er-
lendu fyrirtæki, sem íjárfesta í Eist-
landi, hafa forðast hana sem heitan
eldinn.
Eftir að útlendingalögin voru sett
efndu stjórnvöld í Narva og Sillamae
til atkvæðagreiðslu meðal íbúa um
hvort þeir vildu sjálfstæði frá Eist-
landi og voru 97% þeirra sem kusu
í Narva því hlynntir en 98,5% í Sill-
amae. Kosningaþátttaka var hins
vegar einungis 54% og hafa eistnesk
stjórnvöld lýst því yfir að atkvæða-
greiðslan hafi verið ólögleg og að
brögð hafi verið í tafli.
Vilja endurreisa heimsveldið
„Alls staðar í Sovétríkjunum fyrr-
verandi eru gömlu kommúnistarnir
komnir á kreik á ný og almenningur
í Rússlandi vill endurreisa heims-
veldið,“ segir Laar. „Vesturlönd
verða að bregðast rétt við þessu.
Harmleikinn í fyrrum Júgóslavíu
má rekja til þess að Vesturlönd töldu
líklegast til árangurs að styðja
gamla miðstjórnarvaldið. Ef Vestur-
Iönd átta sig á því að málið snýst
ekki bara um Rússland er hugsan-
lega hægt að koma í veg fyrir að
það sama gerist hér. Eina friðvæn-
lega lausnin sem við sjáum er að
gamla heimsveldinu verði leyft að
leysast upp.“
Þótt Laar sé ungur er Jiiri Luik,
sem verið hefur í forsæti samninga-
nefndar Eistlendinga í viðræðunum
Talsmenn olíufélaganna um gagnrýni Landssambands ísle
Misvísandi og röng
nn á staðreyndum n
TALSMENN olíufélaganna segja að gagnrýni Kristjáns Ragnarssonar
formanns LÍÚ á þau fyrir of hátt olíuverð, að þau velti vanda sínum
yfir á útgerðina og að þau hafi samráð sín í millum sé misvísandi og
röng túlkun á staðreyndum. Geir Magnússon forsljóri Olíufélagsins
segir að verðin sem Krislján leggi til grundvallar útreikningum sínum
séu ekki rétt og þar að auki megi nefna að í Noregi til dæmis stað-
greiði útgerðin olíuna en hér fáist að meðaltali 45 daga greiðslufrest-
ur á henni. Kristinn Björnsson forsljóri Skeljungs segir að verðmunur
á skipagasolíu hér og í Noregi sé 16% en ekki 60% eins og Kristján
heldur fram.
f frétt Morgunblaðsins í gærdag sonar að sökum hins háa olíuverðs
kom fram í máli Kristjáns Ragnars- sé LÍÚ að íhuga innflutning á olíu
og beina sölu til skipa. Hann tekur
dæmi um að olíuverð til skipa sé
allt að 60% hærra hér en til dæmis
í Noregi eða 10,73 kr. ytra á móti
16,40 kr. hér heima. Sveinn Hjörtur
Hjartarsson hagfræðingur LÍÚ segir
að miðað við að heildarnotkun flot-
ans sé um 210 milljónir lítra sé hann
að borga um 1.200 milljónum króna
meira fyrir olíuna hér heima en ef
hún væri keypt í Noregi. Syeinn seg-
ir að þess beri þó að geta að olíufélög-
in selji svokallaða skipaolíu sem mik-
'T