Morgunblaðið - 30.08.1994, Síða 22

22 ÞRIÐJUDAGUR 30. ÁGÚST 1994
MORGUNBLAÐIÐ
MINIMINGAR
EIRÍKUR KRISTÓFERSSON
+ Eiríkur Kristófers-
son, fyrrverandi
skipherra, var fæddur
5. ágúst 1892 að
Brekkuvelli í Vestur-
Barðastrandarsýslu.
Hann lést í Hafnarfirði
16. ágúst síðastliðinn.
Eiríkur var sonur hjón-
anna Kristófers Sturlu-
sonar, bónda að
Brekkuvelli, og konu
hans, Margrétar Há-
konardóttur. Hann
lauk prófi frá Stýri-
mannaskólanum í
Reykjavík 1918 og
starfaði sem stýrimað-
ur til ársins 1926 að
hann varð skipstjóri á
varðskipum ríkisins, en
af því starfi lét hann
1962. Þekktastur var
hann í þorskastríðinu
1958-61 þegar íslend-
ingar færðu fiskveiði-
lögsöguna út í 12 mílur,
en þá urðu mikil átök á miðun-
um, enda sendu Bretar herskip
sín hingað til verndar breskum
togurum. Eiríkur Kristófers-
son gegndi mörgnm trúnaðar-
störfum og fékk fjölda viður-
kenninga um ævina. Hann var
einn af stofnendum Skipstjóra-
félags íslands og var þar í
stjórn um margra ára skeið,
síðast sem varaformaður
1957-62. Hann var sæmdur
fjölda viðurkenninga og heið-
ursmerkja innlendra sem er-
lendra, meðal annars stórridd-
arakrossi fálkaorðunnar 1962
og bresku orðunni Commander
of the British Empire 1963.
ÞORSKASTRÍÐINU við Breta
vegna útfærslunnar í 12 sjómflur
var ekki lokið, þegar ég réðst sem
viðvaningur til starfa á varðskipinu
Óðni undir skipstjórn Eiríks Kristó-
ferssonar. Óðinn kom til landsins
í janúar 1960 og var þá flaggskip
Landhelgisgæslunnar. Fyrir þann,
sem aldrei hafði áður kynnst sjó-
mennsku, var ómetanlegt að hefja
störf á skipi, er laut stjórn Eiríks.
Hann var þá þegar orðin þjóðhetja
og af honum fór gæfuorð sem skip-
herra. Árið 1962 náði hann sjötugs-
aldri og þar með aldursmörkum
opinbers starfsmanns. Þá hafði
hann verið skipherra hjá Landhelg-
isgæslunni síðan 1926 eða í 36 ár.
Eftir þann langa starfsaldur hefur
Eiríkur lifað í 32 ár, og þegar hann
er kvaddur hinstu kveðju 102 ára
gamall er hann orðinn goðsögn.
Til framgöngu hans og starfa verð-
ur jafnan vísað, þegar rætt er um
hetjulega baráttu Islendinga yfir
fiskimiðunum umhverfís landið.
Eiríkur Kristófersson var níu ára
1901, þegar Danir sömdu við Breta
um aðgang þeirra að fískimiðunum
upp að þremur sjómílum við ísland
og inn í firði og flóa. Honum rann
til riija, þegar útlendu togararnir
voru uppi í kálfgörðum, eins og það
var orðað. Hann varð mikilvirkur
þátttakandi í baráttunni fyrir yfir-
ráðum íslendinga yfir fískimiðun-
um við landið. Hann lifði að sjá
erlenda togara á brott úr 200 mílna
lögsögunni.
Átökin við Breta vegna útfærsl-
unnar í 12 sjómílur 1958 voru hörð.
Kynntist ég þeim af eigin raun úti
fyrir Austfjörðum og átti þess jafn-
framt kost að vera í brúnni með
Eiríki við slíkar aðstæður. Hann
var fumlaus og ákveðinn. Tók
skjótar ákvarðanir og gaf skýr fyr-
irmæli. Eins er ógleymanlegt að
hafa verið í brúnni, þegar hann
rifjaði upp gamla tíma og sagði
gamansögur. Væri ekkert sérstakt
um að vera, lét Eiríkur gjarnan
skipið reka, náði í skakrúlluna sína,
setti á lunninguna og renndi fyrir
fisk. Fylgdu síðan aðrir skipveijar
fordæmi hans, hefðu þeir ekki
skyldum að gegna. Eru þetta ekki
síður eftirminnilegar stundir en
Eiríkur Kristófersson var tví-
kvæntur. Fyrri kona hans var
Jóhanna Una Eiríksdóttir og
eignuðust þau þijú börn:
Sturla, fæddur 22. október
1922, látinn, en eftirlifandi
kona hans er Sigríður Aðal-
steinsdóttir. Bergljót, fædd 1.
ágúst 1924. Hún á eina dóttur,
Jóhönnu Auði Jóhannesdóttur.
Eiríkur, fæddur 22. júní 1927,
kvæntur Jakobínu Sigurðar-
dóttur. Hann á tvö börn, Krist-
ínu og Sturlu. Seinni kona Ei-
ríks Kristóferssonar var Hólm-
fríður Gísladóttir. Útför Eiríks
verður gerð á kostnað ríkisins
frá Hallgrímskirkju í dag.
gæslustörfin sjálf, því að oft var
töluverður atgangur við veiðarnar.
Deilunum um 12 mílurnar lauk
með samningum eins og öðrum
þorskastríðum við Breta. Þessi
samningagerð hafði meðal annars
þann aðdraganda, að samið var um
sakaruppgjöf þeirra bresku togara,
sem gerst höfðu brotlegir við ís-
lensk lög. Var gengið frá þessum
þætti vorið 1960 og snart ekki síst
tilfínningar varðskipsmanna, sem
höfðu af hugrekki sinnt löggæslu-
skyldum sínum við hættulegar að-
stæður og valdbeitingu herskipa.
Stuðningur Eiríks Kristóferssonar
við samninginn var þó eindreginn
og afdráttarlaus.
Sama dag og útvarpsumræður
voru um samninginn við Breta á
Alþingi, 2. mars 1961, birtist viðtal
við Eirík í Morgunblaðinu um land-
helgissamninginn undir fyrirsögn-
inni: Stórkostlegur ávinningur -
mikill sigur. Þar segir hann, að sér
hafi aldrei komið til hugar, að sam-
komulag við Breta yrði íslending-
um svo hagstætt. Andstaða við það
hljóti að vera af einhveijum annar-
legum ástæðum. Um það ákvæði
samkomulagsins að skjóta síðari
ágreiningi við Breta í landhelgis-
málum fyrir Alþjóðadómstólinn í
Haag segir Eiríkur meðal annars:
„Mannkostir einstaklinga eru m.a.
fólgnir í því, að þeir krefjast þess
sama af sjálfum sér og þeir krefj-
ast af öðrum. Skyldi ekki sama
gilda um mannkosti þjóða?“ Viðtal-
inu lýkur með þessum orðum frá
Morgunblaðinu:
„Og svo hélt hann áfram að
reykja sína friðarpípu, staðráðinn
í að verja hina nýju íslensku land-
helgi af þeirri festu og gamansömu
hlýju, sem hefur einkennt hann
alla tíð, þennan trausta sjómann,
sem hefur unnið sér virðingu, e'kki
aðeins allrar íslensku þjóðarinnar
fyrir vasklega framgöngu í barátt-
unni við Andersen skipstjóra og
eftirmenn hans, heldur einnig
þeirra útlendinga sem til þekkja.
Fáir hafa staðið eins vel á rétti
ísjands og Eiríkur Kristófersson.“
Stuðningsmenn samninganna
um 12 mílurnar 1961 töldu þá rétti-
lega stórsigur í réttindabaráttu ís-
lendinga. Hart var deilt um málið
og fundu andstæðingarnir upp
þetta sérkennilega slagorð: Samn-
ingar eru svik! í umræðum um
málið á Alþingi sést oftar en einu
sinni vitnað til fyrrgreinds Morgun-
blaðsviðtals við Eirík Kristófersson.
Hann hikaði ekki við að segja hug
sinn til hins viðkvæma máls, þótt
honum væri ljóst, að það vekti hörð
viðbrögð. Hann sýndi ábyrgð en
talaði ekki eins og þeir, sem ýttu
undir æsing og illindi.
Enn erum við minnt á mikilvægi
hagsmunagæslu á höfum úti. Gamli
Óðinn, eins og hann er nú kallað-
ur, hefur verið sendur fallbyssulaus
til að aðstoða íslenska togara í
Barentshafi. Ef sanngirni, var-
kárni, festa og gamansöm hlýja
Eiríks Kristóferssonar ríkir um
borð í Óðni heldur hann enn einu
sinni af stað í happaferð.
Með þökk og virðingu er Eiríkur
Kristófersson kvaddur, þegar hann
heldur í siglingu sína yfir móðuna
miklu. Blessuð sé minning hans.
Björn Bjarnason.
Eiríkur skipherra Kristófersson
er látinn. Eiríkur fæddist 1892 og
var því 102 ára þegar hann lést.
Það er löng ævi ekki síst ef haft er
í huga að hann var 32 ár á eftirlaun-
um eftir að starfsævi lauk. Eiríkur
fór á sjóinn 14 ára gamall og gerði
sjómennskuna að ævistarfi. Hann
var á sjó i um hálfa öld, lengst af
sem starfsmaður Landhelgisgæsl-
unnar, þar af um 37 ár skipherra.
Það þarf mikið þrek bæði andlegt
og líkamlegt til þess að gegna slíkri
stöðu, sérstaklega á árunum
1920-50 þegar siglingatæki voru
ekki annað en kompás, handlóð og
vegmælir.
Það var ekki heiglum hent að
sigla skipum við strendur íslands í
vetrarveðrum og eiga þar að auki
að hjálpa öðrum skipum undir slík-
um kringumstæðum. Það veit eng-
inn nema sá er reynt hefur, enda
urðu flestir skipstjórar á þessum
árum ekki aldnir. Að standa í op-
inni brú í stórsjó og náttmyrkri og
stara út í myrkrið og vita ekkert
hvað er framundan. Það tekur á
karlmennskuna enda gáfust margir
upp á því og fóru í land.
Eiríkur var mikill gæfumaður á
sjónum. Bjargaði fjölda skipa og
hjálpaði hundruðum sjómanna og
eiga því margir honum mikið að
þakka. Eiríkur var dulur maður á
sjónum en þægilegur í umgengni.
Byijendum líkaði vel hjá honum
enda var hann góður leiðbeinandi
og hafði frá mörgu að segja. Hann
var ólatur að miðla öðrum af þekk-
ingu sinni án allrar mikilmennsku.
Frægastur varð hann þó er hann
átti í deilum við Anderson þann
bresk-norska skipherra sem fór fyr-
ir breska flotanum í 12 mílna deil-
unni og eru biblíutilvitnanir þeirra
á milli landsfrægar en Anderson
þessi var hálfgert dusilmenni.
Annars báru breskir sjómenn
mikla virðingu fyrir Eiríki og það
ekki að ástæðuiausu. Hann bjargaði
§ölda breskra skipa og sjómanna
úr bráðum lífsháska ög einnig tók
hann þá manna mest í landhelgi,
þrátt fyrir það átti hann virðingu
þeirra hvort sem hann bjargaði
þeim frá bráðum bana eða lét setja
þá í tukthús. Það kom honum oft
að gagni þessi haeffleiki að geta
talað menn til og ná trunaði þeirra.
Vitanlega var Eiríkur ekki galla-
laus frekar en aðrir dauðlegir menn.
Eins og einn stýrimaður sagði:
„Maður talar ekki illa um skipherr-
áiili því hann er þjóðhetja.“ Eiríkur
var tvíkvæntur og átti 3 börn með
fyrri konunni, en hjónabönd hans
entust ekki lengi og bjó hann einn
síðustu 30 árin.
Síðustu ár Eiríks voru honum að
mörgu leyti ánægjuleg. Hann dvald-
ist á Hrafnistu og miðlaði öðrum
af sínum andlega styrk og var í
nánu sambandi við lækna af öðrum
heimi.
Ég, ásamt mörgum öðrum göml-
um skipsfélögum hans, hitti Eirík
síðast þegar hann varð 100 ára.
Ég gekk til hans og heilsaði honum,
hann var farinn að missa sjón, en
þekkti mig strax á röddinni, og
segir við mig að nú fari þetta að
styttast hjá sér.
Nú fari hann að kveðja þennan
heim og kvíði hann því ekki, þar
sem hann viti heilmikið um hvað
taki við. Á eftir mér heilsaði honum
gamall skipsfélagi af vs. Þór og
kynnti sig en karl sagðist ekki
muna eftir honum. Þá sagði maður-
inn: „Ég var vélstjóri hjá þér á
Þór.“ Eiríkur sagðist ekki þekkja
neina vélstjóra - en vitanlega
þekkti hann manninn.
Það er mikil gæfa sem fylgir
mönnum sem hafa verið á sjó í
hálfa öld og rúmlega það, og hafa
aldrei misst mann af skipi sínu, né
slasast alvarlega við skyldustörf,
því oft þurfa þeir að tefla djarft sem
stunda björgunarstörf hér á hafínu
kringum landið.
Fari hann í friði.
Guðmundur Kjærnested.
„Ætlarðu að skrifa um mig, góði?
Þá þarftu að koma oft til mín og
dvelja lengi hveiju sinni. Hér er
margt og mikið að frétta, eins og
séra Árni sagði við Þórberg. Ég er
orðinn hundrað ára og get sagt þér
tíðindi af þessum heimi - og öðrum,
ekki er allt sem sýnist.“
Þannig brást Eiríkur skipherra
Kristófersson við, þegar ég heim-
sótti hann fyrsta sinni á Hrafnistu
í Hafnarfirði hvítan og frostkaldan
janúardag árið 1993. Eg hafði hlýtt
á viðtal við hann í útvarpi nokkrum
mánuðum fyrr og undrast fjör öld-
ungsins og frásagnargleði. Eftir
eindregna hvatningu tengdasonar
míns, en skipherrann þjóðkunni
hafði verið aufúsugestur á heimili
hans, fór ég síðan á stúfana - for-
vitinn skrásetjari í leit að góðum
sögumanni, fullur ákafa og eftir-
væntingar.
Ég varð ekki fyrir vonbrigðum.
Eiríkur reyndist ótrúlega ern miðað
við háan aldur. Hann kunni flestum
betur að segja frá atburðum úr lífi
sínu og samtíð; hafði vald á mergj-
uðu og hnitmiðuðu málfari; frásögn
hans bjó jafnan yfir spennu og
hrynjandi, myndrænum lýsingum
manna og umhverfis og lifandi sam-
tölum.
Það var unun að sitja við hlið
honum á Hrafnistu og hlusta á
hann segja frá. Hvílík frásagnar-
gáfa! Og hvílíkar sögur! *
Lífssigling hans hafði svo sann-
arlega verið ævintýri líkust.
Snemma kom í ljós, að Eiríkur
var kjarkmikill og sjálfbjarga. Hon-
um var trúað fyrir því að fara einn
í kaupstað, þótt hann væri varla
orðinn baggafær og þyrfti að teyma
hestana milli þúfna, svo að hann
næði upp á klakkinn. Frú ein á
Patreksfírði rétti honum stundum
hjálparhönd, þegar hann var að
burðast við að búa níðþunga mél-
poka upp á hestana. Hún sagði frá
því síðar að engan veginn hafí ver-
ið auðvelt að þóknast Eiríki litla í
þeim efnum. Fyrir hafi komið, þeg-
ar hún hafði bundið fyrir hann
baggana og þóttist gera vel, að
strákur sneri upp á sig og sagði:
„Það á ekki að gera þetta svona!“
Síðan leysti hann aha baggana upp
aftur og batt þá eftir sínu eigin
höfði.
■Fjórtán ára gamall gerist Eiríkur
skútukarl, og þreytir eftir það fang-
brögð við Ægi konung aíla sína
löngu starfsævi. Ætlast var til í þá
daga að strákar byrjuðu að vinna
fyrir sér upp úr fermingunni, og
aðeins var um tvennt að velja: að
vistráða sig á einhvem bæ ellegar
fara til sjós.
Eiríkur kunni strax vel við sig á
sjónum og fann ekki hið minnsta
til sjóveiki. Eitt sumar reyndi hann
að vinna í landi, en sú tilraun gafst
ekki vel. „Ég þoldi illa lognmoll-
una,“ sagði hann, „þar sem ekki
barkar vör og fólk er náfölt í fram-
an með mjúka og viðkvæma húð
eins og barnsrass. Nei, þá var betra
að vera á sjónum og láta gusta
ærlega um sig.“
Eiríkur Kristófersson er tvímæla-
laust í hópi merkustu sægarpa á
þessari öld; í æviferli hans endur-
speglast saga íslenskrar sjó-
mennsku frá skútuöld til öflugra
vélskipa. Hann lauk prófi frá Stýri-
mannaskólanum vorið 1918, var
farmaður um skeið, og lenti þá í
hinum furðulegustu ævintýrum, en
vann síðan hjá Landhelgisgæslunni
frá upphafi til ársins 1962, eða
samtals þijátíu og fimm ár. Fyrir
þau störf sín er hann kunnastur
ekki síst í þorskastríðinu fyrsta,
sem hófst 1. september 1958, þegar
tólf mílna landhelgi við ísland gekk
í gildi. Þá varð Eiríkur í einni svip-
an þjóðhetja og sameiningartákn
allra landsmanna fyrir vasklega
framgöngu sína í ójafnri viðureign
við breska sjóherinn, „svolítinn
hetjuskap í bland við brellur og
pretti“, eins og hann orðaði það
sjálfur.
Eiríkur ræddi oft um það við mig
að baráttu vopnlausrar smáþjóðar
fyrir efnahagslegu sjálfstæði sínu í
herskáum heimi lyki í rauninni aldr-
ei; þótt tennur breska Ijónsins væru
ekki lengur beittar, mætti búast við
öllu. Þetta sannaðist á dögunum,
þegar deilan við Norðmenn hófst.
Hver hefði trúað því að óreyndu
að frændþjóð okkar fjölmenn og rík
beindi að okkur byssukjöftum fyrir
fáein bein úr sjó?
í því sambandi rifjast upp að
slysaskot hafa áður orðið okkur til
góðs, eins og eftirfarandi frásögn
Eiríks sýnir: „Þegar ég er stýrimað-
ur á Gamla-Þór komum við ein-
hveiju sinni að þýskum togara að
veiðum austan við Ingólfshöfða,
innan Tvískeija. Um leið og við
nálgumst hann, taka skipveijarnir
eftir okkur, hífa inn vörpuna af
skyndingu og sigla burtu. Gamli-
Þór var hæggengur, gekk ekki
nema rúmar átta mílur, svo að okk-
ur þótti sýnt að við myndum tapa
af togaranum nema okkur tækist
að stöðva hann áður en hann kæm-
ist á fulla ferð. Fyrst skjótum við
nokkrum púðurskotum að honum,
en hann Iætur sér ekki segjast held-
ur stefnir til hafs. Það dregur óðara
í sundur með skipunum, svo að
skipstjórinn, sem var Friðrik Ólafs-
son, ákveður að skjóta kúlu fyrir
framan togarann, én það hafði mér
vitanlega aldrei verið gert fyrr. Við
áætlum að fjarlægðin milli skipanna
sé orðin fjögur þúsund metrar og
stillum sigti byssunnar fyrir þá
vegalengd. Að því búnu skjótum
við. Við sjáum að togarinn nemur
strax staðar og siglum upp að hlið
hans. Þá blasir við okkur einkenni-
leg sjón: Karlarnir standa allir í
hnapp frammi á þilfarinu með hend-
umar beint upp í loftið, eins og
þeir séu að boða okkur skilyrðis-
lausa uppgjöf. Þeir eru skelfingu
lostnir á svipinn, aumingja menn-
irnir, og hegðun þeirra kemur okk-
ur mjög á óvart. Ánnað vekur undr-1
un okkar, og það er sívöl spýta sem
stungið hafði verið í gat á miðri
skipshliðinni rétt niður við sjóskorp-
una. Þarna var skýringin komin á
ótta þýsku áhafnarinnar. Fjarlægð-
in milli skipanna reyndist hafa ver-1
ið orðin mun meiri en við hugðum,
svo að kúlunni hafði slegið niður í í
sjóinn, áður en hún var komin fram ■
fyrir skipið. Við það breytti hún um *
stefnu, varð fyrir viðnámi af sjón- f
um, fleytti kerlingar, þaut til hægri
í stað þess að fara béint - og lenti
í miðri síðu togarans. Og kúlan
hafði ekki aðeins farið í gegnum
byrðinginn, heldur þvert í gegnum
kolaboxið fullt af kolum, gert gat :
á stálskilrúm og síðan farið upp á ;
gufuketilinn. Þar skrallaði hún eftir
fláa ketilsins, lenti upp á þaki vélar-
reisnarinnar, féll niður á gólfið í
kyndaraplássinu, snerist þar í ótal
hringi - og brotnaði. Kyndari var
við starf sitt, þegar kúlan þaut inn
á plássið, og allt ætlaði um koll að
keyra af hávaða og skruðningum.
Honum varð svo mikið um þetta
að hann fékk taugaáfall og var lengi
að ná sér.
Við ætluðum okkur alls ekki að
SJÁ BLS.31.