Morgunblaðið - 29.01.1997, Qupperneq 12

12 MIÐVIKUDAGUR 29. JANÚAR 1997
MORGUNBLAÐIÐ
MJÓLKURKVÓTI
Hagræðingin fer
út úr greininni
Kúabændum hefur fækkað hratt frá því
opnað var fyrír viðskipti með mjólkurkvóta
og margir af þeim sem eftir eru hafa bætt
við sig kvóta. Meðalbúið framleiðir nú yfír
80 þúsund lítra mjólkur á ári. Ýmis teikn
eru þó á lofti um að framleiðslan hafi ekki
endilega leitað þangað sem hagkvæmast er
að framleiða mjólk ogtelja forystumenn í
öðrum héruðum að inngrip Skagfirðinga
----------------
valdi því. I síðari hluta umflöllunar Helga
Bjarnasonar kemur fram að hátt kvótaverð
eykur þrýsting á kvótakerfíð.
MENN líta gjarnan á
tvennt þegar þeir meta
árangur frjáls framsals
í framleiðslustýringar-
kerfí í landbúnaði: Hagræðingu með
stækkun búa og tilfærslu til hag-
kvæmari framleiðsluhéraða. Ekki
fer á milli mála að veruleg hagræð-
ing hefur náðst með fækkun fram-
leiðslueininga. Erfiðara er hins veg-
ar að átta sig á því hvort framleiðsl-
an hefur leitað til þeirra jarða og
héraða þar sem hagkvæmast er að
framleiða mjólk. Dæmi eru um þró-
un í báðar áttir.
Ari Teitsson, formaður Bænda-
samtakanna, segir að kvótakerfið
hafí skilað góðum árangri við að
minnka framleiðsluna og koma í veg
fyrir að lagt væri í kostnað við illselj-
anlega vöru. Hins vegar telur hann
að það hafí ekki virkað eins vel við
að auka hagkvæmni í greininni.
Sogast í Skagafjörð
Fyrstu árin eftir að framsal
mjólkurkvóta var heimilað að nýju
var meginhluti viðskiptanna innan
héraða. A síðustu misserum hefur
færsla milli svæða aukist. Enn er
framtak Skagfirðinga nefnt sem
ástæða en þeir hafa unnið skipulega
að því að auka greiðslumark kúa-
bænda í héraðinu.
Þegar litið er á tilfærslur milli
héraða tvö síðustu verðlagsár og
það sem búið er af yfirstandandi
ári sést að Skagfirðingar og Austur-
Húnvetningar hafa bætt við sig
mestum kvóta, um 700 þúsund iítr-
ar hafa verið færðir í Skagafjörðinn
og um 200 þúsund lítrar í Austur-
Húnavatnssýslu.
Mest hefur farið úr Eyjafirði og
úr Gullbringu- og Kjósarsýslu, á
milli 250-300 þúsund lítrar úr hvoru
héraði. Er þetta að sjálfsögðu hlut-
fallslega lítill samdráttur í Eyja-
firði, eða eitthvað á annað prósent,
en mikill í Kjósinni, hátt í fímmtung-
ur. Borgarfjörður, einkum sunnan
Skarðsheiðar, hefur einnig tapað
kvóta svo og Vestfírðir, sérstaklega
V estur-ísafj arðarsýsla. Suðurland
hefur tapað lítilsháttar, aðallega
austurhluti svæðisins en Árnessýsla
hefur haldið sínu og vel það.
Svipuð þróun sést þegar litið er
yfír allt tímabilið sem framsal kvóta
hefur verið heimilt, eða frá 1. sept-
ember 1992 til dagsins í dag. Á
þessum tíma hefur heildarkvótinn
verið aukinn um 2 milljónir lítra.
Skagfirðingar hafa bætt við sig
tæplega einni milljón lítrum, pða
nærri helmingi aukningarinnar. ísa-
fjarðarsýslur hafa tapað miklum
kvóta. Kvótinn er svipaður í Eyja-
firði í byrjun og lok tímabilsins sem
sýnir að eyfirskir bændur hafa tap-
að allri viðbótinni sem þeir áttu rétt
á. Suðurland hefur haldið
sínu betur, en hlutfall
landshlutans í heildar-
framleiðslunni hefur þó
minnkað örlítið á tímabil-
inu.
Fyrir tveimur árum fór fram á
vettvangi Kaupfélags Skagfírðinga
umræða um stöðu og framtíðarhorf-
ur búrekstrar í Skagafírði. Þórólfur
Gíslason kaupfélagsstjóri segir að
komið hafi í ljós að kúabúin væru
tiltölulega lítil og til dæmis miklu
mun minni en hjá nágrönnum þeirra
í Eyjafirði. Jafnframt hafí komið í
Ijós að kúabúin væru vannýtt sem
næmi 10-15% framieiðslugetunnar.
Þórólfur segir að skagfírskir bænd-
ur hafi þá ákveðið að gera átak í
því að laga stöðu sína og farið að
kaupa greiðslumark sem til féll inn-
an og utan héraðs. Með þessu hafi
tekist að auka framleiðsluna um
eina milljón lítra.
Færist frá þéttbýlinu
Bændur og samlagsstjórar í öðr-
um héruðum gagnrýna kvótakaup
Skagfirðinga með tilstyrk kaupfé-
lagsins. Telja að þau hafí truflað
markaðinn og þróunina og spennt
upp verðið. „Ef kvótaviðskiptin
hefðu verið látin afskiptalaus hefðu
kvótinn smám saman síast þangað
sem aðstæður eru bestar. Skagfírð-
ingar trufluðu þessa þróun,“ segir
Birgir Guðmundsson, mjólkurbús-
stjóri á Selfossi.
í Eyjafirði og á Suðurlandi hefur
orðið svipuð þróun og í öðrum lönd-
um, mjólkurframleiðslan hefur
færst frá þéttbýlinu. Þar hefur fólk
meiri möguleika á annarri vinnu
þótt það búi áfram á jörðum sínum.
Þórarinn E. Sveinsson, mjólkursam-
lagsstjóri á Akureyri, telur þetta
skýringuna á lítilsháttar samdrætti
mjólkurframleiðslu í Eyjafírði.
„Þegar til lengri tíma er litið má
fullyrða að kvótinn leiti þangað sem
framleiðslan er hagkvæmust," segir
Þórarinn. Sama þróun er í Gull-
bringu- og Kjósarsýslu þar sem
samdrátturinn hefur verið hlutfalls-
lega mestur og í sveitum í nágrenni
ýmissa bæja á Suðurlandi. Guðbjörn
Árnason, framkvæmdastjóri Lands-
sambands kúabænda, segir að bú-
skapur sé á undanhaldi í búsældar-
legustu sveitum af þessum ástæðum
og tekur Fljótshlíðina sem dæmi um
það.
Neitar yfirboðum
Þórólfur Gíslason er ósammála
því að Kaupfélag Skagfirðinga eða
skagfirskir bændur séu að spenna
upp kvótaverðið og trufla þróunina.
Hann segir að kaupfélagið hafi aldr-
ei auglýst eftir kvóta og neitar því
að það hafí stundað yfír-
boð eins og sumir full-
yrða. „Ég bið menn að
fylgjast með þróuninni á
næstunni og sjá hvort
verðið falli nokkuð þó
Skagfirðingar séu að mestu hættir
að kaupa," segir kaupfélagsstjórinn.
Um hlutverk kaupfélagsins segir
Þórólfur að það hafi tekið að sér
að aðstoða bændur við að auka
hagkvæmni búanna en standi ekki
fyrir þessu sjálft.
Starfsmaður kaupfélagsins hefur
haft það hlutverk að aðstoða bænd-
ur við kvótakaup. Hann fylgist með
þegar kvóti er að losna, innan hér-
aðs eða utan, kaupir hann og skipt-
ir á milli bænda. Kaupfélagið hefur
lagt út fyrir kvótanum og lánað
bændum sem þurft hafa á því að
halda. Þórólfur segir að kvótinn
hafí skipst á milli margra bænda
og flestir keypt 5-20 þúsund lítra.
Innleggjendur í mjólkursamlagið á
Sauðárkróki hafa lagt í stofnsjóð
og hann hefur verið notaður til að
fjármagna kvótakaupin. Þórólfur
segir þó við það miðað að heildar-
fjárhæð lánanna verði ekki hærri
en stofnsjóðurinn en hann stendur
í 40-50 milljónum kr. Lánin til
bændanna eru með lágum vöxtum
og segir kaupfélagsstjórinn að þeir
séu mismunandi. Sveitarfélög í
Skagafirði hafa einnig aðstoðað
bændur eitthvað við kvótakaup.
„Ég er ánægður ef skagfirskir
bændur hafa með þessu gert sig
samkeppnisfæra til frambúðar og
um leið hjálpað öðrum til að bregða
búi, mönnum sem hvort sem er
hefðu hætt,“ segir Þórólfur.
Guðmundur Lárusson, formaður
Landssambands kúabænda, segir
að einn aðili geti náð til sín miklum
kvóta með þeim aðferðum sem
Skagafírðingar hafa beitt. Það
gengi hins vegar ekki ef allir færu
af stað. Og þá yrði fjandinn fyrst
laus ef Eyfírðingar og Sunnlending-
ar færu út á markaðinn með sama
hætti.
Fleiri í kjölfarið
Ýmis mjólkursamlög hafa neyðst
til að fylgja Skagfírðingum og að-
stoða bændur við kvótakaup. Þau
útvega bændum peninga til kvóta-
kaupa en á markaðsvöxtum. Á þetta
meðal annars við um mjólkursam-
lögin á Selfossi, Akureyri og í Búð-
ardal. „Stefna stjórnarinnar er að
trufla markaðinn sem minnst svo
hagræðingin sem kerfið á að skila
náist fram,“ segir Birgir Guðmunds-
son á Selfossi. Samlögin taka gjarn-
an veð í beingreiðslum bænda.
Sveitarfélög víðar en í Skagafirði
hafa einnig aðstoðað bændur við
kvótakaup, meðal annars með bein-
um styrkjum og ódýrum lánum.
Vitað er um þetta á Fljótsdalshér-
aði, í Austur-Húnavatnssýslu, Súða-
vík og víðar. Þannig greiddi Egils-
staðabær til dæmis 5 krónur á lítr-
ann við kvótakaup tveggja bænda
á svæði mjólkursamlagsins á Egils-
stöðum, samtals rúmlega 300 þús-
und kr. Kaupfélagið lagði fram ann-
að eins eða meira. Helgi Halldórsson
bæjarstjóri segir að atvinnusjón-
armið hafi ráðið því að í þetta var
ráðist.
Bændur á ýmsum svæðum öðrum
hafa farið halloka. Jón Kjartansson
á Stóra-Kroppi telur að ástæðan
fyrir því að kvóti hafi heldur minnk-
að á Vesturlandi sé að þar vanti
sterka bakhjarla, sem geti gripið inn
í þróunina með bændum eins og
stóru mjólkursamlögin geri. „Það
var rangt að úrelda mjólkursamlag-
ið í Borgarnesi og sú aðgerð mun
hafa miklu víðtækari áhrif á byggð
í landshlutanum en menn ímynduðu
sér þegar það var ákveðið," segir
Jón.
Dreifist á marga
Tölur um fjölda kúabúa og til-
færslur milli bænda sýna að bænd-
um fækkar stöðugt en þokkalega
stór hópur þeirra sem eftir eru er
að bæta við sig kvóta, mismiklum
að sjálfsögðu. Sáralítið er um að
nýir framleiðendur komi til sögunn-
ar, ekki er vitað um nema eitt dæmi
um það á síðustu árum.
80-150 bændur hafa verið að
selja frá sér greiðslumark á hverju
ári þessi fjögur og hálft ár sem það
hefur verið heimilt. Ekki er hægt
að átta sig á heildarfjöldanum því
sumir eru tví- eða jafnvel þrítaldir
vegna þess að þeir hafa verið að
selja frá sér kvótann í áföngum.
Hver maður hefur verið að selja að
meðaltali 20-30 þúsund lítra.
Kvótinn hefur dreifst á nokkuð
marga kaupendur. 200-400 bændur
hafa bætt við sig rétti á hvetju ári,
að meðaltali um 11 þúsund lítra
hver. Ekki er heldur hægt að sjá
hvað margir af kúabændum lands-
ins hafa tekið þátt í þessum kaupum
því margir hafa verið að bæta við
sig smám saman og koma nöfn
þeirra því fyrir oftar en einu sinni.
Hraðfara fækkun kúabúa
Á undanförnum árum hefur kúa-
búum fækkað um 40 á ári. Að sögn
Jóns Viðars Jónmundssonar, naut-
griparæktarráðunautar Bændasam-
takanna, hefur viss hópur bænda
hætt mjólkurframleiðslu vegna þess
að búrekstraraðstaða þeirra hefur
verið orðin léleg, fjósin gömul og
ekki grundvöllur fyrir endurnýjun.
Þetta séu gjarnan eldri bændur með
litla framleiðslu, allt niður í 10 þús-
und lítra á ári. Þessi litlu bú eru
nú smám saman að hverfa. Jón
Viðar segir að einnig sé orðið tölu-
vert um að menn séu að selja frá
sér greiðslumarkið vegna þess að
reksturinn gangi ekki upp. í þeim
hópi sé ungt fólk alveg eins áber-
andi og hið eldra og búin af öllum
stærðum. Dæmi eru um að bú með
170-180 þúsund lítra framleiðslu-
rétt hafi hætt af þeim sökum.
Sigurður Rúnar Friðjónsson,
mjólkursamlagsstjóri í Búðardal,
telur að fyrst eftir að framsal mjólk-
urkvóta var heimilað hafi verið eðli-
leg þróun í greininni. Bændur hafí
verið að sérhæfa búskap sinn, ann-
aðhvort í sauðfjárrækt eða naut-
griparækt, og þá hafí þeir gjarnan
hætt sem verr réðu við mjólkurfram-
leiðsluna eða höfðu lélega aðstöðu.
Nú sé það tilviljun sem ráði og það
hætti alveg eins ungir og góðir
framleiðendur eins og eldri og lak-
ari. „Þetta er mikið
áhyggjuefni," segir Guð-
mundur Lárusson. „Það
eru ekki síður ungir menn
með þunga greiðslubyrði
af lánum sem hætta. Þeir
vilja frekar selja þegar kvótaverðið
er svona hátt en að beijast áfram.
Við erum að missa bændur framtíð-
arinnar," segir hann.
Tryggara að selja
Með dæmum er bent á að bóndi
með 100 þúsund lítra greiðslumark
geti selt frá sér kvótann og fengið
fyrir hann 15 milljónir kr. Hann
geti svo selt bústofn og vélar og
loks íbúðarhús og jörð, einkum ef
jörðin er ekki ekki of langt frá þétt-
býli. Vaxandi markaður hefur verið
fyrir bújarðir, einkum til skógrækt-
ar, sumarbústaðabygginga og
hestamennsku, og ekki óalgengt að
menn fái 10 milljónir fyrir. Söluverð
búsins gæti því verið upp undir 30
milljónir kr.
Viðar Steinarsson, bóndi á Kald-
bak á Rangárvöllum, er einn þeirra
kúabænda sem selt hefur fullvirð-
isréttinn en búið áfram á jörðum
sínum. Hann byggði nýtt fjós og tók
í notkun árið 1992. „Við vorum með
iitla framleiðslu og þurfum að kaupa
töluverðan kvóta. Við vorum með
þungar afborganir af lánum. Þegar
við höfðum rekið búið í fjögur ár í
nýja fjósinu mátum við það svo að
framtíðin væri óljós og tryggara að
selja,“ segir Viðar. Hann viðurkenn-
ir að það háa kvótaverð sem var í
fyrravetur hafi ráðið úrslitum um
að kvótinn var seldur þá.
Búin hafa stækkað
Mjólkurframleiðendur eru nú um
1.250 en voru 1.640 fyrir rúmum
sjö árum. Á sama tíma hafa meðal-
búin stækkað úr því að vera með
um 64 þúsund lítra framleiðslu á
ári í liðlega 80 þúsund lítra. Búin
hafa stækkað í öllum héruðum
landsins. Vegna þeirrar viðbótar
sem Skagfírðingar kræktu sér í
hefur meðalstærð kúabúa þar
stækkað langsamlega mest. Meðal-
búið þar framleiðir nú 94 þúsund
lítra á ári og er Eyjafjörður eina
héraðið sem er með stærri bú að
jafnaði, reyndar um 108 þúsund
lítra. Athygli vekur að kúabú í Ár-
nessýslu eru nú að jafnaði minni en
í Skagafirði.
Meðalstærð búanna segir ekki
allt því ungt fólk sem gerir kröfur
um viðunandi laun fyrir vinnu sína
þarf mun stærri bú til að standa
undir fjárfestingu og eigin launum.
Má búast við að í slíkum tilvikum
sé stefnt að ekki minni en 120-170
þúsund lítra framleiðslu á ári.
í mjólkurframleiðslunni eru ýmsar
reglugerðir og sjóðir sem sumir við-
mælendur telja að skekki markaðinn
og dragi úr hagkvæmni. Viðar Stein-
arsson á Kaldbak nefnir framlög í
úreldingar- og verðmiðlunarsjóði.
Þau séu lögð ofan á mjólkurverð og
greidd út til óhagkvæmari svæða.
Aðrir nefna flutningsjöfnun sem
stuðli að því að framleiðslan færist
frá markaðnum. Jón Kjartansson á
Stóra-Kroppi segir að lánareglur
Stofnlánadeildar landbúnaðarins
takmarki bústærð og dragi þar með
úr hagkvæmni. Ekki sé lánað út á
nema 36 kúa ijós og menn fái held-
ur ekki lán nema þeir hafí fram-
leiðslurétt. „Hokrið á íslandi er fest
í reglugerðum," segir Jón.
Ýmislegt hægt að gera
Jón Kjartansson hóf búskap á
Stóra-Kroppi í Borgarfirði árið 1993
með því að kaupa mjólkurkvóta
þriggja jarða þar sem bændur voru
að bregða búi og hluta af kvóta
tveggja til viðbótar, alls 110 þúsund
lítra. Á síðasta ári keypti hann svo
jörðina Ártún í Rangárvallasýslu
með 60 þúsund lítra kvóta. Rekur
hann bæði búin og er með alls um
170 þúsund lítra greiðslumark.
Auk Stóra-Kropps og Ártúns á
Jón jörðina Eyri í Flókadal og hefur
á leigu Galtarholt í Rangárvalla-
sýslu og nytjar Runna í Reykholtsd-
al. Heyjar hann á fjórum jörðum,
alls um 2.000 rúllur og notar til
þess sama tækjaúthaldið. Segir að
með því náist mikil hagræðing. „Til
þess heyja á báðum jörð-
unum flyt ég á milli tæki
að verðmæti 5 milljónir
kr. Með því spara ég eina
milljón í vexti og kostnað
á ári en þarf að kosta um
150 þúsund kr. í flutning af því að
jarðirnar eru í tveimur landshlut-
um,“ segir Jón. Mest munar um
betri nýtingu tækjanna en Jón seg-
ist einnig geta náð sparnaði á fleiri
sviðum og nýtt kvótann betur.
„Þetta sýnir að ýmislegt er hægt
að gera til að hagræða í landbún-
aði. Og það er sannarlega þörf á
því. Búvörusamningur rennur út á
næsta ári og mér finnst skynsam-
legt að gera ráð fyrir því að fjár-
hagsstuðningur við bændur fari
minnkandi og muni á endanum
verða úr sögunni. Á sama tíma verð-
ur innflutningur aukinn og við þurf-
um að standast erlenda samkeppni.
Það er því lífsnauðsynlegt að
Milljón lítra
aukning í
Skagafirði
Kvótaverðið
gerir ættliða-
skipti erfið
>
i
i
l
l
I
I
I
I
l
I
e
i
i
i
M
i
1
C
I
c
i
c
4