Morgunblaðið - 05.07.1997, Side 20

20 LAUGARDAGUR 5. JÚLÍ 1997 IflKU m MORGUNBLAÐIÐ

í HEIMSÓKN HJÁ ÁSU HLÍN OG STEFÁNI JÓNSSVNI LEIKARA
Aá hamast
í kyrrðina
VIÐ sumarsólstöður, á einum
bjartasta degi ársins, heimsæki ég
Stefán Jónsson leikara og Asu Hlín
Svavarsdóttur leikstjóra. Þau búa í
leiguíbúð á efstu hæð í fjögurra
hæða steinhúsi við Skólavörðustíg.
Húsið er við hornið á Skólavörðu-
stíg og Njálsgötu og er stórt þrílyft
hús og fyllir út í lóðina þvert yfír á
Njálsgötu en forhliðin snýr að
Klapparstíg. Þetta er gott fúnkis-
hús með sterkum og einfóldum lín-
um, teiknað af Einari Erlendssyni
1935 en neðsta hæðin var reyndar
risin áður. Það var Guðríður
Bramm, eignandi Fatabúðarinnar,
sem átti þetta hús hér fyrr á árum
og var verslun hennar lengi Klapp-
arstígsmegin í húsinu.
Það er gengið upp lúinn tréstiga
upp í íbúð þeirra Asu og Stefáns.
Það kemur sjálfum mér á óvart að
ég hleyp upp stigann líkt og þraut-
þjálfaður grindahlaupari og er allt í
einu kominn upp á skörina í íbúð
þeirra hjóna.
„Velkominn og gjörðu svo vel,“
segir Stefán og röddin lætur
kunnulega í eyrum og við göngum
yfir í stofuna. Skyndilega birtist
Asa með yngri son þeirra hjóna,
Jón Gunnar, eins árs, í fanginu og
heilsar og brosir. Jóhann Kristó-
fer, fimm ára, eldri sonurinn á
heimilinu, ljósskolhærður, fjörmik-
ill drengur, þarf greinilega á at-
hyglinni að halda og hleypur um
íbúðina sem er látlaus en smekkleg
og í ljósum litum. Auk Jóhanns
Kristófers og Jóns Gunnars á Stef-
án sex ára son, Harald Ara sem
Ása Hlín Svavarsdóttir og Stefán Jónsson
búa í leiguíbúð í stóru steinhúsi við Skóla-
vörðustíginn. A þriðju hæð er heimili Asu
og Stefáns og þar er líf og fjör og skemmti-
legt fólk, eins og Ólafur Ormsson komst að
þegar hann heimsótti fjölskylduna.
„Ég er nú að reyna að koma mér
upp veiðibakteríu. Það eru nokkrir
kollegar mínir helteknir af henni
og ég er með góðan snert af bakt-
eríunni og er að koma mér upp
græjum og ætla að einbeita mér að
þessu. Ég stunda mikið útiveru,
sund og líkamsrækt. Ég hef farið í
veiði í Sogið, Reynisvatn og fer nú
síðar í sumar í Svartá í Blöndu.
ekki er á staðnum þessa stundina.
I stofunni er stórt og voldugt píanó
og myndir og málverk á veggj-
um og bókahillur fullar af ýmis
konar bókmenntum. I íbúðinni
er rúmgott hlýlegt eldhús, tvö
svefnherbergi og snyrting.
Það er hásumar og sýn-
ingar í Þjóðleikhúsinu til
mánaðamóta júní-júlí og
Stefán er í hlutverki í
Fiðlaranum. Asa fer
yfir á snyrtinguna
og drengimir með
henni. Stefán sest í
stól við borð í her-
bergi inn af stof-
unni þar sem eru
alls konar blöð og
bæklingar. Ég skima
út um stofuglugga og
hef orð á því að nú sé
blessað sumarið komið í
allri sinni dýrð. Sumarið er tími
útiveru og það kemur glampi í
augu Stefáns þegar hann hugsar til
þess sem framundan er.
1/e/ctí - ag
sumarbústaðarlíf
LEIKARINN -
„Ég er að
reyna að koma
mér upp veiði-
bakteríu...“
Morgunblaðið/Ásdís
FJÖLSKYLDAN-Frá vinstri Jón Gunnar, Stefán, Ása
Hlín og Jóhann Kristófer. Elsti sonur Stefáns, Haraldur
Ari, var ekki á staðnum þessa stundina.
Það er nauðsynlegt að
hafa eitthvert tóm-
sundagaman að hverfa
að og að njóta þess að
vera úti.“
Ætlar fjölskyldan að
ferðast eitthvað í sumar?
„Já, við förum venjulega
í sumarbústað í Borgar-
fjörðinn og síðar í Vatnsdal. Þar
eru sumarbústaðir á vegum SFR
og Félags íslenskra leikara. Það er
ómentanlegt að dvelja í sumarbú-
stað í nokkrar vikur og að komast
burt úr borgarstressinu og í kyrrð-
ina.
Ég hef gaman af tónlist, hlusta á
klassíska tónlist, kórsöng og hlusta
mikið á RÁS 1 og helst ekki á aðra
stöð og er kominn með ofnæmi fyr-
ir síbyljunni, hún er forheimskandi.
Ég hef reyndar mjög breiðan tón-
listarsmekk. Ég verð miður mín
þegar ég hlusta á þjóðarsálina á
Rás 2 ogþetta gaspur og fer að líða
illa sem Islendingi og spyr: „Er ég
partur af þessu ?“
Ása Hlín kemur að nýju yfir í
stofuna með drengina. Það er von á
ljósmyndara og fjölskyldan er tilbú-
in í myndatöku og hún er ekki fyrr
sest í sófa í stofunni að dyrabjallan
hringir. Ásdís, ljósmyndari er kom-
in og birtist allt í einu í íbúðinni með
stóra og volduga ljósmyndavél og
Stefán spyr Jóhann Kristófer hvort
hann vilji vera með sólgleraugu á
myndinni og Ása segir við yngri
drenginn: - Sjáðu ljósið sem kem-
ur. Og svo er smellt af myndum og
Ásdís er ánægð og kveður.
Fordómar og tilfinningalegt vægi orða
GYLFI ÁSMUNDSSON SÁLFRÆÐINGUR SVARAR SPURNINGUM LESENDA
Spurning: Ég á geðveikan son og
mér finnst það niðurlægjandi fyrir
bæði hann og mig að nota þetta orð,
geðveikur. Er ekki hægt að finna
nýtt nafn, sem ekki hefur jafnnei-
kvæða merkingu, yfir þennan sjúk-
dóm?
Svar: Orð og heiti hafa mikið vægi í
hugum okkar og oft er tilfinninga-
gildi þeirra mikilvægara en eiginleg
merking þeirra. Þetta á ekki hvað
síst við um allt er lýtur að geðrænu
ástandi manna. Fyrir fáum áratug-
um voru útlend orð mest notuð af
læknum og öðru geðheilbrigðisfólki,
þegar rætt var og ritað um geðsjúk-
dóma. Vegna þess að útlend orð eru
okkur meira framandi öðlast þau
ekki sama tilfinningagildi og íslensk
orð yfir sömu fyrirbæri. Á móður-
málinu hafa orðin tilhneigingu til að
litast af þeim hugtengslum sem þau
hafa í fór með sér, t.d. ótta við það
sem við eigum erfitt með að skilja,
og skapa þannig fordóma. Þannig
eru þessi orð oft notuð sem
skammaryrði eða gefa tilefni til
aulafyndni. Eins og í flestum eða
öllum fræðigreinum hefur á seinni
árum verið gert lofsvert átak til að
íslenska heiti yfir geðsjúkdóma og
einkenni þeirra og þá einnig að
koma með ný orð í stað þeirra eldri.
Bæði er það til þess að gera merk-
ingu þessara orða skýrari í ljósi
nýrrar þekkingar og viðhorfa, en
einnig, meðvitað eða ómeðvitað, til
að ryðja brott orðum sem hafa öðl-
ast sterkt neikvætt og fordóma-
skapandi gildi.
Orðið geðveiki er í sjálfu sér
ágætlega lýsandi um þann sjúkdóm
sem við er átt og hefur verið notað
um langan aldur, þótt önnur orð
eins og sturlun hafi verið endurvak-
in á seinni árum. Engu að síður
hneigjast menn oft til að nota orð
sem þeim finnst að hafi ekki eins
neikvæða merkingu, en eru þá al-
mennari og óljósari, eins og geð-
truflanir eða geðræn vandamál.
Taugaveiklun er orð sem lengi
hefur verið notað um aðra og vægari
tegund geðsjúkdóma. Stundum
verður vart við að menn noti það í
niðrandi merkingu, þannig að tauga-
veiklun sé merki um aumingjaskap.
Nýlegi-a orð, hugsýki, sem sumum
finnst enn nokkuð hátíðlegt, er óneit-
anlega fallegra. En hvort það fær
aðra tilfinningalega merkingu en hið
gamla heiti vitum við ekki enn, og
fer það tæpast eftir orðinu sem slíku
heldur fremur eftir því hugarfari
sem fólk ber til geðsjúkdóma.
Þeir sem í dag nefnast þroska-
heftir hafa í gegnum tíðina mátt
bera mörg heiti yfir ástand sitt og
Geðsjúklingar
hafa nafnaskipti á þeim verið
óvenju ör. Eldri nafngiftir á þroska-
hömlun höfðu mjög niðrandi merk-
ingu, sem yfirfærðist fljótt yfir á ný
nöfn. Þroskahömlun og þroskaheft-
ur eru góð orð sem lýsa vel orsök og
eðli þessa andlega veikleika. Hvort
það er nóg til að vega upp á móti til-
finningagildinu og fordómunum
verður tíminn að leiða í ljós. Nú
þegar gætir þess svolítið að orðið sé
notað í neikvæðri merkingu og sum-
ir foreldrar þroskaheftra barna
grípa til annarra orða, eins og mis-
þroska, þótt það hafi talsvert aðra
merkingu.
Kleppur er nafn sem öðrum frem-
ur tengist fordómum á geðsjúkdóm-
um. Orð eins og klepptækur,
kleppsvinna og önnur ámóta eru
lýsandi fyrir afstöðu almennings til
geðsjúkdóma og geðsjúklinga, þeg-
ar fordómar gagnvart þeim voru
hvað mestir. Kleppur var lengi vel
lokuð stofnun og framan af öldinni
voru möguleikar til geðlækninga
mjög takmarkaðir. Margir sjúkling-
ar dvöldu þar svo árum skipti. Al-
menningur hafði litla hugmynd um
hvað þar fór fram, en gerði sér ýms-
ar hugmyndir sem lituðust bæði af
forvitni og ótta við hið óþekkta.
Fyrir allmörgum árum kom til mín
inn á Klepp málsmetandi maður
með son snn, sem þurfti að gangast
undir rannsókn vegna geðrænna
einkenna. Það var augljóst að hon-
um þótti ákaflega óþægilegt að
koma í slíkum erindagerðum inn á
þennan óttalega stað. Hann sagði að
það væri löngu orðið tímabært að
breyta nafninu á staðnum í eitthvað
þekkilegra. Margoft hafa komið upp
hugmyndir um að breyta nafninu á
Kleppi, en það hafa ekki allir áttað
sig á að fordómarnir stafa ekki af
nafninu. Á síðustu áratugum hefur
orðið gerbylting í geðlækningum.
Þúsundir Islendinga hafa fengið
góðan bata á Kleppi og á öðrum
nýrri geðdeildum. Sífellt fleiri hafa
kynnst geðsjúkdómum, beint sem
sjúklingar eða óbeint sem aðstand-
endur, og við það hafa fordómarnir
minnkað. Menn hafa gert sér ljóst
að vænlegasta leiðin til að vinna
gegn fordómum er að opna spítal-
ann, gefa fólki kost á að kynnast líf-
inu þar innan dyra og fræðast um
geðsjúkdóma. Á móti þvi vegur síð-
an virðing fyrir einkalífi sjúklingsins
og tilhneiging til að vernda hann
fyrir umhverfinu.
Undanfarín ár hefur ekki aðeins
umræðan um geðsjúkdóma aukist,
heldur hafa margir sjúklingar „kom-
ið út úr skápnum" og lýst reynslu
sinni opinberlega og af hreinskilni.
Þetta hefur öðru fremur orðið til
þess að almenningur sér hlutina í
nýju ljósi. Að vera alkóhólisti hefur
ekki lengur jafnneikvæða merkingu
eftir að fjöldi kunnra einstaklinga
fór að tala um vandamál sín af
hreinskilni og takast á við þau. Það
sama gildir um ýmsa sem hafa opin-
berlega lýst baráttu sinni við þung-
lyndi og aðra geðsjúkdóma.
Ný orð geta verið til bóta fyrir
skýrari merkingu og betra mál, en
þau eru ekki einhlít leið til að vinna
gegn fordómum. Hætt er við að til-
finningalegt gildi eldri heitanna
færist smám saman yfir á þau nýju
og þá verður aftur að fara að leita
að nýjum orðum og þannig koll af
kolli. Þekking, opin umræða og ný
viðhorf eru betur fallin til þess að
skapa jákvæðara hugarfar til geð-
sjúkdóma og sjá þá í réttu ljósi.
OLesendur Morg-unblaðsins geta
spurt lækniim uni það sem þeim
liggur á hjarta. Tekið er á móti
spurningum á virkum ilögum milli
klukkan 10 og 17 í síma 5691100 og
bréfum eða simbréfum merkt:
vikulok, Fnx: 5691222.