Morgunblaðið - 26.10.1997, Blaðsíða 14

14 B SUNNUDAGUR 26. OKTÓBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Ef til vill er hún ekki ýkjalöng, leióin frá Stokkseyri
til Reykjavíkur, eins þótt lykkja sé á hana lögó og
staldraó vió í Vestmannaeyjum. Þó getur margt á
dagana drifió á þessari leió, ekki síst þegar feróa-
lagió spannar háttí átta áratugi. Helgi Sæmunds-
son7 Stokkseyringur vió Faxaflóa, skáld og fyrrver-
andi ritstjóri Alþýóublaósins, meó meiru, varó góó-
fúslega vió þeirri ósk Pjeturs Hafstein Lárussonar, aó
_____ræóa vió hann um lífió og tilveruna._
PÓLITÍKIN
Á AD VERA
SKEHIVOLLUR
GÆDINGA
ELGI, nú ertu ekki það sem kallað
er innfæddur Reykvíkingur.
„Nei, ég fluttist hingað til
Reykjavíkur haustið 1939, rétt um
það leyti, sem seinni heimsstyrjöld-
in hófst,“ svarar Helgi að bragði.
„Annars er ég ættaður austan úr Flóa og
fæddur á Stokkseyri árið 1920. Þar átti ég
heima þangað til ég var fimmtán ára gamall,
þegar fjölskyldan fluttist til Vestmannaeyja.
Þar átti ég svo heima fram að stríðsbyijun.
En á sumrin var ég í Stóru-Mörk undir Eyja-
flöllum, nema síðasta sumarið áður en ég flutt-
ist til Reykjavíkur, þá var ég norður á Siglu-
firði.“
Hvað rak Helga Sæmundsson til Reykjavík-
ur um það leyti, sem Hitler brá sér til Varsjár?
„Ja, það var nú bara þetta, að ég þurfti
að fara í einhvem skóla. Eiginlega var það
tilviljun, hvaða skóla ég valdi. Úrvalið var svo
sem ekki mikið, valið stóð milli Samvinnuskól-
ans og Kennaraskólans. Fyrir mér var þetta
hálfgert happdrætti, en ég valdi Samvinnu-
skólann. Jónas frá Hriflu var bæði skólastjóri
og aðalkennari. Hann setti því mjög mikinn
svip á skólann, þótt óneitanlega væri farið að
halla undan fæti hjá honum. Hann var eftir-
minnilegur og sérkennilegur kennari. Hann
hafði skapað þennan skóla og gert hann að
því sem hann var, annars vegar fagskóli fyrir
verslunarfólk og hins vegar veitti hann ungl-
ingum ansi mikla almenna menntun. Þetta var
dálítið alþjóðlegur skóli. Það lá við, að Jónas
varpaði alþjóðlegum blæ yfir hann, þó íslensk-
ur „lokal patríot" væri.“
ítján ára drengstauli í höfuðstaðnum, -
kynntist þú fljótlega bæjarbragnum?
„Nei, ekki mikið. Þessi vetur minn í
Samvinnuskólanum var dálítið þungur undir
fæti, vegna þess, að ég tók skólann á einum
vetri, en þetta var tveggja vetra skóli. Auk
þess var ég ekki vel undirbúinn, því ég hafði
ekki gengið í barnaskóla á Stokkseyri vegna
lasleika. Að vísu hafði ég verið í gagnfræða-
skólanum í Vestmannaeyjum í þijá vetur. En
það breytti ekki því, að sum aðalfögin í Sam-
vinnuskólanum kunni ég lítið sem ekkert. Það
var ansi erfitt að bæta sér það upp á einum
vetri.“
En hvað tók við að Samvinnuskólanum lokn-
um?
„Ja, þá rakst ég út í ýmsa vinnu, greip
svona það sem til féll. Og á skáldskapnum
var ég byijaður á þessum tíma, hóf reyndar
að yrkja úti í Eyjum og fékkst mikið við það
sumrin mín undir Eyjafjöllum. Stóra-Mörk
undir Eyjafjöllum er nefnilega svolítið merki-
legur staður, því þar fæddist á sínum tíma
Þorsteinn Erlingsson, þó að hann væri alinn
upp í Fljótshlíðinni. Hann var hálfgert goð
þarna í sveitinni. Hann var fyrsta skáldið, sem
ég kynntist skipulega. Ég las bæði Þyrna og
Málleysingja spjaldanna á milli. Það má ekki
gleyma því í sambandi við Þorstein Erlings-
son, að hann er ekki ómerkari sem prósahöf-
undur, heldur en ljóðskáld."
Nú hefur Þorsteinn stundum verið kallaður
fyrsti íslenski jafnaðarmaðurinn. Heldur þú,
að pólitík hans hafi haft áhrif_ á þig?
„Ja,“ svarar Helgi dræmt. „Ég varð nú fyr-
ir þeim áhrifum strax í uppvextinum á Stokks-
eyri. Annars hef ég aldrei haft pólitísk kvæði
Þorsteins jafnmikið í hávegum, eins og sumir
þeirra, sem ég hef átt pólitíska samleið með.
Ádeilu- og uppreisnarkvæði hans eru auðvitað
dálítið bundin líðandi stund, þegar hann yrkir
þau og þeim áhrifum, sem þá ríktu í landinu.
Mér finnst miklu meira varið í Þorstein sem
náttúruskáld og átthagaskáld. Hann gerir átt-
haga sína í Fljótshlíðinni að dýrðarlandi í ís-
lenskum bókmenntum ásamt Njálu. Þaðan
höfum við þá Fljótshlíð, sem við þekkjum. Svo
er það að mínum dómi meginatriði í skáldskap
Þorsteins Erlingssonar, hvílíkur málsnillingur
hann var. Hann yrkir á hversdagslegu máli,
þó svolítið upphöfnu. En hann gerir þetta mál
alþýðufólksins í landinu að ljóðrænum perl-
um.“
Nú eru þeir, sem síðar kölluðust atóm-
skáld, að koma í bæinn um svipað leyti
og þú, nema Hannes Sigfússon, sem
var þar fyrir. Kynntist þú þeim á þessum árum?
„Já, ég kynntist þeim á fyrstu árum mínum
í Reykjavík. Fyrst kynntist ég boðbera þeirra,
Steini Steinarr og síðan Stefáni Herði, sem
ég kannaðist raunar við frá því ég dvaldi und-
ir Eyjafjöllum. Svo kynntist ég Jóni Óskari,
Jóni úr Vör og síðar Sigfúsi Daðasyni og Ein-
ari Braga.“
Var þetta samstæður hópur skálda?
„Nei, það voru þeir ekki. Að vísu voru þeir
á svipuðum aldri og lífskjör þeirra um sumt
lík. En þetta voru gerólíkir menn og að mínum
dómi eru þeir gerólíkir sem skáld. Það sem
er sameiginlegt með þeim er auðvitað það, að
þeir Iögðu dálítið niður rím, höfuðstafi og
stuðla, þó ekki eins mikið og studnum er látið
í veðri vaka. Líkindin með þeim eru mest í
afstöðu þeirra til ljóðbyggingarinnar. Þeir
byggja kvæði öðruvísi heldur en gömlu klass-
ísku skáldin íslensku höfðu gert og einnig
öðruvísi en skáld, sem stóðu þeim nær í aldri.
Þó eru þeir í eðli sínu skyldir, t.d. nýrómantík-
erum og symbólistum og hafa ýmislegt af
þeim lært. Ég hugsa að Jóhann Jónsson og
Jóhann Siguijónsson hafi orðið þeim meiri
fyrirmyndir, heldur en fjallað hefur verið um
enn þá.“
En þú fórst fljótlega að blanda þér inn í
pólitíkina?
„Já, ég hafði nú þekkt til hennar, bæði
heima á Stokkseyri og undir Eyjafjöllum. Það
voru mikil pólitísk átök í landinu á þessum
árum, frá 1927 og alveg fram að seinna stríði.
Ég ólst upp í andrúmslofti, þar sem gætti
mjög framsóknarmanna og jafnaðarmanna.
Sem unglingur taldi ég mig til Framsóknar-
flokksins en hætti því snemma á stríðsárunum.
Nokkrum árum síðar gekk ég til liðs við Al-
þýðuflokkinn. Ég breytti hins vegar ekki mik-
ið um stefnu í þessum sviptingum, því ég
kunni sæmileg skil á jafnaðarstefnunni. Ann-
ars get ég sagt þér sögu um það, því hún er
nokkuð skemmtileg. Veturinn minn í Sam-
vinnuskólanum gekk ég fyrir páfa jafnaðar-
manna, Ólaf gamia Friðriksson. Ég þekkti til
hans fólks og hann þekkti vel til staðanna,
sem ég var tengdur, Stokkseyrar og Vest-
mannaeyja. Erindi mitt á fund Ólafs var að
spyija hann, hvaða bækur ég ætti að lesa um
jafnaðarstefnuna, nokkuð rækilega. Hann
sagði við mig: „Helgi, þú skalt lesa skáldsögur
Jacks Londons". Ég sagði einhveijum fráþessu
og þótti þeim þetta einkennileg vísbending.
Sjálfum fannst mér þetta líka fjarrí lagi. En
þegar ég fór seinna að lesa skáldsögur Jacks
Londons, þá sá ég, að gamli maðurinn hafði
auðvitað haft ansi rétt fyrir sér. Þessar sögur
eru nefnilega að sumu leyti mjög góð snerting
við jafnaðarstefnu og baráttu gegn ranglæti
og fyrir bættum kjörum og öðru réttlæti."
g svo bar þig á ritstjóm Alþýðublaðsins,
er ekki svo?
„Jú, það var að vísu alger tilviljun.
Ég réðst þangað sem afleysingamaður en sat
fastur um langt áraskeið, fyrst bara sem blaða-
maður, en svo fór ég að skrifa bæði um stjórn-
mál og bókmenntir. Loks endaði ég á því að
verða ritstjóri blaðsins í allnokkur ár. Ætli
það hafi ekki verið á árunum 1952 til 1960.
Mig minnir það. Ég minnist margra ágætra
samstarfsmanna frá Alþýðublaðinu, svo sem
Stefáns Pjeturssonar, sem var ritstjóri lengi
vel og Hannibals Valdimarssonar, sem einnig
var ritstjóri blaðsins, en mun skemmri tíma.
Auk þess voru þarna menn eins og Vilhjálmur
S. Vilhjálmsson, þ.e. Hannes á horninu. Hann
var elsti blaðamaðurinn og starfaði þarna svo
til alla mína tíð. Þá má ekki gleyma Karli
ísfeld, sem hefur heldur en ekki komist á
dagskrá núna, vegna þýðingar sinnar á Góða
dátanum Svejk. Hann þýddi mikið af bókum.
Auðvitað eru þýðingar hans dálítið misjafnar,
en sumar þeirra bestu, alveg frábærar. Sagan
af Svejk er kannske efst í þeim flokki. Nú,
svo var Loftur Guðmundsson, gamall félagi
minn og vinur úr Vestmannaeyjum, blaðamað-
ur þarna og Sigvaldi Hjálmarsson. Hann var
kennari að mennt og hafði verið skólastjóri í
Hveragerði áður en hann kom til starfa á
Alþýðublaðinu. Hann varð síðar þekktur sem
fyrirlesari og ágætt ljóðskáld. Hann gaf út
tvær ljóðabækur. Sú seinni þeirra er að mínum
dómi ákaflega athyglisverður skáldskapur.
Einnig var þarna Ingólfur Kristjánsson, sem
seinna varð útgefandi og ritstjóri Eimreiðar-
innar og höfundur allmargra bóka. Þetta var
ágætt lið, en auk þeirra, sem hér voru taldir,
voru auðvitað ýmsir, sem komu og fóru. Al-
þýðublaðið var á þessum árum einskonar upp-
eldisstöð fyrir önnur blöð. Þangað komu ungir
blaðamenn sem síðar réðust til annarra blaða
og gerðu garðinn frægan. Blaðamennskan er
einkennilegt og merkilegt starf. Hún gefur
manni meira^ samband við þjóðlífið en flest
önnur störf. Ég segi fyrir mig, að ég á blaða-
mennskunni mikið að þakka og hugsa oft með
hlýhug til þeirra ára, þegar ég var ungur og
svolítið vígreifur blaðamaður.
Sjálfsagt hefur blaðamennskan breyst
mjög mikið hér á landi. En ég held að hún
sé ekki eins slæm og oft er á orði haft. Það
verður að líta á það, að blöðin verða til í
miklum hraða á líðandi stund. Það er segin
saga, að sé eitthvað mjög vel gert í blaða-
mennskunni, þá vekur það litla athygli, en
fari hlutirnir úrskeiðis, er eins og öll þjóðin
viti af því daginn eftir. Á ljósvakamiðlana
er ég ekki dómbær, nema Ríkisútvarpið. Ég
held, að við eigum því meira að þakka, en
við gerum okkur grein fyrir. Ég get nefnt
dæmi, sem taka af allan vafa. Hugsa sér t.d.
hvað Ríkisútvarpið hefur breytt tónmenntun
íslendinga. Það hefur komið á framfæri góðri
og fallegri og sigildri tónlist. Áður fyrr kunni
þjóðin ekki að meta þetta og tók því illa. Nú
þykir slíkur tónlistaflutningur alveg sjálfsagt
mál og fáir, sem við þessu amast. Hins vegar
hefur þessi góða stofnun lagt niður suma
hluti, sem ég sé mikið eftir. Þannig finnst
mér afleitt, að engin kennsla, sem hægt er
að kalla því nafni, sé lengur rækt í Ríkisút-
varpinu, meðan þjóðin þarf mikið á nýrri
menntun og framhaldsmenntun að halda. Ég
hugsa t.d. til tungumálakennslunnar, sem var
í útvarpinu áður fyrr. Sumt af þessu nýja
efni, sem hefur komið, er sjálfsagt gagnrýnis-
vert. En í meginatriðum finnst mér, að Ríkis-
útvarpið standi vel í stöðu sinni og þjóni hlut-
verki sínu bærilega.“
Þú segist hafa hætt á Alþýðublaðinu árið
1960. Stóð það í einhveijum tengslum við
myndun viðreisnarstjórnarinnar árið áður?
„Nei, ekki á nokkurn hátt. Mér fannst bara
tímabært að breyta til, enda búinn að vera
lengi í blaðamennsku. Auk þess hafði ég tekið
að mér störf, sem voru orðin það umfangsmik-
il, að illa samrýmdist ritstjórninni. Þessi störf
voru á vegum Menningarsjóðs og þangað réðst
ég til starfa, þegar ritstjóraferli mínum á Al-
þýðublaðinu lauk. Menningarsjóður var upp-
haflega einskonar bókaklúbbur. En þegar ég
kem þar til sögunnar, er hann orðinn almennt
forlag. Þó hafði hann dálitla sérstöðu, gaf
m.a. út bækur um sérfræðileg efni. Sumar
þeirra voru stórvirki, svo sem orðabókin, sem
kennd er við Áma Böðvarsson. Það fer að
verða mikil nauðsyn á að gefa hana út aftur,
endurskoðaða og aukna. Þýðing þessarar bók-
ar verður seint ofmetin. Samt var útgáfa henn-
ar ákaflega erfið, fyrst framan af, eins þótt
Bókaútgáfa Menningarsjóðs væri opinbert fyr-
irtæki. Nú, svo gáfum við út bækur Lúðvíks
Kristjánssonar um íslenska sjávarhætti. Það
ritverk er einnig stórvirki út af fyrir sig. Menn-
ingarsjóður gaf auðvitað út fjöldann allan af
merkilegum bókum, þó að vitanlega hafí létt-
meti slæðst innan um og saman við, eins og
öll forlög gerast sek um. Ég held að það hafí
verið ákaflega illa ráðið að leggja Bókaútgáfu
Menningarsjóðs niður. Sú breyting, sem gerð
var, þegar sjóðnum var breytt í styrktarsjóð
og útgáfa hans felld niður, hefur sjálfsagt
ýmislegt til síns ágætis, sem er a.m.k. ekki
enn komið í ljós og þess vegna ekki hægt um
að dæma.“
+
rin þín á ritstjórastóli Alþýðublaðsins
vora miklir sviptingatímar í íslenskri
pólitík, herinn nýkominn aftur, vinstri
stjórn Hermanns Jónassonar o.s.frv. Er ekki
margs að minnast úr pólitísku argaþrasi þess-
ara ára?
„Jú enda er búið að skrifa mikið um þetta
tímabil í stjórnmálasögu okkar. Sumt af því
er að ég held mjög athyglisvert og nærri lagi.
Það liggur í augum uppi, hvílíkir umrótstímar
þetta vora, því sannleikurinn er sá, að íslenskt
þjóðfélag gjörbreyttist á árum seinni heim-
styijaldarinnar. Og auðvitað bera árin þar á
eftir svip af þessu. Ég held t.d. að Reykjavík
verði í raun og veru borg á þessum árum.
Flokkarnir sem höfðu bitist um pólitíska eplið
fyrir stríð, standa uppi með breytt viðhorf
þegar styijöldinni lýkur. Það var svo komið,
að flokkaskipanin var orðin harla ólík því sem
hún var, fyrir seinna stríð. Tímarnir breyta
flokkunum, þótt þeir sjálfir þurfi stundum
langan tíma til að átta sig á því.“
Varst þú ekki nokkuð virkur í störfum Al-
þýðuflokksins?
„Jú, svona frá 1944 til 1974. Aðalega starf-
aði ég í ungliðahreyfingu flokksins á sínum
tíma. En ég svona skrölti með á miðin eftir
að ég var kominn í hóp hinna fullorðnu og
sat stundum í miðstjórn. En 1974 hætti ég
öllum afskiptum af pólitík," segir Helgi. Eftir
nokkra þögn bætir hann því við, að það yrði
nokkuð löng saga að segja frá viðskilnaði
hans við Alþýðuflokkinn. Hann fann hjá sér
þörf til að taka nýjan kúrs í tilverunni, en
neitar því þó ekki, að nokkur meiningarmunur
hafi verið með honum og ýmsum flokksfélaga
hans. Heldur svo áfram: „Eg var alltaf í vinstri
armi flokksins og þótti komin á hann óþarfa
hægri slagsíða. Annars má ekki gleyma því,
að það sama þjakar alla stjórnmálaflokkana
og það er atvinnumennskan. Ég skal ekki
segja, að allir stjómmálamenn hér áður fyrr
hafi verið hugsjónamenn, en þeir vora til. Nú
er hver einasti pólitíkus atvinnumaður. Og
atvinnumenn í stjómmálum koma helst engu
öðru til leiðar en að ota sínum tota.“
Svo við höldum okkur við flokkana og breyt-
ingar á þeim, Helgi. Meðal frændþjóða okkar
eru jafnaðarmannaflokkarnir stórir og sam-
stæðir, en smáir og sundraðir hér; virðist þér
þetta vera að breytast?
„Já, mér sýnist sumt benda til þess, að
þessi staða sé að breytast. Ég gæti nú trúað
því, að eftir svona 10 til 15 ár, verði flokka-
skipan allt önnur hér, en hún er núna. Ég
held, að ýmislegt bendi til þess, að hér verði
tveir aðalflokkar, sem keppi um fylgið og
landsstjórnina. Það verða annars vegar Sjálf-
stæðisflokkurinn með svipuðu sniði og hann
er nú, en hins vegar nýr flokkur vinstri manna,
sem verður til upp úr samrana Alþýðuflokks-
ins, Alþýðubandalagsins, Kvennalistans og
kannske ýmissa fleiri hreyfinga, sem lítið hef-
ur farið fyrir í þjóðfélaginu en eru auðvitað
til staðar og geta haft sín áhrif. Ég á þama
við t.d. hreyfingar innan Framsóknarflokks-
ins, sem gæti svipað til Möðravallahreyfingar-
innar. Svo era hreyfingar innan Alþýðubanda-
lagsins og jafnvel Alþýðuflokksins, sem gætu