Morgunblaðið - 26.10.1997, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 26. OKTÓBER 1997 B 23
BLÁSIÐ með stórsveit Bjarna Böðvarssonar í Listamannaskálanum á stríðsárunum.
Frá vinstri: Baldur Böðvarsson bassi, Jónas Dagbjartsson trompet, Esra Pétursson,
saxófónn, Þorvaldur Steingrímsson, klarínett, Bjarni Böðvarsson, klarínett, og Hafliði
Jónsson, píanó. Trommuleikarinn er óþekktur: „Eg söng, spilaði á fiðlu og blés í alt-
saxófón. Við lékum aðallega djass en einnig ýmsa slagara eins og Blue Skies sem ég
söng ásamt fleiri lögum. Eg söng í míkrófón; seiðandi, væmna, lágradda raulsöngva.“
ÁSTA Einarsdóttir, eiginkona Esra, HINN ungi aðventistaprestur
með synina Pétur og Einar við komuna Pétur Sigurðsson nýkominn
til Bandarikjanna. Asta lést árið 1991. til Kanada 1920.
ur sín eftir aðskilnaðinn við foreldra sína
og systkini og uggandi vegna hinnar löngu
ferðar með syni okkar unga.
í frásögn hennar hljómaði framhjáhaldið
líkt og slys. Ég svaraði henni með þungum
ásökunum um að hafa skipulagt ástarævin-
týrið með vélstjóranum til að hefna sín á
mér fyrir öll hliðarsporin. Ásta neitaði þessu.
Að lokum sagði hún: „Jæja, að minnsta
kosti var það ekki meginástæðan."
Hún sagði mér að vélstjórinn hefði verið
svo rómantískur og heillandi umgetna nótt.
Þau hefðu gengið um dekkið og spjallað í
hálfum hljóðum undir fullu tungli sem merl-
aði á svarbláu hafi. „Það var svo góð tilfinn-
ing hve góður og skilningsríkur hann var.
Hann var sannkallaður herramaður og kom
fram við mig af fullri kurteisi. Hann bað
mín meira að segja. Ég minnti hann á að
ég væri gift. Þegar hann kyssti mig brustu
varnir mínar og ég lagðist með honum þótt
ég hefði verið harðákveðin í að gera það
ekki. Hann var ekki góður elskhugi fyrr en
á okkar síðasta ástafundi."
Þessar síðbúnu játningar Astu veittu
henni ef til vill hugsvölun. Og kannski voru
þær til þess gerðar að bæta líðan mína. Ég
veit ekki hvort Ástu leið betur eða verr eft-
ir frásögn sína. Mér leið sannarlega verr.
Ég var í engum vafa um að hún hafði verið
þunguð í nokkrar vikur eftir atburðinn og
hefði einfaldlega misst fóstrið. Játningin
rispaði karlastolt mitt og eignaráráttu og
kynti enn frekar undir reiði minni og sjálfs-
elsku.
Ég gat ekki lengur treyst eiginkonu minni.
Hverjum gat ég þá treyst? Allra síst sjálfum
mér. í blindni minni kom ég ekki auga á
það sýnilega og sjálfsagða: Að ég, með fram-
hjáhaldi mínu og síngjarnri hegðan, hafði
stórlaskað grunninn sem við byggðum líf
okkar á. Ég var ekki þess umkominn að
vera trúnaðarmaður eiginkonu minnar.
Að minnsta kosti ekki ef hún þurfti að
játa framhjáhald.
Snemma á sjöunda áratugnum hélt Esra
til Bandaríkjanna þar sem hann lagði sér-
staklega stund á sálkönnun eftir að hafa
lokið sérgrein í geðlækningum. Esra nam
og starfaði í New York um árabil á ýmsum
sjúkrahúsum auk þess sem hann var ráðgef-
andi geðlæknir víða, m.a. í stærsta karla-
fangelsi heims, kvenfangelsum vændis-
kvenna og gegndi stöðu yfirlæknis við fíkni-
efnadeild þar sem hann sinnti heróínsjúkl-
ingum stórborgarinnar. Helsti leiðbeinandi
Esra var geðlæknirinn Harold S. Kelman,
forstöðumaður American Institute for Psyc-
hoanalysis. Hluti af sálkönnunarnámi Esra
var að fara sjálfur gegnum sáigreiningu en
sú sálkönnun stóð hátt í tvo áratugi. Við
komuna til Bandaríkjanna var starf og
einkalíf Esra í miklu uppnámi.
Kelman tók við brotnum manni.
Ég var þaninn af streitu, sennilega með
600 streitupunkta. Til viðmiðunar má nefna
að talið er að venjulegur maður þoli um 200
streitupunkta á ári. Mér fannst ég vera
nánast vitstola. Kreppa miðaldursins hrjáði
mig og skók; starfsframi, fjölskyldulíf,
skyldur, samviska, skömm, ástalíf, tilfinn-
ingar; allt var þetta í einni bendu.
Þráhyggjukenndar sjálfsásakanir og efa-
semdir um eigið ágæti nöguðu sálu mína.
Mér var um megn að taka ákvarðanir; var
óákveðinn og óöruggur.
Hinir taugaveikluðu þættir trúaruppeldis-
ins höfðu greinilega haft sínar neikvæðu
hliðar - ströng samviska sem ól af sér stífni,
refsingu og skort á fyrirgefningu. Samviska
mín var reikul, frumstæð og bitur. Stundum
var líkt og samvisku minni væri kippt úr
sambandi og hún hyrfi. Efalítið hafa löng
og tíð ferðalög föður míns að heiman í æsku
minni haft áhrif á þróun samvisku minnar;
skapað göt í sveiflukenndri samvisku minni
og gert mér kleift að haga mér í hjónaband-
inu eins og ég hafði gert; haldið stöðugt
framhjá ástkærri eiginkonu minni.
Fjarvera föður míns og þunglyndi hafði
í heild haft djúp og varanleg áhrif á sálu
mína; haft huglægar og líkamlegar afleið-
ingar til lengri tíma, sem meðal annars birt-
ust í þunglyndi og erfiðleikum í hjónabandi
ásamt stöðugum flótta mínum frá innri
vanda.
Eða lágu ástæðurnar fyrir hinni sveiflu-
kenndu samvisku minni enn dýpra?
Öðru hveiju komu þau tímabil í ævi minni
þar sem mér tókst að hafa stjóm á tilfinning-
um mínum. Þá var ég ánægður með sjálfan
mig. Ég hafði verið góður strákur. Á slíkum
stundum langaði mig til að klappa sjálfum
mér á kollinn. Ég fylltist stolti. í kjölfarið
sigldi hreykni og dramb uns hugmyndaflugið
tók öll völd og ég sá sjálfan mig í hillingum
sem heimsfrægan yfirlækni, heimspeking og
sálkönnuð. Hinir uppblásnu dagdraumar mín-
ir enduðu yfirleitt með harkalegri magalend-
ingu, allt að því í eiginlegri merkingu, því
það var maginn sem sagði til sin þegar sjálfs-
upphafningunni lauk; magasýrurnar sögðu
til sín vegna streitu og skeifugarnarsárið tók
sig upp með innri blæðingum og miklum
kvölum.
Þessir afturkippir heftu sálarþroska minn,
þótt hann hlykkjaðist einhvern veginn áfram,
og tengdust þunglyndi. Á þeim stundum
fannst mér sem einhver óþekktur eyðilegg-
ingarmáttur hvelfdist yfir mig. Með aukinni
sálkönnun kom í ljós magnaður frumkvíðinn
sem ég hafði bælt í myrkri sálardjúpanna. Á
leiðinni frá myrkri óvitundar til ljósrar með-
vitundar splundraði ofsakvíðinn sjálfi mínu,
samsemd minni, líkt og öll fjölskylda okkar
hafði splundrast.
Splundrun sjálfsins, samfara því að ég gaf
gamlar hugmyndir um sjálfan mig upp á
bátinn, varð til þess að ég tók í ríkari mæli
að upplifa nýja heild í persónuleika mínum
og varð sáttari við sjálfan mig. Þá leið mér
vel; betur en áður. Hin nýja sameinandi miðja
sjálfs mín, ásamt góðra manna, Guðs og
engla hjálp, færði mér bata, hægt og bítandi.
Það var líkt og vitund mín tæki breyting-
um. Nýr þroski bjó um sig í huga mér, ekki
síst þegar ég var í draumkenndu ástandi,
annaðhvort sofandi í draumaheimi eða hálf-
vakandi, blundandi eða i sterkum dagdraum-
um eða þegar ég stundaði hugleiðslu. Senni-
lega voru þetta leiftur miðvitundar sem ég
átti eftir að vinna meira með síðar. í slíku
ásigkomulagi hugsaði ég lítið um æsku mína
eða unglingsár.
- Og ég vissi ekki hvað beið mín.
Mig óraði síst fyrir að mín biði fortíðin.
Sjálfselska mín kom snemma í ljós í sál-
könnuninni.
Þegar á fyrstu dögunum með Kelman árið
1959 hafði eigingirni mín verið augljós. Þá
hafði ég enn verður þjakaður af hroka og
ætlaði að ljúka sálkönnun minni á þremur
mánuðum. Og þá hafði ég afgreitt eigingirni
mína sem sjálfsdýrkun - sem reyndar var
ekki fjarri lagi - og varð fremur brugðið við
þá uppgötvun. Fullkomnunaráráttan náði
tökum á mér; sjálfsdýrkun var auðvitað ekk-
ert annað en lýti á sálinni að mínu mati sem
þurfti að hreinsa burt á stundinni. Lengra
var ég nú ekki kominn í þroskanum.
Fullkomnunarárátta mín framkallaði stolt,
hroka, sjálfsupphafningu og skort á auð-
mýkt. Ég hafði reynt að vera auðmjúkur við
ýmis tækifæri en það hafði alltaf reynst mér
erfitt. í raun var auðmýkt mín ekkert annað
en undirgefni með mikilli óvild undir niðri.
Andstaða mín við sanna auðmýkt var leynt
stolt. Ég var hræddur við að standa andspæn-
is sjáifum mér, ég óttaðist auðmýktina sem
auðveldar okkur að sjá okkur eins og við
erum í raun og veru. Þessa hræðslu við auð-
mýktina hjúpaði ég með fullkomnunaráráttu.
Barátta mín við sjálfselskuna hefur staðið
allar götur frá því að ég hóf eigin sálkönn-
un. Ég hef þurft að berjast við að halda birt-
unni í höll minni. Stundum hefur það tekist,
í önnur skipti hefur dregið úr sólarljósinu,
þar sem speglamir stækkuðu og bægðu birt-
unni frá.
í upphafi lagði ég mjög hart að mér við
að útrýma sjálfsdýrkuninni. í kjölfarið varð
ég fremur þunglyndur. Ég skildi ekki þá að
ég hafði komið mér upp glæsimynd af sjálfum
mér og beitti henni sem vöm gegn þrálátum
framkvíða mínum; kvíða sem meðal annars
kom frá forfeðrum mínum og kallaði sífellt
á óöryggi og vanlíðan. í varnarbaráttunni
gegn kvíðanum hlóð ég stundum svo stóra
glæsimynd af sjálfum mér að hún skyggði á
allt annað. Ég missti dómgreindina á sjálfan
mig; fannst ég eiginlega yfir allt og alla
hafinn. Þess á miili náði hinn ósýnilegi fram-
kvíði tökum á mér áður en mér vannst tími
til að grípa til sjálfsdýrkunarinnar og ég fyllt-
ist efasemdum um sjálfan mig og eigið ágæti.
Þegar ég hugðist eyða sjálfsdýrkuninni
með öllum ráðum og réðst í það verk af vana-
bundinni fullkomnunaráráttu gerði ég mér
ekki grein fyrir að ég var í raun að ráðast
á varnarkerfi mitt gegn frumkvíðanum. Þeg-
ar virkisveggir sjálfselskunnar tóku að falla
réðust hersveitir frumkvíðans inn.
Og þunglyndið tölti á eftir.
Samtímis sem Esra rekur hið litríka líf sitt
í bókinni, staldrar hann við helstu sálarþætti
mannsins í frásögn sinni. Hér er brot úr
hugleiðingum Esra um kvíða og dauðafælni.
Dauðakvíðinn framkallar fíkn.
Algengasta fíknin er vinnufíknin. Menn
vakna í dauðans angist á morgnana, komast
kannski vart fram úr fyrir kvíða. En þeir
vita að vinnan slær á angistina. Þeir flýta sér
í vinnuna, vinna allan daginn, helst aðra
vinnu á kvöldin líka, og detta loks uppgefnir
út af eftir miðnætti. Næsta morgun, í bítið,
endurtekur leikurinn sig.
Sama gildir oft um ofætuna. Hún étur til **
að forðast dauðakvíðann. Að mati ofætunnar
heldur fítan henni saman; myndar vörn sem
gerir dauðanum ókleift að ná til hennar.
Ofætan heldur að manninum með ljáinn tak-
ist ekki að skera sig gegnum fituna. Ofætan
víkkar einnig þessa blekkingu; horfir á sig í
speglinum og finnst hún vera grönn. Ofætan
afneitar fitunni á sama tíma og hún notar
hana sem skjöld gegn dauðanum.
Dauðakvíði ofætunnar sést best á óheftu
áti og stjórnlausum borðsiðum.
Ofætunni finnst sérhver máltíð vera sín
hinsta.
Áfengissýki, kynlífsfíkn og fleiri tegundir ~c-
fíknar eru sama eðlis og matarfíkn; afleiðing-
ar af dauðakvíðanum. Öll fíkn er flótti frá
raunveruleikanum, ímynduð undankomuleið
undan vanlíðan og kvíða. Nær undantekning-
arlaust gerir fíkn slæma sálarlega og líkam-
lega stöðu enn verri.
Allar tegundir fíknar eru meiðar á sameig-
inlegum stofni: Græðginni. Græðgin einkenn-
ir alla fíkn.
Fyrir nokkru skrifaði ég í dagbók mína:
Það sem er gott er nógu gott og það sem
er best er líka nógu gott. En það sem er of
gott er ekki nógu gott.
Græðgi er tilfinningaflæði sem þurrkar út
dómgreindina og rökhyggjuna. Græðgin er
fíkn fíknanna; hið stjómlausa óhóf.
Græðgin er því vanhugsuð útgönguleið úr
búri kvíðans.
Flestir fmna mest fyrir kvíðanum á mörk-
um nætur og dags; milli svefns og vöku.
Svefninn er bróðir dauðans eins og þekkt
var í mörgum fornum menningarsamfélög-
um. Þegar við vöknum rísum við aftur upp
til lífsins. í raun fæðumst við á hverjum
degi. í svefnrofunum hefst fæðingin til lífs-
ins. Hún er sársaukafull og kvíðablandin eins
og hin upphaflega fæðing okkar þegar við
þrengdum okkur með aðstoð móður okkar
gegnum leggöngin og út í ijósið og til lífsins
sem beið okkar fýrir utan rökkur, hlýju og
öryggi jóðlífsins. ♦
Við förum gegnum þrenginguna miklu til
lífsins. Og það er í þrengingunni miklu sem
við upplifum kvíðann. Fæðingin, svefnrofin
í dögun, þrengingin.
Jóhannes skírari skrifar í Opinberunarbók
sinni í lok Biblíunnar um hinn mikla múg
sem stóð fyrir framan hásætið og lambið,
skrýddur hvítum skikkjum með pálma í hönd-
um, sigurtáknið. Jóhannes segir um þennan
hvítklædda fjölda, sem enginn gat tölu á
komið: „Þetta era þeir, sem komnir eru úr
þrengingunni miklu, og hafa þvegið skikkjur
sínar og hvítfágað þær í blóði lambsins.“
Jóhannes skírari minnist aftur á þrenging-
una miklu í samnefndu guðspjalli sínu. Þar
lætur hann Krist segja við lærisveina sína
að lokinni hinstu kvöldmáltíðinni: „Þetta hef
ég talað til yðar, til þess að þér hafið frið í
mér. í heiminum hafið þér þrenging, en ver-
ið hughraustir, ég hefi sigrað heiminn."
Hvað um gamlan syndara eins og mig?
Hvaða leyfi hef ég til að fjasa um trú og
nauðsyn sannfæringar á tilvist Guðs? Er mér
ekki hollast að þegja og skammast mín? Ég,
sem hef drukkið áfenga drykki ótæpilega,
lagst með konum og sært mína nánustu?
Hef ég leyfi til að tala um eilífðina, Guðstrú
og kærleika Krists? Hvaða heimtingu á ég á
sálumessu í formi ævisögu? Var ekki Kristur
á móti syndum eins og þeim sem ég hef drýgt?
Jú. Kristur var á móti syndinni. En hann
elskaði syndarann og vildi bjarga honum.
Kristur sagði að hann væri ekki kominn til
að lækna hina heilbrigðu, heldur leita þeirra
týndu, hjálpa synduram til að iðrast og veita
þeim fyrirgefningu.
Ég hef verið einn hinna týndu sona.
í starfi mínu hef ég verið að þróa hugsun-
ina og tilgátuna um frumkvíðann og lækning-
una við honum: andlegan sálarþroska. Það
er grunnurinn í öllu mínu starfi sem sálkönn-
uður. Sem læknir hef ég helgað stóran hluta
ævi minnar hinum sjúku; linað þjáningar
þeirra, hlúð að líkama þeirra og sálu og reynt
að gera þeim lífið bærilegra. Á sama tíma
hef ég oftsinnis gleymt eiginkonu minni,
börnum og öðrum nákomnum; ítrekað valdið
þeim kvíða, sorg og þjáningu með háttalagi ,
mínu. Ég hef rannsakað líf mitt til að fá*"
svör við endalausum spurningum sem á mig
hafa leitað. Ég hef skoðað og endurskoðað.
Ég hef haft þanka, bakþanka og eftirþanka.
Og svo er enn í dag - á degi hveijum.
• Bókarheiti: Sálumessa syndara.
Höfundur: Ingólfur Margeirsson. Útgefandi:
Hrísey. Bókin er 304 bls. með 80 myndum.