Morgunblaðið - 26.10.1997, Blaðsíða 20

20 B SUNNUDAGUR 26. OKTÓBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
AUtaf
bætistá
SAGT hefur ver-
ið að ekkert
geti verra hent
mann í daglegu lífi
en að týna hanska,
fleygja hinum og finna svo þann
fyrri. Kannski er það að henda
Gáruhöfund, sem í síðustu viku
fann ekki tölulegar upplýsingar
í franskri blaðagrein og frestaði
málinu um viku, en finnur þær
ekki enn. Slær því föstu að þær
séu endanlega týndar og reynir
að komast af án þeirra. Ætli þær
komi svo ekki innan úr öllu papp-
írsflóðinu á skrifborðinu eins og
um daginn upplýsingarnar um
að hjá tískuhúsunum í París
kosti fjöldaframleiðslukjólarnir
ekki nema 10% af hinum sönnu
hátískukjólum.
En einmitt nú eru öll blöð
full af auglýsingum um hvernig
maður geti næstum með töfra-
brögðum losnað við kílóin og
orðið aftur tággrannur. Hvílíkt
hugmyndaflug. Erfiðið og sjálf-
safneitunin er auðvitað kjarni
málsins. Ofannefnd grein fjallaði
einmitt um franska tölulega
könnun á því hvað það er sem
hleður holdum á nútímafólk í
þeim mæli að alls staðar er að
verða offituvandamál. Þeim
fjölgar sem eiga við „offitu að
stríða", eins og það er kallað.
Sökudólgurinn reyndist ein-
faldlega nútímalifnaðarhættir.
Ekki endilega í mataræði, sem
margir eru farnir að taka tillit
til. Nema auðvitað græðgin, þ.e.
að eta of mikið. Breyttir lifn-
aðarhættir í daglegu lífí miða
nær allir að því að auka holdin.
Nú man ég ekki glöggt tölurnar
svo ég þori með að fara. En
kjarni málsins er að óaflátanlega
hleður sjónvarpið grömmum á
hvern áhorfanda, þá kemur bíll-
inn sem er ótrúlega drjúgur við
að auka holdafarið og nú tölv-
urnar sem sækja mjög á um að
auka skvapið. ísskápurinn o.fl.
bætir svo á. Og það er deginum
ljósara að notkun á öllu þessu
fer vaxandi. Fólk situr við tölv-
urnar í vinnunni og heima fyrir
og við sjónvarpið með vaxandi
framboði og venur sig á að
hreyfa sig ekki nema í bíl sem
þarf í vaxandi borgum. Þessir
lifnaðarhættir sem við sjáum að
aukast með ógnarhraða eru að
verða ofan á. Smáplástrar og
skammtímaviðbrögð af ýmsu
tagi hafa ekki við þeim eða
munu gera það í framtíðinni. Það
þarf að hoppa svo ofboðslega
mikið til að eyða öllum þessum
grömmum sem á hlaðast eða
svelta sig svo lengi. Eða taka
svo mikið af pillum, jafnvel svo
sterkum með aukaáhrif sem
spilla jafnvel heilsu. Við sjáum
einmitt þessa dagana hve fólk á
Islandi er fúst til að taka inn
hvað sem er, bara ef því er sagt
að það nái af svo og svo mörgum
kílóum á skömmum tíma. Og þá
mun vísast koma inn í umræð-
una, rétt eins og með sígarett-
urnar, að þetta sé sjálfskaparvíti
sem aðrir eigi ekki að bera
ábyrgð á.
Hluti af þessu æði og örvænt-
ingu að losna við kílóin er auðvit-
að líka Barbítískan, sem líkams-
ræktarkonan Jónína Benedikts-
dóttir er að beijast gegn, að
hver kona verði að vera og ætli
sér að vera ljóshærð, þvengmjó
9g falleg eins og brúðan Barbí.
I fyrirlestrum segir Jónína að
konur séu orðnar þrælar sýndar-
mennsku og geri endalausar
kröfur sem standist aldrei.
Finnst það bara fyndið að vera
að leika Barbí.
Burt séð frá Barbítísku, sem
fyrr eða síðar
fjarar út eins og
allir aðrir tísku-
straumar, er þetta
alvarlegt mál. ís-
lendingar nútímans eru sífellt
stærri og feitari, eins og segir
í grein eftir Pál Asgeir Ásgeirs-
son, sem hafði farið ofan í tölur
um þetta. Meðalhæð íslenskra
karla hækkaði semsagt um
10-12 cm eftir aldamót og hef-
ur aukist um 6 cm undanfarna
áratugi. Sama með konurnar,
mældust að meðaltali 155-156
að hæð í beinagrindum í Þjórs-
árdal frá því um 1100, en eru
nú 165 cm. En það er sama
með þær og karlana, yngstu
konurnar eru hávaxnastar eða
168 cm en þær elstu 160 cm,
eins og yngstu karlarnir eru um
181 cm.
En það er ekki hæðin sem
skiptir máli í þessu samhengi,
þótt háir geti borið meiri hold á
beinum en lágvaxnir. Má ráða
af mataræðinu að offita hafí
ekki verið vandamál hjá Þjórs-
dælum hið forna. Það er nútíma-
„sjúkdómur", ef við viljum kalla
það svo. Það má líka greina sjúk-
dóminn sem græðgi. Eftir allt
saman er bara eitt op og fer
eftir því sem í það er látið hvað
á hleðst. Er ekki dálítið ógeðs-
legt þegar maður hugsar til þess
að eta alltaf svo mikið að þurfi
að eyða löngum stundum af líf-
inu í að ná af sér úrganginum
sem líkaminn nýtir ekki? Þetta
er eins og sorpvandamálið á
þjóðarlíkamanum, sem illt er og
dýrt að ráða við.
Hvað um það, nú liggur orðið
ljóst fyrir af rannsóknum að
ekki mun duga að ráðast bara
gegn afleiðingunum gegnum
mataræðið. Það hefur ekki núna
og mun varla í framtíðinni hafa
við hinum mikilvægustu þáttun-
um, sem sækja á. Það er sísetun-
um í bílnum, við sjónvarpið og
framan við tölvuskerminn. Þeir
þættir eru í hraðri sókn. Hvað
skal þá gera? Ekki veit ég. Dett-
ur í hug að afdrifaríkast muni
kannski verða fyrir heilsu og
offitu þeirra sem nú eru börn
að venja þau strax í barnæsku
af að nota þessi tæki í óhófi.
Eftir allt saman erum við ekkert
nema vani og mikið af honum á
rætur sínar í uppeldinu. Til dæm-
is gætu aðstandendur barna ris-
ið upp frá sjónvarpinu og vanið
krakkana á að gera eitthvað
annað með sér í tómstundum frá
skólasetum. En þá verða þeir
líka að láta það á móti sér.
Ætli við höldum ekki bara áfram
að bæta á mannskapinn í fram-
tíðinni? Og verðum óhjákvæmi-
lega feitabollur.
Gárur
eftir Eltnu Pálmadóttur
MAN N Ll FSSTRAU MAR
LÆKNISFRÆDI /Er ekki allt sem
sýnist umþennan algenga sjúkdóm?
Slitgigt
SLITGIGT er algengasta tegund
gigtar og veldur miklum veikindum
og örorku, einkum hjá eldra fólki.
Mikill kostnaður í heilbrigðiskerf-
inu stafar einnig af þessum sjúk-
dómi. Áður fyrr var talið að slitgigt /
stafaði einfaldlega af bijóskeyð-
ingu í liðum vegna mikils álags og
hás aldurs, hún væri nánast eðlileg
afleiðing af þessu tvennu. Þessi
viðhorf hafa verið að breytast og
flest bendir nú til þess að slitgigt
stafi aðallega af virku sjúkdóms-
ferli þar sem eðlilegt viðhald lið-
bijósks og nærliggjandi beina fari
úrskeiðis. Margt bendir einnig til
þess að um sé að ræða marga að-
skilda sjúkdóma en ekki einn. Sam-
kvæmt þessu er nafnið slitgigt dá-
lítið villandi vegna þess að það
gefur í skyn að sjúkdómurinn stafí
fyrst og fremst af sliti vegna mik-
ils álags.
Arið 1995 var haldin alþjóðleg
ráðstefna um slitgigt þar sem
samþykktar voru ýmsar skilgrein-
ingar á sjúkdómnum og eðli hans.
- Sjúkdómurinn var skilgreindur
sem afleiðing
álags og líffræði-
legra breytinga
sem valda röskun
á viðhaldi lið-
bijósks og nær-
liggjandi beins og
raunar allra vefja
sem mynda liði og
umhverfí þeirra.
Það sem setur slitgigt af stað getur
verið af ýmsum toga en það sem
líklega vegur þyngst eru erfðir,
efnaskipti og álag á viðkomandi lið
eða liði. Sjúkdómseinkennin eru Iið-
verkir, eymsli, minnkuð hreyfmg,
marr eða brak, vökvasöí'nun og
meiri eða minni liðbólga. Óþægindin
eru takmörkuð við liði og sjúklingur-
inn hefur engin almenn einkenni
um veikindi svo sem sótthita eða
slappleika. - Þó að svona alþjóðleg-
ar skilgreiningar hafí takmarkað
gildi, endurspegla þær þá vitneskju
sem er fyrir hendi um viðkomandi
sjúkdóm og þau atriði sem flestir
eða allir eru sammála um.
Greining slitgigtar byggist að
eftir Magnús
Jóhannsson
RONTGENMYND af hendi en
slitgigt ræðst oft á fingur og
hendur.
talsverðu leyti á röntgenmynda-
töku en þar má m.a. sjá þynningu
liðbijósks og þéttingu beinsins und-
ir brjóskinu. Ef þessi greiningarað-
ferð er notuð kemur í ljós að um
þriðjungur fullorðinna, á aldrinum
25-74 ára, er með einhver merki
um slitgigt. Oftast er um að ræða
liði í höndum og fíngrum en þar á
eftir koma fætur, hné og mjaðmir,
en aðrir liðir eru sjaldgæfari. Sterk-
asti áhættuþátturinn er aldur en
ekki er vitað hvers vegna. Konur
eru í meiri hættu en karlmenn að
fá slitgigt og verður munurinn enn
greinilegri eftir tíðahvörf. Flest
bendir til að hormónameðferð með
östrógenum hafi verndandi áhrif.
Offita eykur hættu á slitgigt í
hnjám og mjöðmum og sama gildir
um störf þar sem mikið reynir á
þessa liði, t.d. þar sem lyfta þarf
þungum hlutum. Margir keppnis-
íþróttamenn fá einnig slitgigt í
fætur, hné og mjaðmir.
Liðbijósk þjónar einkum tvenns
konar tilgangi, það verkar með
mýkt sinni sem höggdeyfir og það
myndar slétta liðfleti sem gera
hreyfíngar í liðnum mjúkar og án
teljandi viðnáms. Um liðbijósk gild-
ir sama og flesta aðra vefi, það er
í stöðugri endurnýjun; vissar frum-
ur sjá um að bijóta það niður og
aðrar frumur um að byggja það
upp. Á undanförnum árum hefur
skilningur manna verið að aukast
á þessari stöðugu endurnýjun lið-
bijósks og hvernig hún gerist í
smáatriðum. Vegna þessa
aukna skilnings má nú sjá
fram á ýmsa möguleika í
/ meðferð á slitgigt og verið
er að þróa lyf sem hægja á
niðurbroti eða auka hraða upp-
byggingar liðbijósks. Búast má
við slíkum lyfjum áður en mörg
ár líða og væri þá í fyrsta skipti
komin meðferð sem gæti haft áhrif
á gang sjúkdómsins. Sú meðferð
sem nú er hægt að bjóða upp á
miðar eingöngu að því að draga
úr óþægindum. í byijun er venju-
lega gripið til fræðslu um sjúkdóm-
inn, sjúkraþjálfunar, hæfilegrar lík-
amsþjálfunar, megrunar þegar það
á við og stoðtækja til að minnka
álag á sjúka liði. Jafnframt geta
sjúklingar tekið verkjalyf (t.d.
paracetamól) eða bólgueyðandi
gigtarlyf (t.d. íbúprófen eða
naproxen) og sumum hjálpar að
bera bólgueyðandi lyf á húðina yfir
liðnum. Þessu til viðbótar má
sprauta í liðinn seigfljótandi efnum,
aðallega hýalúronsýru, sem unnin
eru úr hanakömbum. Þessi efni
smyija liðinn og örva bijóskmynd-
un og batinn sem oft fæst endist
í nokkra mánuði og má þá endur-
taka meðferðina. Einnig má
sprauta sterum í liði og þarf einnig
að endurtaka það á nokkurra vikna
eða mánaða fresti. Með þessum
ráðum haldast flestir við góða eða
sæmilega heilsu árum og jafnvel
áratugum saman. Þegar annað
þrýtur er stundum hægt að grípa
til skurðaðgerða af ýmsu tagi. Á
síðustu áratugum hefur náðst mjög
góður árangur með gerviliði, eink-
um mjöðm og hné, og stöðug fram-
þróun er á þessu sviði. Á næstu
árum megum við því vænta mikilla
framfara í meðferð á slitgigt, bæði
nýrra og áhrifamikilla lyfja auk
framfara í skurðlækningum.
ÞJÓÐLÍFSÞANKAR Hófum vid ekki
gengid oflangt í spamabinum?
Hættumerki í
hettbrigðiskeffinu
ÉG ER hrædd um að ekki megi
ganga öllu lengra í niðurskurði á
sjúkrahúsum og heilbrigðiskerfinu
yfirleitt. Þeir sem skipta við þessar
stofnanir og/eða þurfa á þjónustu
þeirra að halda geta sjálfsagt flest-
ir verið sammála um það.
Um daginn slasaðist kona ein
hér í bæ talsvert illa. Hún
datt og braut á sér handlegg, sleit
liðbönd í ökklum og hné og reif
beinflís upp úr öðrum ökklanum,
hún fékk heila-
hristing og var að
auki öll marin,
teygð og toguð í
baki og annars
staðar eftir fallið.
Eftir að búið hafði
verið um meiðsl
hennar ætlaði
læknirinn sem
sinnti hafði henni að senda hana
heim. „Hvernig á konan að fara
eftir Guðrúnu
Guðlaugsdóttur
heim svona illa á sig komin, hún
getur ekki hvorki gengið né einu
sinni sinnt brýnustu nauðþurftum
og fékk að auki slæmt höfuð-
högg,“ sagði sá sem með henni var
á bráðadeildinni. „Hún missti nú
ekki meðvitund," svaraði læknir-
inn. „Er það skilyrði til þess að
komast inn á sjúkrahús?“ spurði
fylgdarmaðurinn. „Að vísu ekki,“
svaraði læknirinn og fór að svo
mæltu fram en kom nokkru síðar
og sagði að konan gæti fengið að
vera a.m.k. nóttina á stofnuninni.
Maður spyr sig hvað eigi að
ganga langt á þessari braut? Ég
neita því ekki að mér hnykkti við
að heyra að viðkunnanlegur læknir
skyldi láta sér svo mikið sem detta
í hug að senda manneskju heim,
stórslasaða og algerlega ófæra um
að geta komist á salemið bjargað
sér með mat og annað sem að kall-
ar, vitandi það að umræddur ein-
staklingur býr einn. Mér fínnst það
ekki einu sinni réttlætanlegt þótt
um væri að ræða fólk á góðum aldri
sem ekki byggi eitt. Við sem byggj-
um þetta land borgum í skatta tals-
vert af launum okkar, sem ekki eru
of há í mörgum tilvikum. í staðinn
viljum við fá þjónustu þegar við
þurfum á henni að halda. Ég veit
ekki hver á að fá þjónustu í heil-
brigðiskerfinu ef það er ekki fólk
sem slasast svo illa að það getur
með engu móti hugsað um sig sjálft.
Það er gott og blessað að spara en
það verður að vera skynsemisglóra
í sparnaðinum. Ef svo heldur fram
sem horfír verður þetta heilbrigði-
skerfí, sem við höfum þrátt fyrir
allt verið nokkuð ánægð með og
stolt af, gert svo_ lélegt að það verð-
ur sem ónýtt. Ég tel að ég mæli
fyrir munn margra þegar ég segi
að það sé ekki vilji hjá landsmönnum
fyrir því að eyðileggja heilbrigðis-
kerfið með öfgafullum sparnaði og
mér fínnst nær að eyða það miklu
í það kerfí að það þjóni vel tilgangi
sínum heldur en nota peningana til
þess að borga óhóflega risnu og
utanlandsferðir fyrir ráðstefnufíkið
fólk í valdastöðum.
Ef heilbrigðiskerfíð verður eyði-
lagt kallar það á aðrar ráðstafanir,
svo sem einkasjúkrahús og sjúkra-
tryggingar, eins og þekkist t.d. í
Bandaríkjunum. Þetta er vafalaust
ágætis kerfi fyrir þá sem eiga pen-
inga fyrir tryggingunum en afleitt
fyrir hina sem engar tryggingar
geta keypt. Mér finnst mismunur á
J