Morgunblaðið - 26.10.1997, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 26. OKTÓBER 1997 B 15
haft ærin áhrif á mótun og stefnu þessa nýja
flokks, ef af honum verður."
Telur þú hættu á því, ef til tveggja flokka
kerfis kemur, að þeir muni báðir sækja inn á
miðjuna og verða því nokkuð keimlíkir?
„Já, það er þegar að gerast. Munurinn á
milli flokkanna er miklu minni núna, heldur
en var þegar ég var á ungum aldri. Miklu
minni! Stefnulega séð eru flokkarnir ekki eins
geróiíkir og þeir voru. Hitt er annað, að stefnu-
skrár segja ekki allt um flokka. Það sem
máli skiptir er, hvernig stefnuskráin er fram-
kvæmd og kannske hitt, hverjir framkvæma
hana.“
Finnst þér líklegt, að R-listinn í Reykjavík
geti orðið sameiningarafl vinstrimanna á
landsvísu?
„Það er best að segja sem minnst um það,“
segir Helgi_, hugsi á svip. „Þó tel ég það ekki
sennilegt. Eg tel Framsóknarflokkinn t.d. ekki
með í þessum hugmyndum um nýjan vinstri-
flokk. Ég held að hann verði, a.m.k. til að
byija með, svona mitt á milli þessara tveggja
meginhreyfinga. Sko, sjáðu nú til, í Reykjavík
mótast viðhorfin eðlilega af því, að tekist er
á um, hvort Sjálfstæðisflokkurinn eigi að hafa
hreinan meirihluta í borginni, eða hvort and-
stöðuflokkar_ hans eigi að fara með þennan
meirihluta. Úti á landi gerast hlutirnir undir
allt öðrum sólarmerkjum."
En nú virðist vera að rísa upp, í það minnsta
í Reykjavík, hreyfing eldri borgara, undir ein-
hverjum pólitískum merkjum. Heldur þú að
slíkir sérhagsmunahópar geti að einhveiju leyti
leyst stjórnmálaflokkana af hólmi?
„Nei, það held ég ekki. En þeir geta haft
mikil áhrif á flokkana, rétt eins og verkalýðs-
hreyfingin hefur mikil áhrif, þó að hún sé
ekki lengur sérflokkspólitísk. Þetta hefur hins
vegar síður gerst með opinbera starfsmenn
og væri þó ekki vanþörf á, eins og launum
margra þeirra er háttað. En aðstaðan sem
gamalt fólk á við að búa, er að mörgu ieyti
alveg óþolandi, ekki síst vegna þess, að það
er beitt augljósum rangindum. Þrátt fyrir
þetta, held ég að áhrifin frá hópum eins og
eldri borgurum muni síast inn í flokkana, frek-
ar en þarna verði lagður grunnur að nýrri
flokkaskipan. Ef kjör þessa fólks verða bætt,
á skömmum eða löngum tíma, þá eru forsend-
ur baráttu þess brostnar. Þá yrði að fara að
heimta rétt einhveijum öðrum til handa, enda
eru afskaplega margir í okkar þjóðfélagi, sem
standa höllum fæti. Mér sýnist munurinn milli
ríkra og fátækra meiri nú, en haftn var á árun-
um fyrir seinni heimsstyijöldina og hann virð-
ist aukast jafnt og þétt. Það er sárgrætilegt
að hugsa til þess, að við erum taldir með rík-
ustu þjóðum í einhveiju reikningsverki suður
í Evrópu og erum það sennilega í raun, en á
sama tíma er raunveruleg fátækt alltaf að
aukast. Þó er fátæktin sjálf í mínum augum
ekki það versta, þ.e.a.s. það, hvað launin eru
lág, heldur það ástand, sem myndast við það,
að fólk óttast, að þetta þjóðfélag, sem við
höfum byggt upp af fórnfýsi og stundum van-
efnum, sé í hættu. Fólk óttast að verða svipt
ákveðnu öryggi, sem það hefur notið. Það er
hrætt við að verða gamalt og sjúkt. En á sama
tíma vaða hér uppi sægreifar og aðrir sér-
gæskuhópar. Sjáðu t.d. verktakana. hveijir
heldur þú, að hafi barið það í gegn að grafa
göng undir Hvalfjörð, þótt þau sannanlega
skili aldrei nokkrum arði? Við erum að endur-
taka vitleysuna úr Færeyingum. Og hvað með
íbúðir, sem byggðar eru sérstaklega fyrir
gamla fólkið? Hvernig skyldi standa á því, að
þær eru allt að 40% dýrari í Reykjavík, heldur
en samsvarandi húsnæði t.d. í Hafnarfirði eða
uppi á Skaga? Ekki er steypan dýrari í Reykja-
vík.“
Heldur þú að þessari þróun í átt til fátækt-
ar verði snúið við?
„Ja, það verður auðvitað að gera það. Ef
við gerum það ekki, ef ekki tekst að mynda
eðlilegt og sjálfsagt samhengi milli stéttanna
í landinu, þá endar þetta með ósköpum. Og
hvaða ósköp skyldu það vera? Það þýðir ekk-
ert að taia um þetta á táknmáli. Þau ósköp
heita á mannamáli bylting! Spursmálið er,
hvort það sem þarfnast lagfæringar í samfé-
lagi okkar, verður lagfært í rólegheitum og
að bestu manna yfirsýn, með lýðræði og al-
mennum kosningum, eða með byltingu. Það
er ekki annað val! En við verðum að hafa það
hugfast í sambandi við kosningar, að ein megi-
norsök ófarnaðar okkar er kjördæmaskipanin.
Allar breytingar sem fram hafa komið á henni,
hafa ýmist verið fjarri lagi eða gengið alltof
skammt. Ég skal segja þér það, að í megin-
dráttum kann ég aðferð við þessu.
Ég held að kosningalögin verði að vera
þannig, að hvert einasta mannsbarn skilji á
svipstundu, hvernig hlutirnir standa í kosning-
unum. Nú er þetta þannig, að maður sem kýs
í Þorlákshöfn, er kannske í raun og veru að
kjósa þingmann á Þórshöfn á Langanesi.
Oréttlætið í kosningafyrirkomulaginu kemur
nefnilega víðar fram en í hlutfallinu milli flokk-
anna. Það er líka það, hvar og hvernig menn
eru kosnir. Það hefur lengi verið mín skoðun,
að hér verði að koma á persónulegri kosningu
Morgunblaðið/Kristinn
innan listakosninga, eins og gert er í sumum
nágrannalöndum okkar og hefur gefist ágæt-
lega. Þá gæti fóik valið á milli frambjóðenda,
rétt eins og það velur á milli flokka."
Telur þú að núverandi kosningafyrirkomu-
lag eigi sinn þátt í litleysi og linku stjórnmála-
manna?
„Ég býst við því já. Það er einhver skýring
á því, hvað stjórnmálin hafa orðið, ja ég vil
segja leiðinleg á síðustu árum. Ég sé enga
orsök eins áberandi í því sambandi, eins og
kjördæmaskipanina og svo náttúrulega þessa
hugsjónalausu atvinnupólitíkusa. Pólitíkin á
að vera skeiðvöllur gæðinga, ekki forugt ein-
stigi fyrir bikkjur!"
ður en lengra er haldið langar mig til
að skeyta saman þeim tveimur umræðu-
efnum, sem við höfum rætt sitt í hvoru
lagi, þ.e.a.s. skáldskap og pólitík. Hér á árum
áður röðuðu lesendur sér niður á höfunda eft-
ir stjórnmálaskoðunum; er sú tíð liðin?
„Já, þetta hefur breyst mikið. Það er ekki
því að neita, að í stóru fjölmennu ríkjunum úti
í heimi þykir sjálfsagður hlutur að skilja þarna
á milli. Það þykir ekki góður hlutur, að skáld
séu að „agitera" fyrir pólitískum skoðunum i
listaverkum. Það er erfiðara að eiga við þetta
með fámennri þjóð, sem er að sumu leyti á
dálítið frumstæðu stigi, eins og raunin er með
okkur. En ég er þeirrar skoðunar, að þessu
eigi ekki að blanda saman. Meginástæðan
fyrir þeirri skoðun minni er sú, að yfirleitt
verður pólitískur skáldskapur mjög skammlíf-
ur. Hitt er svo annað mál, að þeim skáldum,
sem stjórnmál hvíla þungt á, ber að lýsa þjóð-
félaginu í listaverkum sínum, eins og það kem-
ur þeim fyrir sjónir. En það má ekki vera
hrár og blautur pólitískur áróður. Auðvitað
eru allir meira og minna pólitískir, skáldin líka,
fram hjá því verður ekki litið. En frumerindi
hvers skálds er að rækja skyldur sínar við lista-
verkið sjálft og það tungumál, sem það er
ofið úr.“
Hvernig þykir þér íslensk skáid hafa rækt
þessar skyldur sínar á síðari árum?
„Ég tel þetta hafa tekist sæmilega. Ég held,
að búningur efnis í skáldskap okkar nú sé
dável vandaður. Ég sé ekki þessa afturför, sem
sumir tala um. Þvert á móti sé ég ekki betur,
en að við höfum þokast í rétta átt í þessum
efnum. Mesti vandinn nú sem fyrr er meðferð-
in á málinu, vegna þess, að íslenskan er gam-
alt tungumál, íhaidsamt og þungt í vöfum.
Þess vegna verður að umgangast hana með
sérstökum hætti til að fá út úr henni réttan
blæ og rétta hljóma. Ég sé ekki betur en þeir
sem nú eru að yrkja geri það jafnvel betur
en næstu tvær til fjórar kynslóðir á undan.
Að einu leyti hefur t.d. orðið breyting hér, sem
ég held að sé til mikilla bóta. Hún er sú, að
notkun á rími, stuðlum og höfuðstöfum og
raunar endarími líka, þessu, sem við allmennt
köllum ljóðstafi, hefur smám saman minnkað.
Þetta þykir mér hafa skapað fallegri gerð ljóð-
anna, fallegra byggingarlag, mætti kannske
segja. Við sjáum þetta vel á því, að sum eldri
skáldin fóru að dæmi atómskáldanna í þessum
efnum.
Ég skal nefna tvö dæmi, til að finna þessum
orðum einhvern stað. Það er annars vegar
Snorri Hjartarson og hins vegar Guðmundur
Ingi Kristjánsson. Báðir þessir menn urðu fyr-
ir óbeinum áhrifum frá sér yngri skáldum.
Það varð til þess, að seinni ljóðabækur þeirra
urðu á ýmsa lund miklu vandvirknislegri lista-
verk heldur en fyrri bækurnar, svo góðar sem
þær voru á sínum tíma. Hvað varðar yngstu
skáldin, þessi, sem hafa verið að koma fram ,
á síðustu árum, þá treysti ég mér ekki til að
segja margt. En ég hef grun um, að mörg
þeirra eigi í nokkrum brösum með að uppfylla
skyldur sínar, jafnt gagnvart listaverkinu sem
tungumálinu. Hitt er svo annað mál, að við
þurfum ekki að hafa teljandi áhyggjur, meðan
við getum státað af skáldum á besta aldri, á
borð við Hannes Pétursson, Þorstein frá Hamri
og Þuríði Guðmundsdóttur, þá mætu og til-
gerðarlausu skáldkonu."
Nú hafa komið út eftir þig nokkrar
ljóðabækur, sem ekki er rúm til að spjalla um
hér. En þú hefur einnig annast útgáfu á öðrum
skáldum og það jafnólíkum mönnum og þeim
Vilhjálmi frá Skáholti og Guðmundi Inga
Kristjánssyni.
„Já, það má nú segja, að þessi skáld séu
verulega ólík. Vilhjálmur er fyrst og fremst
Reykjavíkurskáld og verkalýðsskáld, en Guð- r
mundur Ingi er vestfirskur sveitamaður og
framsóknarmaður. Hann yrkir mikið um sveit-
ina, já og landið allt og raunar heiminn, enda
er hann heimsborgari góður. Hann situr nú
háaldraður vestur á ísafirði, en Viihjálmur dó
um aldur fram.“
Nú verður nokkur bið orða. „Ég held, að
Vilhjálmur frá Skáholti sé gleggsta dæmið um
Reykjavíkurskáld," segir Helgi loks. „Hann
fæðist og elst upp i borginni, starfar hér og
yrkisefni hans eru flest úr borgarlífinu og lýsa
viðhorfum hans sem Reykvíkings. Sko, ég vil
ekki gera lítið úr Tómasi sem borgarskáldi.
En hann yrkir um Reykjavík sem aðkomumað-
ur, en Vilhjálmur var innvígður frá blautu
barnsbeini. I seinni bókum sínum, sérstaklega
bókinni Vort daglega brauð, er Vihjálmur ákaf-
lega athyglisvert og merkilegt skáld. Ég hafði
mikla ánægju af að búa þessi kvæði hans til
prentunar og eiga þannig þátt í að skipa honum
til þess sætis, sem mér fmnst, að honum beri
á okkar skáldaþingi. Guðmundur Ingi er af
öðrum toga. Hann er, eins og ég sagði áðan,
sveitamaður og yrkir mikið sem bóndi og Vest-
firðingur. En hann er mjög eftirtektarvert
skáld. Hann var svo heppinn að gefa fyrstu
bók sína ekki út, fyrr en hann var orðinn þrítug-
ur, þannig að það er ekki mikill byijendabrag-
ur á henni. Tvær fyrstu bækur hans vöktu allm-
ikia athygli og voru mikið á dagskrá. En mér
þykir ekki síður varið í tvær seinustu bækur
hans. Hann kennir bækur sínar við sólina, sú
fyrsta heitir Sólstafir, önnur bókin heitir Sól-
bráð. Svo kom Sóldögg árið 1958. Þar kemur
í ljós, að Guðmundur Ingi hefur lært ansi mik-
ið af yngri skáldunum, hvað varðar vinnu-
brögð; kvæðagerð og jafnvel yrkisefni. Ég er
þeirrar skoðunar, að hann sé eitt af okkar
merkilegustu skáldum, þeirra, sem fæddust á
árunum fyrir fyrri heimsstyijöldina.“
Margir minnast enn skemmtiþátta
Sveins Ásgeirssonar í útvarpinu. Þar
varst þú meðal þátttakenda.
„Já, ég man nú aðallega eftir vísnaþáttun-
um. Þeir urðu mjög vinsælir, að ég held um
allt land. Vísnagerðin lifir enn góðu lífi, en
því miður hefur útvarpið ekki tekið þetta efni
sömu tökum og Sveinn gerði þarna. Sannleik-
urinn er nefnilega sá, að hann var ágætur
maður til þessarar vinnu. Hann stjórnaði þess-
um þáttum af mikilli röggsemi. Hann var
hugkvæmur útvarpsmaður og hafði fylgst vel
með nýjungum, sem áttu sér stað erlendis."
Hveijir voru það, sem stunduðu með þér
vísnagerðina í þessum þáttum?
„Þar er nú fyrstan frægan að telja stórskáld-
ið Stein Steinarr. Þarna var einnig Guðmund-
ur Sigurðsson, sem þekktur var fyrir gaman-
kviðlinga sína, sem voru mikið sungnir og svo
auk mín, Karl ísfeld, minn gamli félagi á Al-
þýðublaðinu. Auðvitað voru þessir þættir hugs-
aðir sem dægrastytting. En kannske hafa
þeir líka haft einhver áhrif í þá átt að halda
við þeirri gömlu íþrótt að kasta fram stökum.
Það vill svo til, að þessir þættir eru til á prenti,
því þeir voru gefnir út í kveri. Auk þess hey-
rast stundum brot úr þeim í útvarpinu, aðal-
lega við hátíðleg tækifæri, eins og þegar ein-
hvers af okkur fjórum er minnst eða á stóraf-
mæli,“ segir Helgi Sæmundsson að lokum.