Morgunblaðið - 12.11.1997, Blaðsíða 26

26 MIÐVIKUDAGUR 12. NÓVEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Af síðara verkinu sést
hvernig hið fyrra var unnið
Nokkrar staðreyndir um stöðu barna- og unglingageðlækninga á Islandi
BARNA- og unglingageðlækn-
ingar eru sérgrein innan læknis-
fræðinnar sem sinnir þeim geðræna
vanda barna og ungmenna er
varðar hugsun, hegðun og lundar-
far. Margskonar þroskaröskun fell-
ur einnig undir sérgreinina og þar
getur oft orðið veruleg skörun við
almennar barnalækningar og ýmsar
undirgreinar þeirra. Samstarfsfólk
barna- og unglingageðlækna kemur
úr ýmsum sérgreinum: sálfræðing-
ar, talmeinafræðingar og talkennar-
ar, sjúkra- og iðjuþjálfar auk
hjúkrunarfræðinga og annarra sér-
fræðinga úr læknastétt svo ein-
hverjir séu nefndir. Vegna þess ald-
urshóps sem sérgreinin sinnir eru
kennarar, sérkennarar og
skólastjórnendur nauðsynlegir og
æskiinum blasir við sama niður-
staða: A aldrinum 0-18 ára eiga 20-
25% barna einhverntíma við það
mikinn geðrænan vanda að stríða að
þörf er á sérfræðiaðstoð. Á hverjum
tíma eru meira en 10% barna og
ungmenna haldin einhverjum þeim
kvilla sem heyrir undir sérgreinina.
Þessar niðurstöður eru að mikiu
leyti óháðar landamærum, menn-
ingu, kynþætti og stjórnarfari.
Islenskar rannsóknir eru fyrir
hendi og eru samhljóma erlendum
niðurstöðum. Rannsóknir leiða
einnig í ljós að allt að 6% barna
þurfi á hverju ári einhverja sér-
fræðiaðstoð.
Byrgja
verður brunninn
Geðrænn vandi barna er af ýms-
um ástæðum oftast annars eðlis en
fullorðinna en það er samt ljóst að
horfur eru ekki alltaf góðar og að
vanda fullorðinsára má oft rekja til
æskuára. Forvarnir gegn geðsjúk-
dómum fullorðinsára og viðbúnaður
gegn þeim verður því að byrja á
æskuárum ef vel á að vera. Sama á
við um afbrot og andfélagslega
hegðun. Því miður er ekki að sjá
merki þessarar þekkingar eða skiln-
ings á samhenginu þegar litið er á
skipulag og fjármögnun íslenskrar
og félags- og heilbrigðisþjónustu.
Vert er að minnast að íslenska
þjóðin er ung að árum
og að um það bil 34% er
fólk undir 18 ára. Þessi
aldurshópur hefur ekki
kosningarétt né sterkan
stuðningshóp (þrýsti-
hóp) til að fylgja málum
sínum eftir eins og
glöggt má sjá af mörg-
um dæmum sem ekki
verða rakin hér.
Aðeins 1-2 af þurf-
andi fá aðstoð árlega
í ljósi þessara stað-
reynda er vert að rifja
upp hvernig málum er
háttað hér á Islandi.
Lesendum blaðsins
munu eflaust vera í fersku minni
fjölmiðlaumræður frá sl. vori þegar
þáverandi yfirlæknir barna- og ung-
lingageðdeildar Landspítala sagði
upp störfum þar sem hann taldi sér
ekki siðferðilega stætt á að fara fyr-
ir starfseminni við þær aðstæður
sem henni voru búnar. Má m.a.
nefna að athuganir sýna að á
íslandi fá einungis 0,1-0,2% barna
og ungmenna með geðrænan vanda
læknisfræðilega aðstoð. Lítið hefur
breyst frá sj. vori en umræðan hef-
ur þagnað. í grannlöndum okkar er
stefnan að eiga möguleika á að
sinna 2% aldurshópsins, þó með vit-
und um að sennilega eru það allt að
5% barnanna sem þurfa aðstoð.
Augljóslega ber hér svo mikið á
milli að það er algjörlega óásættan-
legt og í engu samræmi við heil-
brigðislöggjöf landsins.
Á alþjóðadegi geðsjúkra, sem að
þessu sinni er helgaður börnum, er
okkur hollt að staldra við og íhuga
þessar staðreyndir og um leið
hvemig hægt sé að styðja betur við
þau börn og unglinga sem eiga við
geðrænan vanda að stríða, fjö-
lskyldur þeirra og umhverfi þ.m.t
sérstaklega skóla.
Með vaxandi efnahagsbata skap-
ast ytri aðstæður til endurskoðunar
og íhugunar hvort við höfum vilja til
að gera betur. Brennandi spurning
er: Sættumst við á að einungis 1 af
hverjum 10-20 þurfandi ( varlega
áætlað) fái þá aðstoð
sem nauðsynleg er og
tryggð er í orði með
heilbrigðislöggjöf
landsins?
Barna og unglinga-
geðdeild fái
sjálfstæði
Sé vilji til aðgerða er
tími til kominn og nóg
að gera. En málið er
flóknara en svo því
aðgerðarleysi og
skipulagsleysi sl. 20-30
ára skilur eftir sig
ástand sem ekki
verður byggt á. Hér
þarf algjöra nýsköpun
ef eitthvert gagn á að gera. Sem
dæmi má nefna að í allan þann tíma
sem barna- og unglingageðdeild
hefur verið starfrækt á Islandi hef-
ur hún verið undir yfirstjórn full-
orðinsgeðdeildar Landsspítala.
Fyrir þessu fyrirkomulagi eru
hvorki fagleg né stjórnunarleg rök
né heldur að það hafi annars staðar
gefið góða raun. Þetta stendur
deildinni fyrir þrifum. Mál er til
komið að deildin fái að spreyta sig
og sýna hvað í henni raunverulega
býr. Innan stofnunarinar er margt
mjög hæft fólk með sérgreinar á
ýmsum sviðum og það ætti að vera
sjálfsögð fagleg krafa að barna- og
unglingageðlækningar verði undir
fullri stjórn þeirra sem til slíks hafa
lært með stuðningi annarra stétta
sem hafa sérhæft sig í viðeigandi
meðferð og greiningu barna með
geðrænan vanda.
Engln kennslustaða
í læknadeild H.I.
Annað dæmi sem vert er að vekja
athygli á er að enn hefur ekki verið
stofnaður við læknadeild Háskóla
Islands formlegur kennslustóll fyrir
sérgreinina. Hingað til hafa allar
fastar kennslustöður innan geð-
lækninga verið settar undir full-
orðinsgeðlækningar og lítil von er á
að stofnað vei-ði til prófessorsstóls
eða annarrar kennslustöðu í barna-
og unglingageðlækningum innan
Vert er að staldra við,
segir Páll Tryggvason,
og íhuga hvernig við
getum stutt við börn
og unglinga sem eiga
við geðræn vandamál
að stríða.
H.í. eins og málum er nú háttað Við
lifum á tímum markaðsafla og
„sponsora" en því miður er enginn
slíkur í augsýn eða slíkt átak
markaðsafla væntanlegt til að á því
verði byggt til frambúðar. Það má
ekki skilja orð mín sem vanþakklæti
gagnvart framlögum þeirra fyr-
irtækja sem hafa sýnt málstaðnum
skilning. Hafi þau mikla þökk. Hér
er aðeins bent á að til langs tíma
verður starfsemi bama- og ung-
lingageðlækninga ekki byggð á slík-
um framlögum. Blóðpeningar spila-
kassa Háskóla Islands leysa ekki
vandann meðan þeir skapa annan.
Hér þarf að koma beint og aukið
framlag úr ríkissjóði merkt með
slíkum hætti að ekki verði um villst
hver sé vilji ríkisvaldsins um notkun
þeirra fjármuna. Hingað til hefur
ekki verið til nein opinber stefn-
umörkun um hvernig og hverjir
skuli sinna börnum og ungmennum
með geðrænan vanda. Málefnið
flækist enn frekar vegna óljósrar
verkaskiptingar á milli ráðuneyta
og milli ríkis og sveitarfélaga.
Vegna þessa er til stór hópur barna
og ungmenna með geðræn vanda-
mál sem verður fyrir meiriháttar
aðgerðum opinberra aðila án þess
að fá læknisfræðilega skoðun eða
möguleika á þeirri hjálp sem þar er
upp á að bjóða. Hér er breytinga
þörf.
Lærum af
nágrönnunum
íslendingar vilja gjarna líta á sig
í sögulegu samhengi við víkinga
Páll
Tryggvason
þegar forfeður okkar og formæður
fóru um ókunn höf til landafunda,
eða sigldu á fund konunga - ann-
ars vegar til að sækja heim vit-
neskju um veröldina í kring um
okkur og hins vegar til að hafa
áhrif. í sögum okkar deildum við
þessari hefð, þessum tíma og vit-
neskju með öðrum. Enn í dag er
farið á vit hins ókunna. Islenskt
menntafólk hefur víða komið við.
Landafundir og konungsfundir eru
ekki algengir en ný þekking er sótt
heim í sívaxandi mæli og það er
gott að læra af þeim er kann og
hefur prófað. Þetta nefni ég hér því
í næsta nágrenni við okkur á
Norðurlöndum hefur um langan
tíma verið virk umræða um málefni
barna og ungmenna með geðrænan
vanda. I Svíþjóð er t.d löng hefð
fyrir barnageðlækningum og upp-
eldisfræðilegri ráðgjöf eins og það
hét í fýrstu. Þar varð sérgreinin
fyrst sjálfstæð og aðskilin sem slík
frá öðrum lækningum árið 1951,
fyrsta prófessorsembættið var
stofnað 1954 og árið 1971 höfðu öll
sjúkrahússvæðin í landinu skipu-
lagða starfsemi í barna- og ung-
lingageðlækningum. Af miklum
metnaði hafa þessi málefni verið í
stöðugri endurskoðun, síðast 1985
og nú aftur, var með stjórnvaldsá-
kvörðun frá vori 1995 ákveðið að
setja á fót nefnd til að rannsaka
heilbrigðisþjónustu og stuðning við
börn og ungmenni með geðræn
vandamál. Nefndin skilaði
áfangaskýrslu í febrúar 1997 og
mun leggja fram lokaskýrslu um
næstu áramót. Þetta eru vinnu-
brögð sem má læra af, þó svo við
kunnum að velja öðruvísi lausnir.
Það er eindregin ósk mín að hér
verði ekki kastað til höndunum
heldur leitað eftir reynslu og kunn-
áttu þeirra sem hafa hana. Langt
uppbyggingarstarf er framundan
og það verður ekki vel unnið nema
til komi vinnuhópur fagmanna sem
fái það verkefni að skoða umfang
vandans nánar en hingað til hefur
verið gert og skilgreina hann með
tilliti til þess að móta stefnu og
gera tillögur um leiðir til að ná sett-
um markmiðum í heilbrigðismálum
barna og ungmenna.Tengdamóðir
mín, vitur kona af Snæfellsnesi,
hafði það oft á orði að það sæist í
síðara verldnu hvemig unnið hefði
verið í því fýrra. Það á jafn vel við
hér og fyrir vestan.
Höfundur er sérfræðingur i almenn-
um bamalækningum og bama- og
unglingageðlækningum, og er
formaður Félags fsienskra barna-
geðlækna.
Að öfunda
utgerðarmenn
ÉG FYLGDIST dá-
lítið með fréttum af
aðalfundi LÍÚ. Það er
nefnilega þannig með
þessa árlegu samkomu
útgerðarmanna að hún
vekur ekki ósvipaða til-
fínningu og Bleikt og
blátt og svoleiðis rit,
sem eru á áberandi
stöðum við afgreiðslu-
kassana í
matvöruverslunum.
Maður gjóar augunum
stelpuna á forsíðunni
og lætur sem ekkert sé.
Undir niðri langar
mann auðvitað að vera
í sporam stráksins sem
heldur utan um stelpuna,
vöðvastæltur og glæsilegur.
Ég held að sumir útgerðarmenn
hafi dálítið gaman af að sýna það
sem þeir hafa fram yfir aðra, rétt
eins og strákurinn á forsíðu Bleikt
og blátt. Þungbyggðir glænýir
Landkrúserar og rennilegir
Cherókíar bera vitni um það efna-
lega forskot sem stétt útgerðar-
manna hefur. Við sem
ökum 10 ára gömlu
bílunum reynum bara
að hugsa um eitthvað
annað þegar við
mætum þeim í um-
ferðinni.
Lífeyrir
Eins og við var að
búast tók aðalfundur
útgerðarmanna ekki
með neinum silki-
hönskum á talsmönn-
um veiðileyfagjalds.
Fólk hefur víst ekki
áttað sig á því að fiski-
stofnamir við landið
eru lífeyrissjóður
útgerðarmanna. „Almenningur öf-
undar bara þá útgerðarmenn sem
geta yfirgefið ævistarf sitt með ein-
hvem lífeyri milli handa,“ sagði
formaður LÍÚ um andstæðinga
kvótabrasksins. Þessi lífeyrir, sem
fonnaðurinn talar um, era t.d.
fimm hundrað milljón krónurnar
sem fimm menn á Súðavík fengu,
en þeir stofnuðu útgerðarfyr-
Sigurður
Björnsson
irtækið Tog hf. og höfðu átt tíu ára
feril þegar þeir seldu fyrirtækið til
Gunnvarar hf. á Isafirði fyrir
skömmu. Lífeyrir eigenda
Guðbjargar ÍS var vel á annað
þúsund milljónir króna við samran-
ann við Samherja hf. og þannig má
endalaust telja. Ef mig misminnir
ekki úr fréttum, þá var lífeyrir
Díönu heitinnar prinsessu um
þúsund milljónir íslenskra króna
við skilnaðinn við Karl ríkisarfa.
Þannig era nú lífeyrisgreiðslurnar
hjá aðalsfólkinu í útlöndum og hin-
um nýja aðli sem verið er að búa til
á Islandi um þessar mundir. Líf-
eyrir almennings á Islandi, sem
öfundar útgerðarmennina að áliti
formanns þeirra, er fáeinir tugir
þúsunda á mánuði.
Virðisauki
Verðmætin sem útgerðarmenn
era að selja þegar þeir yfírgefa at-
vinnugreimna og fomaður LÍÚ
kallar lífeyri þeirra eru veiðileyfin
frá ríkinu. Inneignin í „lífeyris-
sjóðnum" myndast þannig að
útgerðamenn fá ókeypis úthlutun
veiðileyfa og geta síðan selt þessi
veiðileyfi samdægurs án þess að
gera nokkuð til að auka verðmæti
þeirra. Talið er að aðaleigendur
Samherja hf., frændurnir duglegu,
eigi hver um sig um 3 milljarða
króna í kvóta. Fyrirtæki þeirra er
innan við tveggja áratuga gamalt.
Ég hef aldrei áður heyrt um slíka
verðmætamyndun af atvinnustarf-
Verðmætin sem
útgerðarmenn eru að
selja og formaður
LÍÚ kallar lífeyri
þeirra, segir Sigurður
Björnsson, eru
veiðileyfin frá ríkinu.
semi. Ég hef alltaf verið talsmaður
einkaframtaksins og haft þá
skoðun að menn eigi að hafa
svigrúm til verðmætasköpunar og
leyfi til að græða fé. En hér er bara
ekkert slíkt á ferðinni. Þetta eru
gjafir.
Lífskj ararýrnun
Sjávarútvegsráðherrann er eins-
konar heiðursfélagi LIÚ. Skila-
boðin frá honum voru skýr og klár
á aðalfundi útgerðamanna: Að
lífskjör myndu færast aftur um
10-15 ár ef veiðileyfagjald yrði
sett á. Ég er ekki í vafa um að
þetta er rétt hjá ráðherranum hvað
útgerðarmenn varðar. Lífskjör
þeirra munu rýrna. Jafnvel færast
aftur um svo sem 10 ár. Það mun
þó ekki verða neitt sultarlíf og
jepparnir verða áreiðanlega end-
urnýjaðir. Landsmenn allir munu
hins vegar búa við meiri jöfnuð.
Sjávarútvegsráðherrann tilheyrir
stjórnmálaflokki sem átti drýgstan
þátt í því að brjóta af þjóðinni
þriggja áratuga fjötra ófrelsis og
misréttis. Á haftaárunum var mis-
munandi lífskjöram úthlutað til
forréttindahópa í fomi verslunar-
og viðskiptakvóta. Það er ömurlegt
að horfa á forastumenn þessa sama
stjómmálaflokks færa tímatalið
aftur um áratugi með sjáv-
arútvegsstefnu sinni. Og hags-
munatengslin leynast víða. Nokkr-
ir alþingismenn og ráðherrar era
efnaðir af kvótaeign. Fjölskylda
heilbrigðisráðherrans er í hópi
stærri kvótaeigenda landsins og
fölskylda utam-íkisráðherrans, sem
kallaður hefur verið faðir
kvótakerfisins, er sögð eiga hund-
rað milljóna króna í kvóta.
Réttlætið verður sjálfsagt torsótt í
hendurnar á þessu fólki.
Öfundin
Samkvæmt skilgreiningu for-
manns LIÚ flokkast ég áreiðan-
lega með öfundamönnum
útgerðarmanna. En er það öfund
að vilja ekki líða það að vera beitt-
ur misrétti? Er það öfund að finn-
ast það misrétti þegar örfá hund-
rað Islendinga fá, án þess að leggja
nokkuð erfiði á sig, „lífeyri" upp á
hundrað milljóna króna íyrir það
eitt að hafa starfað í sjávarútvegi
þegar kvótakerfinu var komið á?
Höfundur er rekstrarfræðingur.