Morgunblaðið - 29.03.1998, Síða 10

10 SUNNUDAGUR 29. MARZ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Það eru ekki einungis
sérfræðingar í sýkla-
fræði sem þurfa að
hafa áhyggjur af sýkl-
um, smitsjúkdómum og
lyfjaónæmi baktería.
María Hrönn Gunnars-
dóttir komst að því að
málið kemur öllum við
og að ef við viljum ekki
standa uppi sýklalyfja-
laus innan fárra ára
verður sérhver maður
að hugsa sinn gang.
EITT af íyrstu verkum Karls G.
Ki-istinssonar, dósents í sýkla-
fræði við Háskóla íslands, þegar
hann kemur til vinnu sinnar er
að opna tölvupóstinn sinn. Þar fínn-
ur hann iðulega skeyti með nýjum
fréttum úr heimi sýklafræðinnar,
sem gera manni í hans stöðu betur
kleift en nokkru sinni fyrr að fylgj-
ast með hvað er að gerast í fræðun-
um. Ekki veitir af, því nú á dögum
berast smitsjúkdómar hratt á milli
heimshluta, bakterímTiar sjálfar
þróast og breytast ört og sífellt
fleiri bakteríustofnar verða ónæmir
íyrir lyfjum.
í gær, laugardag, hélt Karl íyrir-
lestur á vegum Hollvinafélags
læknadeildar Háskóla Islands þar
sem hann gerði að umtalsefni sínu
vaxandi ónæmi sýkla fyrir sýklalyfj-
um, möguleg endalok kraftaverka-
lyfjanna og hvað við getum gert til
að koma í veg fyrir að svo fari.
Ónæmi innan tíu ára
„Það er ekki nema hálf öld síðan
sýklalyfin komu á markað og þá
þóttu þau kraftaverkalyf,“ segir
Karl. „Þegar menn áttuðu sig á að
bakteríur í umhverfínu framleiddu
sýklalyf á borð við penisillín og
streptómýsín, fóru þeir að leita enn
frekar og þá fundust mjög mörg ný
sýklalyf á stuttum tíma. Um 1960
vorum við komin með nánast alla
þá sýklalyfjaflokka sem til eru. Síð-
an höfum við bara verið að breyta
þeim og búa til afleiður.
A þessum tíma töldu menn að
sýkingar væru ekki lengur vanda-
mál og að sýklalyf ættu að vera
fyrir alla. Minni áhersla var lögð á
forvarnir og smitgát og áhuginn á
sýklafræði og smitsjúkdómum
minnkaði."
Það leið aftur á móti ekki á löngu
áður en sýkingar af völdum
ónæmra sýkla komu upp og innan
við 10 árum eftir að penisillínið
uppgötvaðist voru ónæmir stofnar
af Staphylococcus aureus, sem er
ein algengasta orsök sjúkrahús-
sýkinga, orðnir að vandamáli á
sjúkrahúsum. „Þarna í upphafi
voru ákveðnir menn strax farnir að
sjá hættuna á þessu en fólk skellti
skollaeyrum við því. Nú era 95% af
staphylokokkum orðnir ónæmir
fyrir penisillíni," segir Karl og
bætir við:
„Mönnum tókst lengi vel að
breyta eldri sýklalyfjum þannig að
þau virkuðu á ónæmar bakteríur en
með vaxandi sýklalyfjanotkun er
svo komið að við erum að tapa
kapphlaupinu við sýklana. Við erum
komin með nokkra sýkla sem eru
ónæmir fyrir öllum sýklalyfjum."
f) 1 ■ •<• í f ■! ■ ■ ■m

VIÐ höfum einungis haft sýklalyf í 55 ár en erum að verða búin að eyðileggja kraftaverkið, sem
þau voru, með kraftaverkinu sjálfu, segir Karl G. Kristinsson.
Morgunblaðið/Kristinn
Kraftaverkið
Það var fyrir sjötíu árum sem skoskur iæknir að
nafni Alexander Fieming uppgötvaði fyrir slembi-
lukku að ákveðin tegund af myglusveppi hafði
bakteríudrepandi verkun. Hann hafði skilið nokkr-
ar skálar til bakteríuræktunar eftir í gluggakistu
og farið í frí. Þegar hann kom til baka sá hann að
skálarnar höfðu mengast af myglusveppnum en í
kringum hvern depil af sveppnum höfðu bakterí-
urnar, sem annars uxu í skálinni, drepist. Komst
Fleming að því að sveppurinn framleiddi bakteríu-
drepandi efni. Sjálfur hafði hann ekki þekkingu til
að einangra efnið, sem hann kallaði penicillin, og
varð það, ásamt því að honum tókst ekki að vekja
áhuga annarra vísindamanna á efninu, til þess að
tólf ár liðu þar til það uppgötvaðist að nýju. Þá
voru komnir til sögunnar tveir menn, Ástralinn dr.
Howard Florey og Þjóðverjinn Ernst Boris Chain,
en þeir stunduðu rannsóknir sínar í Oxford í
Englandi. Florey og Chain tókst að einangra pen-
icillinsveppinn við erfiðar aðstæður enda var
heimsstyrjöldin síðari skollin á.
Mygla í melónu
Fyrsti sjúklingurinn sem var gefið penicillin var
lögregluþjónn frá Oxford sem fékk blóðeitrun af
völdum Staphylococcus aureus í febrúarbyrjun árið
1941. Hann hafði fengið súlfalyf, en þau uppgötvuð-
ust nokkrum árum áður, án árangurs. Tólfta febrú-
ar var honum gefínn fyrsti penicillinskammturinn í
æð og síðan á nokkurra klukkustunda fresti með
þeim árangri að einungis 24 stundum síðar mátti
sjá mikinn bata. Lyfíð var hins vegar til í svo litlu
magni að ekki reyndist unnt að fylgja meðferðinni
eftir og sjúklingurinn lést tveimur dögum síðar.
Þó að lögregluþjónninn hefði ekki náð að lifa
varð atvikið til þess að vísindamennirnir sannfærð-
ust enn frekar um ágæti penicillinsins. Fljótlega
varð ljóst að myglusveppurinn sem þeir félagar
unnu með var ekki nógu öflugur til að hægt yrði að
framleiða Iyfið úr honum í stórum stíl. Hófst því
umfangsmikil leit að öðrum tegundum auk þess
sem unnið var að því hörðum höndum að gera
framleiðsluaðferðirnar sem skilvirkastar.
Leitin að myglunni bar loks árangur í Banda-
ríkjunum þegar ung kona, „Myglu-María“, sem
sérstaklega var ráðin til þess að fara á matvöru-
markaði og kaupa sérhverja þá tegund af myglu
sem hún gæti fengið, fann skemmda melónu. Strax
árið 1943 varð penicillin fáanlegt til að nota við
sýkingum meðal hermanna en framleiðslu þess var
vandlega haldið leyndri þar til styrjöldinni lauk.
Fleming, Florey og Chain deildu með sér Nóbels-
verðlaununum í læknisfræði fyrir uppgötvun sína
árið 1945.
Óttinn við mósana
Flestar tegundir sýkla hafa náð
að mynda ónæmi gegn einhverjum
sýklalyfjum en til að sýklar teljist
fjölónæmir þurfa þeir að vera
ónæmir fyrir að minnsta kosti
þremur sýklalyfjaflokkum. Sýkla-
lyfjaflokkamir eru rúmlega tíu
talsins. Nokkrir bakteríustofnar
hafa hins vegar myndað ónæmi
fyrir flestum eða öllum sýklalyfj-
um. Meðal þeirra eru enterokokk-
ar og staphylokokkar, sem valda
fyrst og fremst sjúkrahússýking-
um, berklabakteríur og
pneumokokkar.
„Enterokokkar tilheyra náttúru-
legri bakteríuflóru í bæði mönnum
og dýrum. Þeir valda yfirleitt ekki
sýkingum nema í einstaklingum
með skertar ónæmisvarnir, t.d. í
krabbameinssjúklingum. Þetta eru
mallandi sýkingar sem draga
smátt og smátt af fólki. Yfirleitt
deyja þessi sjúklingar innan fárra
vikna eða mánaða hvort sem er en
það er engin spurning að bakterí-
urnar geta átt þátt í dauða þeirra,“
segir Karl.
Talið er að fjölónæmir stofnar
þessarar bakteríu hafi m.a. þróast