Morgunblaðið - 31.12.1998, Síða 60

60 FIMMTUDAGUR 31. DESEMBER 1998
SKOÐUN
MORGUNB LAÐIÐ
ENN ER LAG - FLJÓTSDALS-
VIRKJUN f LJÓSI NÚTÍMANS
VIRKJUNARMAL
hafa verið mikið á döf-
inni undanfarna mán-
uði, og fyi-irhuguð
Fljótsdalsvirkjun ekki
( síst, sem talin er eini
virkj unarkosturinn,
sem nú er tilbúinn til
framkvæmda. Þar hafa
tilskilin leyfl verið
veitt, og Landsvirkjun
telur að lögskipuðum
kröfum um umhverfis-
vernd á svæðinu hafi
þegar verið fullnægt.
Ennfremur heldur
stofnunin því fram, að
framkvæmdir við
virkjunina hafi byrjað
árið 1991, og því sé ekkert því til
fyrirstöðu að halda þeim áfram
þegar markaður fæst fyrir orkuna.
Sá markaður er sagður í sjónmáli í
- fsamningaviðræðum við norska fyr-
irtækið Norsk Hydro.
Sumu tókst
að bjarga
Þó að Fljótsdalsvirkjun hafi enn
ekki komið til framkvæmda, á hún
brátt hálfrar aldar sögu að baki.
Sú saga hefur verið rakin í Lesbók
Morgunblaðsins 24. okt. sh (41. tbl.
73. árg.). Þetta er sannkölluð
slysasaga, því að ekki eru dæmi
um önnur eins náttúruspjöll af
—rnokkurri vatnsvirkjun, sem enn
hefur verið gerð hér á landi. Helst
má finna samsvörun í hugmyndum
aldamótamanna um virkjanir við
Gullfoss og Dettifoss. Þær hafa
fyrir löngu verið blásnar af, og
Sigiiður í Brattholti er orðin þjóð-
hetja vegna andstöðu sinnar við
virkjun Gullfoss.
Frá síðari tímum eru hliðstæður
áætlunum um „Gljúfurversvirkj-
un“ Laxár í Þingeyjarsýslu, og
virkjun á efsta falli Þjórsár með
miðlunarióni í Þjórsárveram, sem
voru á döfinni kringum 1970.
Laxá var bjargað fyrir einarða
andstöðu bænda og annarra
^neimamanna í Þingeyjarsýslu, sem
' t'engu stuðning úr ýmsum áttum.
Málinu lyktaði með setningu laga
um vemdun Mývatns og Laxár
1973. Verndun Þjórsárvera gerðist
hins vegar að frumkvæði erlendra
og innlendra dýrafræðinga. Þjórs-
árver vom friðlýst skv. náttúru-
verndariögum árið 1981. Til að ná
fram þeirri friðlýsingu taldi Nátt-
úraverndarráð sig verða að fallast
á virkjun Jökulsár í Fljótsdal, með
um 45 ferkm. miðlunarlóni á Eyja-
bökkum, sem heimiluð var með
lögum sama ár. Eyjabakkar og
Jökulsá í Fljótsdal vora þá lítið
þekkt og áttu sér engan „land-
vörð“ á þessum tíma. Það gerði
‘"’gæfumuninn.
Hvað er í húfi í
Fljótsdal?
Eyjabakkar eru al-
mennt taldir „önnur
merkasta hálendis-
vin“ landsins, næst á
eftir Þjórsárveram.
Þar er að finna mjög
sérstætt, lífríkt og lit-
ríkt votlendi í skjóli
hárra fjalla og jökla,
þar sem fjalldrottn-
ingin Snæfell er í for-
sæti. Jökulsá kvíslast
þar, ásamt nokkrum
bergvatnsám, milli
lágra nesja og fjöl-
margra eyja og
hólma, sem stráð era óteljandi
tjörnum, og mynda í sameiningu
listaverk náttúrannar, sem varla á
sinn líka. Þar er að finna fágætar
jökulminjar, og hreindýr, álftir og
heiðagæsir eiga þar gi-iðland. Jök-
ulsá í Fljótsdal er einhver fossa-
ríkasta jökulsá landsins, sem
rennur um fagran og sérstæðan
dal.
Nánari upplýsingar um þetta
landsvæði er að finna í „Snæfells-
blaði“ tímaritsins Glettings, sem
nýlega er komið út, ríkulega
myndsreytt, svo og í blaðagreinum
okkar Skarphéðins Þórissonar:
„Hvað fer forgörðum við Fljóts-
Það væri ófyrirgefan-
legt glapræði að fara
nú að virkja þarna, seg-
ir Helgi Hallgrímsson,
án athugana, þegar
augu okkar hafa
loksins opnast fyrir
fegurð og sérstöðu
Eyjabakkasvæðisins.
dalsvirkjun?“ í Morgunblaðinu 9.
júlí sl., og „Náttúraspjöll vegna
Fljótsdalsvirkjunar“ sem birtist í
Degi og Austurlandsblöðunum í
september.
„Utan eldvirkra svæða“
Snæfell hefur almennt verið
talið útkulnað eldfjall. Sú skoðun
hefur byggst á vanþekkingu, enda
hefur fjallið nær ekkert verið
kannað jarðfræðilega fyrr en á síð-
ustu árum. í „Snæfellsblaðinu"
umgetna greina þeir Armann
Höskuldsson og Páll Imsland frá
þeirri niðurstöðu sinni, að Snæfell
sé ennþá virkt, og geti hvenær
sem er vaknað af dvalanum, líkt og
Helgi
Hallgrímsson

Ert þú meö gular tennur?
það eina sem virkar
er ’nú á tilboði í apótekinu þínu
Meðferðin nú kr. 2.490,-
Tannkremiö nú kr. 730,-
t.d. Helgafell í Vestmanneyjum,
sem ramskaði árið 1973 eftir 5
þúsund ára svefn. Ennfremur telja
þeir að gosvirkni á Snæfells-
Óræfajökuls-gosbeltinu muni fær-
ast í aukana í framtíðinni.
Það hefur hingað til verið talið
Fljótsdalsvirkjun til gildis, að hún
væri „utan eldvirkra svæða“, en nú
er ljóst að svo er ekki. Eldgos í
Snæfelli gæti haft afdrifaríkar af-
leiðingar fyrir miðlunarlónið á
Eyjabökkum og Eyjabakkastíflu.
Að fórna landi
Af hálfu virkjunarmanna er oft
talað um að einhverju \erði að
„fórna“ til að tryggja atvinnu og
byggð. Fómin er gamalkunnug og
hefur verið stunduð í allflestum
trúarbrögðum, til að hljóta náð hjá
guðunum. Hún felst í því að menn
farga einhverju eða gefa eitthvað
sem þeir eiga, og telja sér verð-
mætt á einhvern hátt. Alþekkt
dæmi úr Biblíunni er þegar ætt-
faðir gyðinga, Abraham, ætlaði að
fórna Isak syni sínum til að þókn-
ast guði. Nú er talað um fórn í
annarri merkingu, þ.e. að breyta
landslagi og náttúrufari lands, sem
viðkomandi aðilar eiga ekki og
hafa lítið eða ekkert með að gera.
Afréttin undir Fellum hefur lengi
verið talin eign Valþjófsstaðar-
kirkju, sem er helguð Maríu mey,
svo líklega er María hinn raun-
veralegi landeigandi á Eyjabökk-
um, sbr. örnefnið Maríutungur á
þessum slóðum. Auk þess er það
siðfræðilegt vafamál, hvort eigna-
réttur á landi getur nokkru sinni
réttlætt að landið sé varanlega
skemmt. Sú hugmynd er ævagöm-
ul og rótgróin, að landið sé „léð“
okkur til afnota. Okkur er heimilt
að nýta gæði þess til viðurværis,
en ekki að ganga á þau. Þessi
forna lífsregla kallast nú „sjálfbær
nýting“.
Eyjabakkar og Þjórsárver
Það varð þrautaráð hins opin-
bera málsvara náttúrannar á Is-
landi árið 1981, að „fóma“ Eyja-
bökkum fyrir friðun Þjórsárvera
„sem frá sjónarmiði náttúruvernd-
ar, og samkvæmt niðurstöðum
rannsókna á báðum þessum svæð-
um, era talin enn mikilvægari há-
lendisvin", svo notað sé orðalag úr
umsögn ráðsins.
Spyrja má hvaða rétt Náttúru-
verndarráð hafi haft til að ráðstafa
Eyjabökkum á þann veg. Ekki var
það á grandvelli eignarréttar, og
ekki gat það byggst á neinum laga-
heimildum, svo mér sé kunnugt.
Lögfræðilega var þetta samkomu-
lag heldur ekki staðfest. Þetta 20
ára gamla nauðungarsamkomulag
hefur því í raun ekkert gildi.
Alþingi heimilaði Fljótsdals-
virkjun með „Lögum um raforku-
ver“ frá 4. júní 1981, ásamt
Blönduvirkjun og nokkrum öðrum
Upplýsingakerfi
KERFISÞROUN HF.
Fákafeni 11 • Sími 568 8055
www.islandia.is/kerfisthroun
virkjunum sunnan lands og norð-
an. Lögunum var ætlað að móta
samræmda stefnu í orkumálum. A
þessum tíma var Fljótsdalsvirkjun
eini stóri virkjunarkosturinn aust-
anlands, enda hafði Bessastaðaár-
virkjun þá verið sameinuð henni.
Eftir umrætt samkomulag varð
tæplega hjá því komist að heimila
hana, því að annars var það gagns-
laust. Allt „sérfræðingaliðið"
mælti með því að Fljótsdalsvirkjun
yrði leyfð, og Austfirðingum mikið
í mun að fá stóra virkjun í fjórð-
unginn, eins og þeim er enn í dag.
Hér var við ramman reip að draga,
og í því ljósi verður að skoða af-
stöðu Hjörleifs Guttormssonar
kringum 1980, sem lenti í þeirri
stöðu að bera fram heimildarlögin
sem iðnaðarráðherra.
Nýir tímar og viðhorf
Síðan hefur mikið vatn til sjávar
runnið, og mannheimur hefur tek-
ið ótrúlegum breytingum á þess-
um 18 áram. Stórveldi hafa hranið
og önnur myndast, fjölmiðla- og
tölvubylting gengið yfir, og síðast
en ekki síst hefur skilningur
manna á umhverfi og náttúra tekið
stakkaskiptum. Það er ekki sjálf-
gefið lengur, að fáeinir aðilar sem
eiga efnahagslegi'a eða pólitískra
hagsmuna að gæta, fái að ráðskast
með náttúruna að vild sinni og um-
breyta henni. Menn gera sig ekki
lengur ánægða með að geyma eitt
sýnishorn af hverri landslagsgerð,
gróðurlendi eða vistkerfi, eins og
safngrip á hillu. Að velja á milli
„mikilvægustu gróðurvinjar“ og
þeirrar „næstmikilvægustu“ er nú
fánýtt hjal að flestra dómi, enda
ekki líklegt að við getum metið
hvor þeirra er meira virði. Það er
líka marklaust, að tala nú um að
vemda Dettifoss og aðra fossa í
Jökulsá á Fjöllum, sem þegar eru
innan þjóðgarðs, og réttlæta með
því eyðileggingu fossanna í Jök-
ulsá í Fljótsdal.
„Þrír milljarðar“
Landsvirkjun heldur því fram,
að hátt í þrír milljarðar króna hafi
verið lagðir í rannsóknir og undir-
búning Fljótsdalsvirkjunar. Þessa
fullyrðingu verður að taka með
miklum fyrirvara. í fyrsta lagi hef-
ur hluta þessa fjár verið varið í
undirbúning Bessastaðaárvirkjun-
ar, sem allt til 1978 var á döfinni
sem sérstök virkjun, og til 1990
var samtengd Fljótsdalsvirkjun.
Annar ekki óveralegur hluti hefur
farið til að kanna Múlavirkjun,
sem var afskrifuð um 1980. Ymsar
jarðfræðilegar undirstöðurann-
sóknir og umhverfiskannanir hafa
verið sameiginlegar fyrir virkjun-
arsvæði jökulsánna beggja, og svo-
nefnda Hraunavirkjun að auki.
Þess verður að krefjast, að Lands-
virkjun leggi fram sundurliðun á
þessari upphæð, þar sem hægt sé
að sjá hvað hafi farið beinlínis til
undirbúnings Fljótsdalsvirkjunar.
Þó sú virkjun verði ekki gerð ber
ekki að líta á þá upphæð sem tapað
fé, því að þekking á náttúranni
hefur auðvitað mikið gildi, og get-
ur hvenær sem er orðið hagnýt á
öðram sviðum.
Umhverfismat
Síðan 1. maí 1994 er skylda að
allar meiri háttar framkvæmdir
gangi í gegnum svokallað um-
hverfismat, en framkvæmdir sem
leyfðar vora eða hafnar fyrir þann
tíma hafa verið undanþegnar.
Deilt er um hvort Fljótsdalsvirkj-
un eigi þrátt fyrir það að fara í lög-
formlegt umhverfismat. Hafa nán-
ast allir sem um það hafa rætt eða
ritað verið því meðmæltir, enda er
það sjálfsögð og eðlileg krafa.
Fjölmargar ályktanh- liggja fyrir
um það frá félögum og stofnunum,
m.a. frá öllum opinberam aðilum
náttúrvemdar. Iðnaðarráðherra
þrjóskast enn við að koma þessu í
kring, og Landsvirkjun segist vera
að gera sitt eigið umhverfismat.
Lögin um umhverfismat era á
ýmsan hátt gölluð. Lögformlegt
umhverfismat mun kannski ekki
breyta miklu varðandi framkvæmd
Fljótsdalsvirkjunar. Hins vegar
veitir það a.m.k. tveggja ára frest,
til að kanna ýmislegt betur, og
gera athugasemdir, sem skylt er
að taka tillit til.
Breytt tilhögun
Meðal þess sem líklega yrði litið
á í umhverfismati era möguleikar
á breyttri tilhögun vh-kjunar Jök-
ulsár í Fljótsdal. Telja má líklegt
að fyrirhugaðar aðveitur kvísla, er
frá Snæfelli falla, verði afskrifað-
ar, því að þær hafa verið mikill
þyrnir í augum náttúravemdar- og
útvistarfólks.
Þá er hugsanlegt að stífluhæð
yrði endurskoðuð, og jafnvel lón-
stæðið sjálft. Til dæmis hlýtur að
vera mögulegt að stífla ána neðar í
farveginum, og losna þannig við að
kaffæra Eyjabakka. Þá yrði miðl-
unarlónið í efstu drögum Norður-
dals, og heildarfall og afkastageta
virkjunar myndi minnka nokkuð.
Nokkur ár era síðan sú hug-
mynd kom fram, að hætta við sér-
staka virkjun Jökulsár í Fljótsdal,
en veita henni í þess stað yfir í Jök-
ulsá á Dal og vh-kja með henni.
Þyrfti þá ekki nema lítið inntakslón
rið Eyjabakkafoss. A þessu era þó
ýmis vandkvæði, kannski fyrst og
fremst markaðslegs eðlis.
Enn er lag
I átján ár hefur Fljótsdalsvirkjun
beðið þess að verða framkvæmd, og
árið 1991 munaði aðeins hársbreidd
að svo færi, þegar Jón Sigurðsson,
iðnaðarráðherra Alþýðuflokksins,
veitti leyfi fyrir framkvæmd henn-
ar, en markaðsaðstæður urðu því til
hindranar. Þetta má kalla ótrúlega
slembilukku, svo mikla að manni
býður í gran, að það sé einhver
„hulinn vemdarkraftur", sem haldi
hlífiskildi yftr Eyjabakkasvæðinu
og Jökulsá.
Það væri ófyiirgefanlegt
glapræði að fara nú að virkja þama,
án frekari athugana, þegar augu
okkar hafa loksins opnast fyrir feg-
urð og sérstöðu Eyjabakkasvæðis-
ins, og mikilvægi þess að varðveita
það. Megi hin algóða og alvitra for-
sjón forða okkur frá því. Ef okkur
hendh' það slys mun íslenska þjóðin
hafa samviskubit til frambúðar,
ekki ósvipað og sumar þjóðir eða
ríki hafa fyrir glæpi sem þær
frömdu gegn samborgurum. Einnig
er hætt við að slíkt óheillaspor
myndi kalla fram stríðsástand á
Austurlandi. Því vekur það áhyggj-
ur og furðu, að fáeinir Austfii'ðingar
berjast um á hæl og hnakka fyrir
því að hafnar verði framkvæmdir
við Fljótsdalsvirkjun þegar á næsta
ári, og telja að ekki sé tími til að
framkvæma lögformlegt umhverfis-
mat. Um þá er aðeins hægt að
segja, það sem sagt var forðum:
Guð fyrirgefi þeim, því að (líklega)
vita þeir ekki hvað þeir gjöra.
Höfundur er náttúrufræðingur.