Morgunblaðið - 07.11.1999, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 7. NÓVEMBER 1999
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
Tíu ár eru liðin frá falli Berlínarmúrsins
Bergmál sögunnar
Berlín er allt í einu á
allra vörum. Berlín er
höfuðborg sameinaðs
Þýskalands og berist talið
að Þýskalandi er Berlín nefnd í
sömu andrá. Flutningar stjórnsýsl-
unnar frá Bonn til Berlínar er sögð
marka upphaf Berlínarlýðveldisins.
Skemmst er að minnast vígslu
sameiginlegrar sendiráðsbygging-
ar Norðurlandanna fimm hinn 21.
október síðastliðinn. Fáeinum vik-
um áður hóf þýska þingið störf í
hinni sögufrægu Reichstag-bygg-
ingu, sem nú geislar af glæsileika
vestan við Brandenborgarhliðið og
minnir helst á furðuverk í ævin-
týralandi þegar horft er yfir
svæðið umhverfis hana. En Berlín-
arlýðveldinu hefur verið hleypt af
stokkunum á einni risavaxinni
byggingarlóð sem teygir anga sína
yfir alla miðborgina, Mitte, Potsda-
mer Platz og inn í nærliggjandi
hverfi eins og Tiergarten þar sem
norrænu sendiráðin eru. A tímum
kalda stríðsins lá Berlínarmúrinn á
milli Ríkisdagsins, sem stóð einn
og yfirgefinn fjarri skarkala
stjórnmálanna í Bonn, og Branden-
borgarhliðsins á eins konar
eyðilandi. Fyrir utan örfáa illa
gerða krossa, sem minna eiga á
fómarlömb byssuglaðra landa-
mæravarða, minnir í dag ekkert á
tilvist múrsins á þessu svæði né
heldur á hinu sögulega svæði í
kringum Friedrichsstrasse þar
sem múrbrotin þurftu að víkja fyr-
ir nýjum byggingum sem bera eiga
vott um stórfengleika og efnahags-
legan styrk hins sameinaða Þýska-
lands. Þýsku þjóðarsálinni mun
seint takast að vinna bug á þeim
minningum sem tengjast hryllingi
síðari heimsstyrjaldar og átti upp-
tök sín í Berlínarborg. Eins brenn-
ur spurningin um réttmæti þeirra
áttatíu morða er framin vora í
skjóli múrsins á þeim er freistuðu
þess að flýja ógnarstjórn spilltra
leiðtoga ríkissósíalismans enn á
vörum flestra Þjóðverja.
Aðalsmerki hins nýja Berlínar-
lýðveldis fá aftur að njóta sín
óflekkuð og óðum er að hefjast nýr
kafli í stjórnsýslusögu hins sam-
einaða Þýskalands. I hinni opin-
beru orðræðu vill oft gleymast að
Berlínarmúrinn var ekki einungis
hlutgervingur pólitísks heimskipu-
lags heldur dró hann mörk á milli
lifandi einstaklinga, reif í sundur
fjölskyldur, vini og kunningja og
hélt þjóðinni aðskildinni gegn vilja
hennar í fjörutíu ár sem allt frá
falli múrsins hefur sett mikinn svip
á mannlífið í Berlínarborg.
Fjölmargir Berlínarbúar, sem
komnir eru á efri ár, hafa sagt að
eftirstríðsárin hafi varað allt til
sameiningar landsins hinn 3.
október 1990, að múrinn hafi minnt
á hörmungar stríðsins dag frá degi.
Hann hafí staðið sem tákn um svo-
kallaða sjálfskipaða óhamingju
þýsku þjóðarinnar, að líf þeirra
minni á bergmál sögunnar.
Hinn sjötta febrúar 1989 skutu
landamæraverðir við Berlínarmúr-
inn Chris Cueffroy til bana þegar
hann reyndi að flýja frá Austur-
Berlín til Vestur-Berlínar. Hefði
Chris beðið í níu mánuði væri hann
að öllum líkindum enn á lífi, hann
hefði upplifað fall múrsins með
fjölskyldu sinni og vinum og stigið
með þeim gleðidans hinn örlag-
aríka dag níunda nóvember, sem
breytti gangi sögunnar. Chris var
síðasta fórnarlamb a-þýskra
landamæravarða sem hlýddu skip-
unum miðstjórnar a-þýska ein-
ræðisflokksins SED, sem sagðist
hlýða skipunum Sovétstjórnarinn-
ar um að skjóta á allt kvikt við
landamærin til Vestur-Þýskulands.
Áminning um glæpi
mannkynsins
Austan við Brandenborgarhliðið
stendur nú svín í mannshæð klætt
einkennisbúningi sem hvorki er
hægt að eigna a-þýsku herlögregl-
unni né nasistum þriðja ríkisins.
Svínið á að minna okkur á þá
skepnu sem virðist búa innra með
okkur öllum og er áminning um
þau voðaverk sem unnin hafa verið
af mannkyninu á þessari öld.
Höggmyndin var reist á tímum
Júgóslavíustríðsins án þess að ætl-
unin hafí verið að skírskota beint
til atburðanna á Balkanskaga.
Stríðin á Balkanskaga á þessum
áratug eru hins vegar talin vera af-
leiðing breyttra áherslna í
alþjóðamálum eftir að kalda
stríðinu lauk. En ástandinu þar
hefur verið líkt við púðurtunnu
sem hlyti að springa hætti stór-
veldin að beita fyrrum sambands-
lýðveldi Júgóslavíu jöfnum þrýst-
ingi í átökum sín á milli. Það er því
ljóst að svínið hefur fundið góðan
samastað í skugga Brandenborgar-
hliðsins.
Ríkissósfalisminn hrynur
eins og spilaborg
Upphaf þjóðfélagsbyltinganna í
Miðaustur-Evrópu mörkuðu m.a.
mótmæli verkalýðsfélaga, kirkju
og pólitískra andhófshópa sem á
áttunda áratugnum unnu skipulega
gegn ríkjandi stjórnarfyrirkomu-
lagi. Á sjálfum byltingatímanum
léku verkalýðssamtökin Samstaða í
Póllandi og andspymuhreyfingin
Charta 77 í Tékklandi lykilhlutverk
í að koma þeirri keðjuverkun af
stað sem að lokum leiddi til hruns
járntjaldsins. Barátta andhófs-
hópanna hafði mikil áhrif á þróun
mála í A-Þýskalandi en þar voru
stofnaðir áþekkir hópar, eða
„Demokratie jetzt“ og „Das Neue
Forum“, sem unnu undir verndar-
væng kirkjunnar gegn stjómkerfi
sem í tæp fjörutíu ár hafði á glæp-
samlegan hátt bannað hvers kyns
gagnrýni á stjórnarhætti sína.
Samtökin börðust fyrir málfrelsi,
auknum réttindum þegnanna og
vildu eyða áhrifum stalínismans á
stjórnarhætti landa sinna og töldu
sig þar njóta stuðnings Per-
estrokju Mikahíls Gorbatsjovs.
Styrkur fólksins og hagstæð þróun
í friðarumleitunum stórveldanna
leiddu að lokum til falls þeirra
stjórnkerfa er alræðið hvíldi á.
Þegar haldið var hátíðlega upp á
fjörutíu ára afmæli alþýðulýðveld-
isins A-Þýskalands þann sjötta
október 1989 var Mikahíl Gorbat-
sjov heiðursgestur Erichs Ho-
neckers forseta á fjöldasamkundu
sem haldin var SED, einræðis-
flokki landsins, til heiðurs. Ræða
Gorbatsjov markaði tímamót.
Hann beindi orðum sínum að Ho-
necker, foringja þess leppríkis
Sovétríkjanna, sem sýnt hafði
stjórnvöldum í Mosku meiri tryggð
en nokkurt annað. Hann sagði að
þeir sem brygðust of seint við
gangi sögunnar myndu sjálfir
*
I minningu okkar hefur
Berlínarmúrinn skipað
sér sess sem táknmynd
kalda stríðsins,
pólitískt heimsskipulag
sem rann sitt skeið
þegar festan brást und-
ir fótum dansandi
Berlínarbúa hinn
níunda nóvember 1989.
Rósa Erlingsdóttir
segir þau mörk sem
dregin voru með
Berlínarmúrnum hafa
mótað líf milljóna
manna.
koma sér í sjálfheldu, en með þeim
orðum skírskotaði hann til umbóta-
stefnu stjórnvalda nágrannaríkj-
anna Póllands, Tékklands og Ung-
verjalands. Æstur lýðurinn tók að
öskra Gorby, Gorby og þegar hann
yfirgaf borgina stuttu seinna
hófust mestu mótmæli í sögu
landsins frá uppreisn verkamanna í
A-Berlín árið 1953.
Aðeins tveimur vikum seinna
lætur stjóm A-Þýskaland af störf-
um og Egon Krenz, náinn sam-
starfsmaður Honeckers, er settur
forseti landsins. Þann fjórða
nóvember kemur milljón manns
saman á Alexander-Platz og krefst
lýðræðislegra umbóta landsins. Á
sama tíma hafa tug þúsundir A-
Þjóðverja leitað hælis á send-
iráðslóðum V-Þýskalands í Varsjá,
Búdapest og Prag og bíða þar leyfi
is til að ferðast til V-Þýskalands. í
Berlín kallar miðstjóm kommún-
istaflokksins til blaðamannafundar
að kvöldi níunda nóvembers.
Blaðamannafundinum er sjónvarp-
að beint til íbúa A- og V-Þýska-
lands.
Við lok fundarins les Gúnther
Schabowski, háttsettur meðlimur
miðstjórnarinnar, hikandi af blaði
sem honum hafði verið rétt á fund-
inum, „í dag var ákveðið að íbúar
A-Þýskalands geti yfirgefið landið
og séu frjálsir ferða sinna um öll
opinber landamæri frá A-Þýska-
landi.“ Fát kemur á blaðamenn og
ung kona spyr Schabowski hvenær
ákvörðun miðstjórnarinnar eigi að
taka gildi. Schabowski lítur þá aft-
ur á blaðið íyrir framan sig og
svarar: „strax“. Enginn vissi í raun
og veru hvernig túlka ætti orð
Schabowski en fjölmiðlar byrjuðu
strax að fundi lokinum að senda út
fréttaskýringar þar sem íbúar
Berlínar voru beinlínis hvattir til
að láta reyna á orð hans með þeim
afleiðingum að fólk streymdi að
múrnum úr öllum áttum.
Fyrstu A-Berlínarbúarnir sem
komu að múrnum höfðu vegabréf
sín meðferðis og kröfðu landa-
mæraverði um að opna hliðin. Þeg-
ar klukkustund var liðin frá til-
kynningu Schabowski höfðu þús-
undir manna safnast saman beggja
megin múrsins. Rétt fyrir miðnætti
gefast verðirnir upp og hleypa fólki
óhindrað yfir landamærin við
Bornholmerstrasse og á næstu
mínútum opnast önnur hlið múrs-
ins meðal annars við Check point
Charlie og Brandenborgarhliðið.
Myndunum sem þá fóru um heims-
pressuna munum við seint gleyma.
V-Berlínarbúar taka á móti lands-
mönnum sínum, bláókunnugt fólk
fellur grátandi í faðma hvors ann-
ars og langt fram á nótt er haldin
stærsta veisla í sögu Þýskalands.
Hin friðsama bylting fólksins hafði
sigrað alræðisstjómir A-Evrópu.
A-Þjóðverjar sagðir Iakir
lýðræðisþegnar
Sameining Þýskalands varð að
veruleika tæpu ári eftir fall múrs-
ins og stjórnarfarsbreytingar í átt
til lýðræðis tóku við í nýjum sam-
bandslöndum Sambandslýðveldis-
ins Þýskalands. Margt er enn mjög
ólíkt með fyrrverandi austur- og
vesturhlutanum og má þar helst
nefna kosningahegðun og flokka-
kerfin. Stjórnmálaskýrendur hafa
bent á að kjósendur frá fyrrum A-
Þýskalandi kjósi fremur persónur
en flokka og minna stöðugt á að
lýðræðið sé enn skammt á veg
kominn. Kjósendur í fyrrum A-
Þýskalandi eru litnir horaauga af
fulltrúum gamla Bonn-lýðveldisins
og sagðir lakir lýðræðisþegnar,
óútreiknanlegir og jafnvel lævísir í
kosningahegðun sinni. En
fjölmargir kjósendur sem ti-yggðu
Helmut Kohl og flokki hans CDU,
kristilegum demókrötum, sigur í
fyrstu tveimur sambandsþingkosn-
ingum styðja nú PDS, flokk hins
lýðræðislega sósíalisma, sem er
arftaki austur-þýska kommúnista-
flokksins. PDS hefur aukið fylgi
sitt jafnt og þétt á síðustu árum og
er orðin næststerkastur flokka í
tveimur sambandslöndum fyrrum
A-Þýskaland. Mikú átök um sam-
starf stærri flokkanna við PDS hef-
ur einkennt þýsk stjórnmál síðast-
liðinn áratug og endurspegla
spennu sem ríkt hefur milli íbúa
austur- og vesturhluta landsins.
Kristilegir demókratar líta á
PDS sem höfuðandstæðing sinn og
átökunum milli flokkanna hefur
verið líkt við kalda stríðið. Samlík-
ingin er léttvæg miðað við kalda
stríðið sem leiddi til byggingar
múrsins þvert í gegnum Berlínar-
borg. Hins vegar er sérstaða
Berlínar enn að hún samanstendur
af tveimur borgum sem voru að-
skildar í fjóra áratugi. En tíu árum
eftir fall múrsins endurspeglast
þessi pólitíski aðskilnaður sem fyrr
sagði einna helst í kosningar-
hegðun auk þess að enn er áþreif-
anlegur munur á félags- og efna-
hagslegri stöðu íbúa borgarinnar.
Skoðanakannanir hafa sýnt að fólk
frá austurhlutanum er mun
óánægðra með hlutskipti sitt en
íbúar fyrrverandi vesturhlutans og
segja þá síðurnefndu, ásamt
ráðamönnum þjóðarinnar líta á sig
sem annars flokks borgara og að
vandamálum A-Þjóðverja sé mætt
með vestrænni forsjárhyggju og
hroka. í kjölfarið ríkir viss afneit-
un á ríkisvaldinu eða á stjóm- og
þjóðfélagsmálum yfirhöfuð. Með
því að gefa öfgaflokkum til hægri
eða vinstri atkvæði sitt og eða að
sniðganga kosningar láta margir
íbúar austurhlutans í ljós andúð
sína á stjórnkerfi gamla V-Þýska-
lands sem yfirtók hið austur-þýska.
Með flutningi stjórnvalda til
Berlínar verða andstæðumar
meira áberandi en áður þar sem
velsæmd V-Þjóðverja endurspegl-
ast í glæstum byggingum miðborg-
arinnar á meðan fátækt og eymd
eykst í hrörlegum úthverfum reist-
um á tímum ríkissósíalismans.
Gagnrýnisraddir um hverning
staðið var að sameiningu Þýska-
lands verða sífellt háværari. Marg-
ir þjóðþekktir einstaklingar sem
voru framarlega í mannréttinda-
og andhófshópum undir lok síðusta
áratugar hafa til að mynda hætt
öllum afsldptum af stjórnmálum.
Barbel Bohley og Wolfang Ullman
sem bæði voru í fremstu röð and-
hófsmanna árið 1989 segja að ekki
sé hægt að tala um sameiningu
tveggja landa heldur um innlimun
A-Þýskalands í stjómkerfi V-
Þjóðverja. Heilt land hafi verið
„gleypt“ með sama hætti og ný-
lenduherrar gleyptu nýlendur sín-
ar á síðústu öld. Segja mennta-
menn þetta meðal annars hafa haft
í för með sér að V-Þjóðverjar
stjórna ekki aðeins þróuninni síðan
innlimunin átti sér stað heldur
jafnframt allri túlkun á atburðun-
um sumarið og haustið 1989.
Síðastliðna viku hefur þýskur þing-
heimur verið gagnrýndur harðlega
af fyrrum andhófsmönnum og
menntafólki íyrir fyrirhugaða dag-
skrá hátíðarhalda þingsins í Ríkis-
deginum þann níunda nóvember
næstkomandi. Á ræðulistanum er
enginn þeiraa er leiddi fjölmennar
hreyfingar fólksins á götum
Leipzig og A-Berlínar, sem eins og
áður sagði eru taldar hafa leitt til
þess að járntjaldið hrundi.
Heiðursgestir hátíðarathafnar-
innar eru George Bush, Mikhaíl
Gorbatsjov og Gerhard Schröder
og eiga fulltrúar fyrrverandi A-
Þjóðverja erfitt með að sætta sig
við að eiga ekki fulltrúa við hátíð-
arhöldin. Vandasamt er að líta á
íbúa fyrrum A-Þjóðverja sem eins-
leitan hóp og tíu árum síðar er sú
nálgun jafnvel enn vafasamari.
Mikið hefur verið rætt um að múr-
virki séu enn í hugum fólks og sú
staðreynd torveldi sameiningu
landsins. Ófáir benda hins vegar á
að þrátt fyrir að tilvist múrsins hafi
haft mjög mótandi áhrif á líf millj-
óna manna sé rangt og mikil ein-
földun að gera þjóðina ábyi'ga fyrir
mjög erfiðu sameiningarferli.
Lýðræðisleg þróun er tímafrek og
jafnvel sársaukafull, en krafa um
að farið sé um fortíðina sanngjörn-
um höndum er skiljanleg og hana
verða stjómvöld að virða ætli þau
að fullkomna sameiningu Þýska-
lands.