Morgunblaðið - 07.11.1999, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 7. NÓVEMBER 1999 23
bréfa á móti háskólanum og hans
fólki. Hlut háskólans er skipt á
þann veg, að uppfinningamaðurinn
sjálfur fær 35%, rannsóknarstofa
hans 15%, deildin sem hann heyrir
undir 10%, læknaháskólinn 30% og
Johns Hopkins-háskóli 10%.
Hætta á hagsmunaárekstrum
Þegar hér er komið sögu er
læknirinn orðinn bissnessmaður og
hann á töluverðra fjárhagslegra
hagsmuna að gæta. Johns Hopkins
gerir sér fyllilega grein fyrir hætt-
unni af hagsmunaárekstrum og
innan háskólans starfar sérstök
nefnd, sem fer reglulega yfir stöðu
mála, heimilar vísindamönnum
þátttöku í þeim verkefnum sem eru
henni þóknanleg eða slær á putt-
ana á þeim, ef þeir ætla að ganga
lengra en staða þeirra býður. Öll-
um vísindamönnum er skylt að
taka alltaf fram hvaða hagsmuna
þeir eigi að gæta, hvort sem það er
þegar þeir birta greinar í fagtíma-
ritum eða þegar þeir halda erindi á
ráðstefnum. Þetta kom glöggt í ljós
á ráðstefnu í Baltimore í október,
þar sem Curt I. Civin og starfs-
bræður hans tóku skýrt fram
hvaða fjárhagslegu tengsl þeir
hefðu við fyrirtækin, sem nýttu sér
hugvit þeirra, hvort þeir ættu
hlutabréf, fengju greidd höfundar-
laun, þægju greiðslur fyrir ráðgjöf
við fyrirtæki eða annað af því tagi.
Það er ekki að ástæðulausu sem
Johns Hopkins gætir vel að þessari
hlið mála. Fjölmörg dæmi hafa
komið upp, þar sem læknar og vís-
indamenn hafa dansað á hags-
munaárekstralínunni og stundum
farið langt yfir það strik. Fyrir
rúmum tveimur árum var skýrt frá
einu slíku máli í bandarískum fjöl-
miðlum. Vísindamaður nokkur
vann að rannsóknum á þeim leiða
og algenga kvilla, kvefi. Fyrstu
niðurstöður hans bentu til, að
ákveðnar sink-hálstöflur drægju
verulega úr kvefeinkennum. Hann
sá sér leik á borði og keypti hluta-
bréf í fyrirtækinu sem framleiddi
töflurnar góðu. Hálfu öðru ári síðar
birtust niðurstöður hans í vísinda-
tímariti og ekki var að sökum að
spyrja; hlutabréf í hálstöflufram-
leiðandanum hækkuðu mjög í
verði, vísindamaðurinn seldi hluta-
bréf sín og hagnaðist um eina millj-
ón króna.
Enginn hefur getað sýnt fram á
að niðurstöður vísindamannsins
hafi verið litaðar af gróðavon hans,
enda var hann svosem búinn að fá
fyrstu niðurstöður áður en hann
keypti sér hlutabréfin. Margir
töldu hins vegar að eðlilegt hefði
verið að vísindamaðurinn hefði
skýrt frá því, um leið og hann birti
niðurstöðurnar, að hann ætti hluta-
bréf í framleiðandanum, svo fólk
gæti myndað sér eigin skoðun á
þessum siðferðilega vanda. Þá kom
einnig fram, að læknatímarit krefj-
ast þess ekki alltaf að vísindamenn
leggi fram yfirlýsingu um fjárhags-
leg tengsl sín, og virðist vísinda-
mönnunum í sjálfsvald sett hvort
þeir gefa slíkar upplýsingar. Af
ummælum í fjölmiðlum að dæma
virðast margúr þó telja það sið-
ferðilega óverjandi að gera það
ekki.
Til að koma í veg fyrir að vís-
indamenn séu bundnir af þeirri
hugsun, að birting rannsóknarnið-
urstaðna hafí góð áhrif á gengi
hlutabréfa þeirra, hefur Johns
Hopkins sett þá reglu, að engum er
heimilt að leysa út hlutafé sitt fyrr
en a.m.k. tveimur árum eftir að
sala hefst á lyfjum eða annarri
vöru, sem byggist á rannsóknun-
um. Það getur því liðið langur tími
frá því að vísindamaður grúfir sig
yfir smásjána þar til hann fær pen-
inga í vasann, ef hagsmunaá-
rekstranefndin hefur þá heimilað
honum að eiga hlutafé, sem er ekk-
ert sjálfgefið.
En höldum áfram með dæmi af
hagsmunaárekstrum. Annað mál,
sem kom upp á þessu ári, var öllu
alvarlegra en hálstöflurnar. Pró-
fessor við Brovm-háskólann á aust-
urströnd Bandaríkjanna reyndist
hafa þegið um 39 milljónir króna á
síðasta ári sem ráðgjafi lyfjafyrir-
tækja. Hann hafði hælt lyfjum
þeirra í hástert í greinum og fyrir-
lestrum, en látið hjá líða að taka
Homewood House safna-
byggingin á John Hopkins
háskólasvæðinu, en skól-
inn hefur mótað sér skýrar
reglur um hvernig skuli fara
með uppfinningar og
einkaleyfi vísindamanna,
sem starfa innan vébanda
hans.
fram að hann fengi háar upphæðir
í laun frá þessum sömu fyrirtækj-
um. Háskólinn, þar sem hann
starfaði, gerði ekki kröfur um að
vísindamenn innan hans legðu
fram nákvæmar upplýsingar um
þóknanir frá fyrirtækjum. Þeir
þurftu ekkert að tíunda, aðeins láta
vita hvort sú upphæð færi yfir 10
þúsund dali á ári, enda er sú regla
bundin í lög.
Sem dæmi um þær athafnir vís-
indamannsins, sem voru kveikjan
að fréttaskrifum, má nefna að hann
var einn höfunda greinar um ágæti
ákveðins þunglyndislyfs. Greinin
var birt í fyrra, á sama ári og hann
þáði rúmar 15 milljónir króna frá
fyrirtækinu sem framleiddi lyfið.
Onnur grein birtist einnig í fyrra,
þar sem hann lofaði þetta sama lyf
og tvö önnur þunglyndislyf í há-
stert. Þau fyrirtæki, sem framleiða
hin lyfin tvö, greiddu honum sam-
tals um 6 milljónir króna á síðasta
ári. Auk þeirra upphæða, sem
runnu beint til vísindamannsins,
lögðu tvö þessara fyrirtækja fram
nær 300 milljónir króna til að
styðja rannsóknir hans.
Loks skal hér nefnd til sögunnar
kanadísk könnun, sem birt var í
New England Journal of Medicine.
Þar voru skoðaðar 70 greinar um
ákveðið lyf. Af þeim læknum, sem
mæltu með lyfinu, reyndust 96%
hafa fjárhagsleg tengsl við fram-
leiðanda þess. Að vísu heyrðust
líka gagnrýnisraddir um lyfið, en í
hópi gagnrýnendanna höfðu 37%
fengið fjárstuðning frá framleið-
andanum, sem sannar þó a.m.k. að
ekki er sjálfgefið að vísindamenn
hrósi hendinni sem fæðir þá. Það
sem var þó kannski athyglisverðast
við rannsóknina á greinunum 70
var að í aðeins tveimur tilvikum
höfðu höfundar þeirra samtímis
birt upplýsingar um fjárhagsleg
tengsl sín við lyfjafyrirtæki.
Hagsmunatengsl og
niðurstöður fram í dagsljósið
Margir virtustu háskólar Banda-
ríkjanna reyna allt hvað þeir geta
til að koma í veg fyrir að vísinda-
menn þeirra verði sakaðir um
hagsmunaárekstra. „Við viljum
ekki bíða þar til svona mál koma
upp,“ segir Scott L. Sherman, sem
er aðstoðarrektor Johns Hopkins-
læknaháskólans og hefur samstarf
læknaháskólans og fyrirtækja á
sinni könnu. „Hætta á hagsmunaá-
rekstrum er nóg til að við grípum í
taumana. Við verðum að draga öll
svona viðskiptasambönd fram í
dagsljósið, svo fólk geti sjálft
myndað sér skoðun á þeirri stöðu
sem vísindamaðurinn er í.“
Annað er það, sem háskólar
gæta yfirleitt vel að í samningum
sínum við fyrirtæki, og það er að
fyrirtækin geti ekki stöðvað rann-
sóknir eða birtingu rannsóknar-
niðurstaðna. Dæmi eru um að fyr-
irtæki, sem greiða fyrir rannsókn-
ir í von um að niðurstaðan verði
þeim þóknanleg, bregðist illa við
þegar raunin er önnur. Þau hafa
viljað setja klausu í rannsóknar-
samninga um neitunarvald sitt, til
að niðurstöður verði
ekki birtar á prenti,
og dæmi eru vissu-
lega til að þeim hafi
tekist það.
í stöðluðum rann-
sóknarsamningi, sem
Johns Hopkins leggur
til grundvallar við-
skiptum sínum við
fyrirtæki utan háskól-
ans, er hins vegar tek-
ið íram að háskólan-
um sé heimilt að birta
niðurstöður sínar, en
fyrirtækið fái þær til
yfirlestrar 30 dögum
áður en þær séu sendar útgefanda,
í þeim tilgangi einum að ganga úr
skugga um að ekki sé af slysni
ljóstrað upp um mál, sem gætu
orðið grundvöllur einkaleyfis. Ef
fyrirtækið telur hættu á slíku get-
ur það dregið útgáfuna um 90
daga, á meðan einkaleyfismálum er
bjargað fyrir horn, en ekki lengur.
Frelsi til rannsókna
mikilvægast
Vísindin og viðskiptin deila æ
oftar sömu sæng. Heimsókn til
Johns Hopkins færir heim sanninn
um það. Curt I. Civin er fjarri því
að vera eini vísindamaðurinn þar á
bæ sem stendur með annan fótinn í
heimi viðskiptanna. Starfsbróðir
hans, John D. Gearhardt, komst í
fréttirnar síðastliðið haust þegar
honum og félaga hans tókst að ein-
angra stofnfrumur fósturs. Þótt
þau vísindi séu skammt á veg kom-
in hefur Geron Corporation, stór-
fyrirtæki á sviði erfðavísinda sem
m.a. keypti Dolly-klónunarfyrir-
tækið Bio-Med í Skotlandi fyrr á
árinu, þegar tryggt sér leyfi til að
nýta frekari rannsóknir á þessu
sviði. Gearhardt er því líka á leið í
bissness.
Þriðji vísindamaðurinn, sem
varð á vegi blaðamanns í Johns
Hopkins, er Se-Jin Lee, erfðafræð-
ingur sem uppgötvaði að með því
að blokka ákveðin prótín í vöðva-
frumum verða þessir sömu vöðvar
a.m.k. tvisvar sinnum stærri en
ella. Se-Jin Lee sýndi þessu til
staðfestingar tvær mýs, aðra ósköp
venjulega en hina svo vöðvastælta
að engu var líkt. Lee er líka kom-
inn í bissness, hann á hlut í fyrir-
tæki sem ætlar sér að nýta þessa
uppgötvun í landbúnaði. Lesendur
geta vísast ímyndað sér kjúklinga á
stærð við sauðfé og sauðfé á stærð
við holdanaut. Þetta skiptir Lee þó
ekki öllu máli. Hann vonast til að
frekari rannsóknir á vöðvaprótín-
inu leiði til þess að hægt verði að
hjálpa fólki sem haldið er vöðva-
rýrnunarsjúkdómum, eða bæta líf
þeirra sem haldnir eru sjúkdómum
á borð við alnæmi eða krabbamein,
þar sem rýrnun líkamans dregur
fólk til dauða fyrr en ella. „Ég ætla
að halda áfram að starfa innan há-
skólans, því héma hef ég frelsi til
rannsókna," segir læknirinn og
hlutabréfaeigandinn Lee. „Ég gæti
aldrei farið að starfa hjá fyrirtækj-
um í iðnaði, þar sem allar rann-
sóknir verða að hafa hagnýtt gildi.
Það er einmitt við þær rannsóknir,
sem virðast óhagnýtar í fyrstu,
sem vísindamenn detta niður á nýj-
ar lausnir."
Og þar er mergurinn vísindanna.
{landi birtunnar er sýning á íjölda
vatnslitamynda eftir Asgrím Jónsson
sem eiga sér enga hliðstæðu í ís-
lenskri myndlist. Snortinn af lands-
lagi afskekktra staða, víðum sjón-
deildarhríngnum og birmnni sem
stafar af jöklunum, túlkaði Asgrímur
rómantíska sýn á ísland þar sem
náttúran er upphafm og tignarleg.
Með þessum einstöku myndum vill
Listasafuið kynna almenningi þennan
einstæða myndflokk fremsta vatnslita-
málara landsins.
AÐRAR SÝNINGAR:
• Nýja málverkið á 9. áratugnum
• Öræfalandslag
• Fimm súmmarar
LISTASAFN ÍSLANDS
Fríkirkjuvcgi 7 • Sími 562 1000
Opið alla daga nema mánudaga kl. 11 - 17
.ANDSSÍMINN STYRKIR
LISTASAFN ÍSLANDS

LANDS SIMINN