Morgunblaðið - 13.02.2000, Blaðsíða 10

10 B SUNNUDAGUR13. PEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Undir
sama þaki
og meistari
Kjarval
Austurstræti 12 er um margt sögufrægt
hús. Jóhannes Proppé skrifar um mannlíf
og fyrirtæki í þessu húsi sem nú hefur
fengið nýtt hlutverk.
Kjarvalsmálverkið sem nefnt er til sögunnar í greininni.
Austurstræti 12 í dag.
AUSTURSTRÆTI12 í mið-
borg Reykjavíkur er að
mörgu leyti merkilegt
hús. Húsið er eflaust
kunnast fyrir þá staðreynd að á
efstu hæð var Jóhannes Kjarval list-
málari með vinnustofu í mörg ár.
Veggir vinnustofunnar voru fluttir í
heilu lagi úr húsinu eftir andlát
Kjarvals en hann hafði nýtt sér
veggina þar sem hann bjó, undir
listsköpun sína. Kjarval vann ekki
einungis í Austurstræti 12 heldur
bjó hann þar, átti þar lögheimili allt
frá því að efstu hæðinni var bætt of-
an á húsið árið 1929 og þar til hann
lést. Ég átti því láni að fagna að
kynnast meistara Kjarval í þessu
húsi, þar sem ég starfaði á árunum
1944 til 1965. Auk þáttar Kjarvals á
húsið sér merka sögu og ætla ég í
þessari grein að miðla lesendum af
kynnum mínum af fólki og fyrir-
tækjum í Austurstræti 12.
Lögð var fram leyfisbeiðni til
bæjarstjómar Reykjavíkur þann 12.
apríl árið 1928 þess efnis að fá að
byggja hús á lóðinni Austurstræti
12, þar hafði áður staðið Hótel
Reykjavík, sem brann í „bmnanum
mikla“ árið 1918. Umsækjandi var
Stefán Gunnarsson skósmiður og
ætlaði hann að reisa þama verslun-
ar- og skrifstofuhús. Leyfið var veitt
og þann 29. janúar 1929 var farið
fram á leyfi til að bæta einni hæð of-
an á húsið. Það leyfi var einnig veitt
og mér skilst að húsið hafi verið til-
búið það sama ár. Þessi viðbótar-
hæð, sú fimmta ef jarðhæð er talin
sú fyrsta, var reist í þeim tilgangi að
Jóhannes Kjarval fengi þar aðstöðu.
Árið 1936 fór Stefán fram á að fá að
breyta framhlið hússins. Líklega
hafa þá verið settir upp sérstakir
sýningargluggar.
Fyrstu íbúar
í íyrstu var hluti af húsinu leigður
út til íbúðar. Árið 1930 era skráðir
íbúar: Margrét Bjömsdóttir sauma-
kona, Guðrún fósturbam, Sigrún
Kjartansdóttir straukona, (sérstakur
titill) og Jóhannes Kjarval. Árið 1931
eru sömu íbúar skráðir þar að við-
bættum Bemhard Petersen kaup-
manni en næstu ár á eftir: Jóhannes,
Margrét og Sigrún. Árið 1936 er
fluttur þangað Sigurlás Nikulásson
verkamaður með eiginkonu og tvö
böm. Guðrún Ólafsdóttir verkakona
er þama einnig, Guðmundur Guð-
mundsson klæðskeri og svo að sjálf-
sögðu Jóhannes Kjarval. Árin 1937
og 1938 hef ég ekki skráningu á en
frá 1939 er aðeins einn íbúi þama,
þ.e. Jóhannes Kjarval, enda fer þá að
aukast eftirspum eftir skrifstofuhús-
næði.
Ekki hef ég fullkomna skráningu
á hvaða fyrirtæki vora í húsinu fyrir
1944, en þó veit ég að Samtrygging
íslenskra botnvörpunga kom þangað
í kringum 1930, ásamt Lýsissamlagi
íslenskra botnvörpunga, Félagi ís-
lenskra botnvörpuskipaeigenda,
sem rann síðar inn í L.I.Ú. Gísli í
Ási var þarna með frímerkjasölu og
vikublaðið Vikan með afgreiðslu. Á
stríðsáranum var þar til húsa af-
greiðsla Daily Post og annarra
fréttablaða, sem Sigurður Bene-
diktsson, fyrsti ritstjóri Vikunnar,
gaf út á ensku, aðallega fyrstu
stríðsárin, og seldi til hermanna úr
setuliðinu, aðallega breskra, og
gengu þau viðskipti vel og högnuð-
ust ágætlega, bæði útgefandi og
blaðasölustrákarnir. Þarna var EK
auglýsingastofa, Finnbogi Kjartans-
son skipamiðlari, auk fleiri sem ég
man ekki frá að segja.
Húsbóndahollusta
Vorið 1944 hóf ég vinnu í Austur-
stræti 12 hjá Samtryggingu ís-
lenskra botnvörpunga, sem var
systurfyrirtæki Lýsissamlags ís-
lenskra botnvörpunga. Ég var þá
nýútskrifaður úr Verslunarskóla Is-
lands. Forstjóri fyrir báðum fyrir-
tækjunum var Ásgeir Þorsteinsson
efnaverkfræðingur. Þórhallur Árna-
son frá Grenivík, bróðir Ingimundar
Ámasonar, söngstjóra á Akureyri,
var skrifstofustjóri og bókari og
Margrét Ólafsdóttir, gjaldkeri og
starfsmannastjóri. Margrét giftist
stuttu eftir að ég byrjaði að vinna
þarna, Lárasi Blöndal, skipstjóra á
Þyrli, fékk frí í vinnunni til að
skreppa og gifta sig, kom strax á
eftir aftur til vinnu. Margrét missti
mann sinn eftir nokkur ár og
nokkra seinna giftist hún öðra sinni,
Lárasi Þ. Blöndal bókaverði, en
hann er núna nýlátinn. Margrét lést
fyrir nokkram áram síðan. Allt var
þetta fólk einstaklega þægilegt að
vinna með.
Forstjórinn var gæðamaður, sem
ekkert aumt mátti sjá, og gerði sitt
besta til að líta framhjá „breysk-
leika“ stai-fsmanna sinna, en aþó
fastur fyrir og við reyndum okkar
besta til að gera honum til geðs, bár-
um mikla virðingu fyrir honum. Þór-
hallur var alveg sérstakur „kar-
akter“ og átti fáa sína líka en
einstaklega skemmtilegur. Hann réð
ríkjum á 3. hæð og þangað komu
margir vinir hans, sérstaklega er
þeir vora „þunnir". Man ég eftir
mörgum skemmtilegum náungum,
mektarmönnum, bankastjóram, rit-
höfundum, revíuhöfundum, opinber-
um starfsmönnum o.s.frv. Fór ég
margar ferðir „með miða“ inn í
Nýborg til Ólafs útsölustjóra en þar
var aðaláfengisútsala bæjarins. Þá
þurfti að fá „bevís“ til að geta keypt
og ég hafði ekki náð aldri til að
kaupa sjálfur. Ég bætti því einni og
einni á miðann sem ég tók til eigin
þarfa, að sjálfsögðu greiddi ég það
úr eigin vasa. Man ég að sumir af
þessum vinum drakku aðallega
MUM-kampavín sem afréttara.
Þetta vora dýrlegir tímar. Mar-
grét ráðsett og virðuleg, hafði allt
undir stjórn. Okkur unglingunum
var. hún eins konar „mamma“,
stjómaði okkur með festu en góð-
mennsku, vildi hag okkar sem best-
an og fannst manni hún vera stund-
um óþarfleg afskiptasöm, en við
vitum í dag, að líklegast hefði verið
best að fara eftir því sem hún ráð-
lagði. Hún var einstaklega hús-
bóndaholl, af gamla skólanum eins
og sagt væri í dag, en það færi betur
ef fleiri sýndu þá hæfni.
Fjölbreytt mannlíf
Um það leyti sem ég hóf störf var
EK auglýsingastofa, ennþá í húsinu,
á 2. hæðinni næst fyrir ofan verslun-
ina. í EK var Finnbogi Kjartansson
með bróður sinn Jóa sem aðalmann.
Síðar tók við Geir Zoéga við því hús-
næði og rak ferðaskrifstofu þar sem
EK hafði verið. Við voram með eitt
herbergi á 3. hæð, þar sem Þórhall-
ur hafði aðstöðu. Sigurður Bene-
diktsson, (sá sami og gaf út Daily
Post) uppboðshaldari og listaverka-
sali, var með tvö herbergi á sömu
hæð. Hann flutti síðar upp í kvist-
herbergi þar sem við höfðum áður
haft geymslu og Kjarval var með
vinnustofu sína götumegin. Á 3. hæð
voru ýmsir í gegnum tíðina, t.d.
„skotmaðurinn", sem var frægur
heildsali og ýmsir aðrir sem of langt
mál yrði að telja upp. Við voram
með 4. hæðina, en létum frá okkur
tvö herbergi. Það vora um tíma þeir
Brandur Brynjólfsson hrl. og starfs-
maður hans Gíi, eða Gíó, sérstakur
„karakter". Einar Ásmundsson hrl.
vai’ þar einnig og fleiri. Annars var
götuhæðin stundum ekki talin með á
þessum tíma. Þá byrjaði talningin á
næstu hæð fyrir ofan búðina og varð
þá 2. hæðin 1. hæð, en við skulum
halda okkur við fyrri uppröðun.
Um leið og húsið hafði verið
byggt opnaði Stefán skóbúð sína, en
húsið var fyrst og fremst byggt utan
um þá starfsemi. Var Skóverslun-
Stefáns Gunnarssonar á götuhæð,
glæsileg verslun með góða vöra við
eina aðalverslunargötu Reykjavík-
ur. Þegar ég hóf störf í húsinu var
þetta ein besta skóbúð borgarinnar.
Bjarni, með viðurnefnið „beauty“
var þar verslunarstjóri, þótt Stefán
réði öllu, og Gunnar, sonur Stefáns,
starfaði þar einnig.
Húsið vai' einkennilega byggt.
Búðin var á götuhæð en langar og
erfiðar marmaratröppur upp á 2.
hæð. Þar tók við lyfta, sem var göm-
ul og illa nothæf, eiginlega alveg
dauð, þegai' ég hóf störf 1944. Hafði
henni verið ætlað að ná frá 2. hæð
upp á 5. hæð þar sem Kjarval var til
húsa. Verslunin sneri að Austur-
stræti en Vallarstrætismegin hafði
skósmiður verslunarinnar, Eiríkur
að nafni, aðsetur sitt. Hann var í
þann tíma með aðstoðarmann en var
orðinn einn þegar yfir lauk. Eiríkur
var prýðismaður, góður skósmiður
og gull af manni. Við fengum oftast
að hlaupa í gegn hjá honum, er
þurfti að fara með skeyti út á sím-
stöð, enda fóra svo til öll viðskipti
við útlönd fram með skeytum á
stríðsáranum. Það má geta þess að
öll skeyti vora afrituð í þríriti, fyrir
utan það sem fór í loftið. Eitt var
sent næsta dag með pósti, næsta
3^ dögum seinna og einu haldið
eftir. Þetta var gert svona í öryggis-
skyni, því alltaf var verið að skjóta
niður skip, þá var ekki flugpóstur-
inn. Alltaf vora ein eða tvær stúlkur
við afgreiðslu í skóbúðinni og jafn-
vel fleiri íyrir jólin. Gunnar, sonur
Stefáns, var mikið í versluninni en
dætur hans tvær minna. Guðríður
(Green) giftist til Bandaríkjanna og
dvaldi þar mest. Sesselja giftist
aldrei. Hún lærði á flygil erlendis,
kom til landsins og ætlaði að halda
konsert. (Þetta var fyrir mína tíð).
Ekkert varð af konserthaldinu þá
og heldur ekki síðar. Stefán og fjöl-
skylda bjuggu í „funkis“-húsi við Só-
leyjargötu og var víst mikið af Kjar-
vals-málverkum þar, húsaleigan
líklega greidd með málverkum. Rík-
ið tók víst síðar að sér að greiða
húsaleiguna.
Bjarni „beauty“, eins og hann var
oftast kallaður, var mikill áhuga-
maður um að halda skrokknum í
góðu formi. Hann gerðist umboðs-
maður fyrir Atlaskerfið, sem má
segja að hafi verið eins konar fyrir-
rennari allra eróbikk- og lyftinga-
kerfa sem nú era í gangi. Bjami var
vel þekktur í bæjarlífinu á þessum
tíma, áhugamaður um allt sem hann
tók sér fyrir hendur. Hann var einn-
ig góðhjartaður og vildi vera vinur
allra. Bjami átti oft erfitt sem versl-
unarstjóri því Stefán var mikill
skapmaður og fljótur að rjúka upp.
Bjarni gerðist síðar sjoppu-stjóri í
lítilli tóbaksbúð er var við hliðina á
Sápuhúsinu. Enn síðar varð hann
verslunarstjóri hjá einu útibúa Silla
og Valda.
Lyftumál
Er Stefán Gunnarsson lést stuttu
eftir stríð tók Gunnar við rekstrin-
um. Eitt af því fyrsta sem hann
gerði var að hækka húsaleiguna.
Minn gamli forstjóri, Ásgeii’ Þor-
steinsson, var ekki par ánægður og
heimtaði að lyftunni yrði a.m.k.
komið í lag. Ég var látinn skrifa til
framleiðandans í Þýskalandi eftir
teikningum. Þá kom í ljós að allt
hafði verið sprengt upp í stríðinu,
þar með allar teikningar af lyftunni.
Skúli, sonur Júlíusar Björnssonar,
rafvirkjameistara og kaupmanns í
Austurstræti 12a, kom lyftunni í lag
og hélt henni við með æmum kostn-
aði á meðan við voram þama í hús-
inu. Ekki var víst að þessi húsa-
leiguhækkun hafi borgað sig, enda
lyftan alltaf að stoppa, öllum til ar-