Morgunblaðið - 17.09.2000, Qupperneq 10

MORGUNBLAÐIÐ
10 SUNNUDAGUR 17. SEPTEMBER 2000
----1------------
Leifar
bændasam-
„ÉG ER alvegviss
um að sterk félags-
mótun íslenska
bændasamfélags-
ins og einangrunin
hefur haft einhver
áhrif á íslenskan
nútíma þótt erfitt
sé að fullyrða með
nokkurri vissu
hvernig það hefur
gerst,“ segir Guð-
mundur Hálfdan-
arson, prófessor í
sagnfræði við Há-
skóla íslands.
Guðmundur hef-
ur búið í Frakklandi og borið saman
aðstæður á Islandi og Bretagne-
skaga á 19. öld í doktorsritgerð
sinni. „Sagnfræðingi þykir að sjálf-
sögðu freistandi að leita skýringa í
fortíðinni þótt alltaf sé erfitt að
segja með vissu hvernig líf nútíma-
manna stjórnast af aðstæðum fyrri
tíma. Ef litið er til baka til sögu
Frakklands er áberandi hversu al-
gengt er að fólk berjist fyrir réttind-
um sínum með kjafti og klóm. Sér-
staka athygli rannsakenda hafa
vakið mótmæli í tengslum við upp-
skerubrest og hækkandi kornverð.
Almenningur sat ekki við orðin tóm
heldur tók lögin í sínar hendur.
Stjórnvöld voru krafin um að sjá til
þess að verðlag héldist innan
skynsamlegra marka og einn hópur
hagnaðist ekki á neyð annars. Svip-
að mynstur kom upp í tengslum við
aukna skattlagningu.
Togstreita á milli ríkisvalds og al-
mennings varð áberandi á 17. og 18.
öld. Ríkisvaldið styrktist og reyndi
að kveða niður uppreisnimar á 18.
öld. Meginástæðan var sú að upp-
reisnir ógnuðu ríkisvaldinu. Önnur
ástæða fólst í því að mótmælin
stríddu gegn efnahagshugsjónum
aldarinnar, t.d. frjálsari verslunar-
háttum. Konungi tókst þó aldrei að
kveða mótmælin algjörlega niður
eins og kom skýrt fram með frönsku
byltingunni. Grunnstefið í upphafi
byltingarinnar var að almenningur
reis upp til að mótmæla brotum á
sjálfsögðum mannréttindum sín-
um.“
Rótgróin samvinna
Guðmundur segir að ekki aðeins í
Frakklandi heldur víðar í Evrópu sé
samvinna afar rótgróin. „Þorpsbúar
þurftu að skipuleggja saman rækt-
unina á ökrum þorpanna. Allir
íbúarnir höfðu þar að auki rétt til að
nýta sér ákveðin svæði, þ.e. svokall-
aða almenninga. Gríðarleg átök gátu
orðið um almenningana enda voru
íbúarnir sér afar meðvitandi um rétt
sinn að ógleymdri baráttu landeig-
endanna í tengslum við óljósan eign-
arrétt sinn. í Bretlandi var skipulag-
ið brotið upp í landbúnaðarbyltingu
á 17. og 18. öld en þá var landinu
skipt upp þannig að hver bóndi
ræktaði sinn skika. Með breyting-
unni hafði ákveðinn hópur ekki leng-
ur nýtingarrétt á eignarlandi ann-
arra, t.d. máttu fátæklingar ekki
lengur veiða eða hirða eldivið af
eignarjörðum. Fátæklingarnir stóðu
því hallari fæti en áður. A hinn bóg-
inn fólust jákvæðu afleiðingarnar í
gríðarlegri framleiðsluaukningu.
Frakkar reyndu að feta í fótspor
Breta enda þótti ljóst að um nútíma-
lega framleiðsluhætti væri að ræða.
Ekki gekk jafn vel að koma breyt-
ingunum á þar í landi.“
Lítil hefð fyrir mótmælum
„Félagsmótunin var gríðarlega
sterk í íslenska bændasamfélaginu,"
segir Guðmundur. „Allir vissu hvar
þeir stóðu, hvað var leyfilegt og hvað
óleyfilegt. Á bóndabænum var
ákveðinn valdapýramídi. Bóndinn og
bóndakonan fóru með völdin og litu
með svipuðum hætti á vinnufólkið og
bömin. Vinnumenn
og -konur ættu eftir
að fullorðnast, gift-
ast og stofna eigið
heimili. Vinnufólkið
tók sig því ekki sam-
an um að veija sam-
eiginleg réttindi sín
gagnvart húsbónd-
anum. Ekki frekar
en böm taka sig
saman um að verja
sameiginleg réttindi
sín gagnvart for-
eldranum. Eins
kemur þama inn í að
hver bær var tiltölu-
lega einangraður og samgangur lít-
ill. Á íslandi er afskaplega lítil hefð
fyrir mótmælum þótt hægt sé að
finna ákveðin dæmi eins og gegn
einokunarkaupmönnum.Eiginlega
er gríðarlega merkilegt að félags-
kerfið skuli hafa lifað af hungurs-
neyð móðuharðindanna. Að ekki
skuli hafa orðið algjör upplausn í
samfélaginu þegar 20-25% þjóðar-
innar dóu. Sá möguleiki var auðvitað
fyrir hendi að bindast samtökum og
taka upp skipulagðan sauðaþjófnað
en ekkert slíkt gerðist enda hefði
tvennt þurft að vera fyrir hendi, þ.e.
hefðin fyrir sameiginlegum mót-
mælum og hugmyndin um rétt
manneskjunnar gagnvart yfir-
valdinu. Hvort tveggja skorti hér á
landi.
Vegna félagslegrar einangrunar
er dálítill Bjartur í Sumarhúsum í
íslendingum. Þeir era sér nokkuð
meðvitandi um rétt sinn sem ein-
staklinga en kröfur þeirra til ríkisins
koma fram á nokkuð þverstæðu-
kenndan hátt. Algengt er að gagn-
rýna að ríkið sinni ekki skyldu sinni
gagnvart sjúklingum eða börnum í
menntakerfinu. Á hinn bóginn mót-
mæla einstaklingar ekki markaðs-
lögmálum á borð við verðhækkanir á
bensíni, nema ef vera skyldi álögum
ríkisins. íslendingar virðast heldur
ekki hver fyrir sig hafa mótmælt há-
um bílatryggingum með því að færa
sig yfir í lægri tryggingar hjá Félagi
íslenskra bifreiðaeigenda. Ein skýr-
ingin á því er að bifreiðaeigendur
verða að huga að því að færa trygg-
inguna á ákveðnu tímabili og slíkt
krefst skipulagningar í fjármálum
sem er ekki algeng á íslandi. Önnur
gæti auðvitað verið að góðærið hefði
það í för með sér að stór hópur
þyrfti ekki að hafa áhyggjur af því
að þurfa að greiða hærri tryggingu."
Þjóðin skiptist í tvennt
Guðmundur segist viss um að
skipulagið í íslenska bændasamfé-
laginu hafi haft einhver áhrif á ís-
lenskan nútíma þótt erfitt sé að full-
yrða með nokkurri vissu hvemig það
hafi gerst. „Óneitanlega koma fram
ýmsar mótsagnir í nútímanum enda
hafa orðið gríðarlegar þjóðfélags-
breytingar á umliðnum áram. Fáar
þjóðir í Evrópu era komnar jafn
langt frá landbúnaðarsamfélagi sínu
og Islendingar. Einn liður í félags-
mótuninni hefur gengið út á að fórna
hluta lífsgæðanna fyrir aðra. Fróð-
legt verður að fylgjast með hvemig
næsta kynslóð kemur út. Al-
þjóðavæðingin virðist ætla að skipta
þjóðum í tvennt. Annars vegar verð-
ur ákveðinn hópur í nánum tengsl-
um við útlönd með ferðalögum, öðr-
um samskiptum og möguleikum á að
fá störf hvar sem er í heiminum.
Hins vegar verður ákveðinn hópur í
mun minni samskiptum við umheim-
inn og kemur aðeins á sumarleyfis-
staði í útlöndum. Fyrri hópurinn fer
hugsanlega að bera sig saman við
svipaða hópa í öðram löndum og
hætta að skipta sér af manninum í
næsta húsi. Ef menn hætta að líta á
sig sem hluta af samfélaginu sem
þeir búa í fer fljótt að bera á brest-
um í undirstöðunum."
íslendingar sinnulausir gagnvart hækkunum á neysluvörum
I viðju
vanans
Með réttlætiskenndina að vopni
hafa Evrópubúará meginlandinu
ekki látiö veróhækkanir á elds-
neyti ganga yfir sig hljóðalaust.
Anna G. Ólafsdóttir veltir því fyr-
ir sér hvers vegna íslendingar
bregöistekki viö hækkunum á
neysluvörum meó svipuöum
hætti. Heimspekingur, sálfræó-
ingur og sagnfræðingur nefna
allir aö viójar vanans séu því
miður afskaplega sterkarí ís-
lensku nútímasamfélagi. íslend-
ingar séu vanir því aö vægja fyrir
yfirvaldinu.
HÁR matarkostnaður,
bensínverð og flugfargjöld
hafa gefið íslendingum
kjörin tækifæri til rök-
ræðna á ýmsum vettvangi
að undanfomu. Engu að
síður rísa andmælin sjaldn-
ast hátt eða ná út fyrir
veggi heimila, kaffistofa
eða heitra potta. íslensk-
um neytendum virðist
þykja fjarlægur kostur að
nýta sér samtakamátt sinn
til að stuðla að breytingum
til batnaðar með svipuðum
hætti og verið hefur að
gerast á meginlandinu.
Teikn
álofti
Að vísu virðast vera
teikn á lofti um ákveðna
hugarfarsbreytingu meðal
þjóðarinnar. Lífsgilda-
könnun Félagsvísinda-
stofnunar hefur gefið til
kynna stigvaxandi vilja ís-
lendinga til að undirrita
áskoran, sniðganga vörur,
taka þátt í löglegum mót-
mælaaðgerðum, fara í
ólöglegt verkfall og yfir-
taka húsnæði á síðustu 20
áram. Ekki er heldur ólík-
legt að unga kynslóðin fari
í vaxandi mæli að bera að-
Haftah ugarfar "
í nútímasamfélagi
„ÉG HELD því miður að einokun
og fákeppni hafi viðhaldið alda-
gömlu haftahugarfari meðal þjóðar-
innar allt til dagsins í dag. Við mót-
mælum ekki þegar verð á matvöra
er hækkað enda orðin alltof vön því
að taka öllu sem okkur er mis/
boðið,“ segir Sigríður Þorgeirsdótt-
ir, dósent í heimspeki við Háskóla
Islands.
„Matur og drykkur hefur svo
lengi sem ég man eftir mér verið
verðlagður eins og munaðarvara
hér á landi,“ segir Sigríður og riíjar
upp að hafa á unglingsámnum viðr-
að vandann við aldamótamanninn
afa sinn. „Hann sagði „ómenningu"
að hafa mat, sem fullnægir einni af
framþörfum mannsins, á upp-
sprengdu verði. Meira að segja
fiskurinn er ekki ódýr á íslandi
miðað við fiskverð erlendis. Rökin
fyrir háu verðlagi virka æ minna
sannfærandi þegar verðlag í nágr-
annalöndum okkar stendur ýmist í
stað eða jafnvel lækkar. Á meðan
ég bjó sjálf í 14 ár í Þýskalandi
hækkaði mjólkurlítrinn ekki um
einn eyri. Þótt eitt og annað hafi
hækkað í verði á þessu tímabili í
Þýskalandi jókst um leið framboð á
ódýrri vöra. Á þessum áram átti
sér stað þróun í átt til aukinnar
fjölbreytni í matvöruverslun og
matarverði. Þar var hægt að finna
allt frá ítölskum sælkerabúðum til
Aldi-stórmarkaða og hægt að haga
innkaupum eftir persónulegum fjár-
hag hvers og eins. Neytandinn
hafði valið og gat lifað hvort heldur
var dýrt eða ódýrt. Framboð á al-
þjóðlegri sælkeravöra hefur aukist
á undanfömum áram hér á landi en
það breytir engu um það að venju-
leg matvara er enn alltof dýr.“
Sigríður telur víst að dýrasta
grænmeti í heimi fáist á Islandi.
„Sú staðreynd ein og sér segir ým-
islegt um stefnu yfirvalda í heil-
brigðismálum. Almenningur er
fræddur um hollustu grænmetisáts
en vemdartollar valda því að þessi
holla matvara er á okurverði. Hins
vegar er sælgæti og gos á lágu
verði svo allir geta leyft sér að
kaupa þá vöraflokka. Ekki er því að
undra að íslensk börn skuli vera ein
þau feitustu í heimi.“
Sigríður segist hafa tekið andköf
yfir matarverðinu við kassann í
stórverslunum fyrst eftir að hún
flutti heim frá Þýskalandi. „En það
var til lítils að kvarta við ungl-
ingana sem stóðu við kassana í
stórverslununum. Mest þrúgandi
fannst mér að fara í Hagkaups-
verslunina í Skeifunni. Bæði er
Skeifuhverfið svo mikið skipulag-
sslys og svo er eins og þessi versl-
un sé sérhönnuð íyrir undir-
málsfólk. Samt selur hún mat á
verði sem hálaunafólki í ná-
grannalöndum myndi svelgjast á.
Kaup á léttvíni og bjór sem teljast í
mínum huga til matvöra verða
hvergi að meira niðurlægingarferli
en hér á landi. Hvergi nema á ís-
landi hef ég sé vínbúðir sem eru
innréttaðar eins og fordyri Helvítis
(kjallaravínbúðin á Eiðistorgi) eða
lýstai’ upp eins og tannlæknastofur
(vínbúðin í Ki-inglunni) og hvers
vegna í ósköpunum era sölumenn í
„Itíkinu" í einkennisskyrtum sem
minna á ljósbláu hálfjakkana sem
landamæraverðir í gamla Austur-
Þýskalandi klæddust? Er það nema
von að manni líði eins og maður
hafi brotið af sér þegar maður
stendur við kassann með eina eða
tvær flöskur og er svo refsað með
svívirðilegu verði í ofanálag."
Ekki nægilega virkir borgarar
„Ég held að þessi einokun á
áfengi og fákeppni á matvöramark-