Morgunblaðið - 17.09.2000, Side 20

20 SUNNUDAGUR 17. SEPTEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Þióðkirkjan og íslenska ríkið

TtÚIN hefur ætíð skipað stóran sess í
lífi sr. Hjálmars Jónssonar. Ekki
hvað síst á meðan hann var sóknar-
prestur í tveimur prestaköllum á
Norðurlandi vestra í nærri tvo áratugi. Eftir
að hann tók sæti á Alþingi fyrir hönd Sjálf-
stæðisflokksins hefur hann sérstaklega látið
sig málefni þjóðkirkjunnar varða og átt sæti í
nefnd til undirbúnings laga um stjóm, stöðu
og starfshætti þjóðkirkjunnar frá árinu 1997.
Með blik í augum byrjar Hjálmar á því að
rifja upp að íslenska kirkjan hafi frá upphafi
verið býsna sjálfstæð stofnun. „Páfavaldið var
of langt í burtu til að hafa afgerandi áhrif á
trúarlífið í landinu fyrir siðaskipti. Biskupar,
sýnoda (prestastefna) og Alþingi höfðu því
talsvert sjálfstæði í ákvarðanatöku alveg frá
upphafi. Biskupar og höfuðklerkar áttu sæti á
Alþingi þær aldirnar eins og kunnugt er. Við
siðbótina færðist yfirstjórn kirkjunnar úr
höndum páfans til þjóðhöfðingja í hverju
landi. Danakonungur tók því við yfirstjórn ís-
lensku kirkjunnar lögum samkvæmt.
Með lúterskri kirkjuskipun átti að stuðla að
meiri nálægð kristinna manna við guð sinn.
Einn liður í því var að gefa Biblíuna út á þjóð-
tungunum. Nýja testamentið var til í þýðingu
Odds Gottskálkssonar. Gamla testamenntið
þýddi og lét Guðbrandur Þorláksson biskup
þýða. Hvort tveggja gaf Guðbrandur út í Guð-
brandsbiblíunni svokölluðu árið 1584. Enn var
talsvert langt í land til að ná settu marki því að
stór hluti þjóðarinnar var enn ólæs og gat því
ekki meðtekið guðsorðið með beinum hætti.
Við siðbót voru klaustrin lögð niður en Dana-
konungur tók við þeim. I þeim átti að koma
úpp skóla- og sjúkrastofnunum. Ekkert varð
úr því enda stóð Danakonungur aldrei við gef-
in loforð um uppbyggingu skólanna."
Hversu lengi hafði kirkjan umsjón með öll-
um kirkjujörðum?
„Kirkjan hafði umsjón með öllum sínum eig-
um fram til ársins 1907. Með breyttum bú-
skaparháttum myndaðist þrýstingur á að
bændur hefðu yfirráð á bújörðum sínum. Al-
þingi taldi því eðlilegt að ríkið fengi umsjón
með kirkjujörðum gegn því að greiða laun
presta. Ríkið tók í framhaldi af því við umsjón
með töluverðum fjölda kirkjujarðanna með
lögum frá árinu 1907. Enn lengra var gengið á
sömu braut með samningi ríkis og kirkju rétt-
um níutíu árum síðar. Eftir að samningurinn
tók gildi hefur þjóðkirkjan aðeins haft umsjón
með prestsetrum. Ríkið hefur tekið við öðrum
jörðum, ýmist leigt þær eða selt til bænda, og
hefur andvirði seldra eigna runnið í ríkissjóð.11
Arðgreiðslur laun presta
Hvert væri verðmæti eigna kirkjunnar á
núvirði?
„Erfitt er að áætla verðmæti eignanna á nú-
virði. Fyrir nokkrum árum var það talið um 20
milljarðar. Sumir nefna tölur upp í 50 millj-
arða. Samningurinn gerir ráð fyrir því að af
upphæðinni renni 750 milljóna króna arður til
kirkjunnar á hverju ári. Sú upphæð dugi til að
greiða laun biskupa, prófasta og 138 presta
auk 18 manna starfsliðs biskupsembættisins.
Ekki er laust við að sumum þyki ávöxtunin
heldur rýr,“ segir Hjálmar og ítrekar hversu
augljós misskilningur sé fólginn í því að líta
svo á að ríkið haldi þjóðkirkjunni uppi. „Eins
er vert að vekja athygli á því að ríkið gerir til-
kall til þess að dágóður hluti gömlu kirkjujarð-
anna verði brátt þjóðlendur, þ.e. almennings-
eign.“
Hver eru tengsl ríkis og þjóðkirkju í dag?
„Tímamót urðu í starfsemi þjóðkirkjunnar
með lögum um stjóm, stöðu og starfshætti
þjóðkirkjunnar frá sama ári, þ.e. 1997. Með
lögunum voru felldir úr gildi ýmsir lagabálkar
í tengslum við stjómun kirkjunnar. Kirkju-
þingi þjóðkirkjunnar var falið að setja sér
starfsreglur innan almenns ramma laganna.
Eftir breytinguna hefur Alþingi því ekki þurft
að fjalla um ýmislegt í starfi kirkjunnar, t.d.
hvort stofnsetja skuli eða leggja niður emb-
ætti. Einu raunvemlegu tengslin felast í því að
kirkjumálaráðherra skipar enn presta að
fenginni umsögn valnefnda. Ég get í sjálfu sér
ekki séð neitt þvi til fyrirstöðu að þessi tengsl
séu rofin. Biskup gefi einn og sjálfur út skip-
unarbréf að fenginni umsögn valnefndanna.
Önnur lausleg tengsl felast í því að ríkið hef-
ur tekið að sér að innheimta sóknargjald fyrir
þjóðkirkjuna eins og önnur trúfélög. Sóknar-
gjaldinu er ætlað að fjármagna rekstrarkostn-
að ef frá er talinn launakostnaður presta.
Fjármununum er skilað til trúfélaga í réttu
hlutfalli við höfðatölu,“ segir Hjálmar og hnýt-
ir því við að íslendingar utan trúfélaga greiði
sérstakt gjald til Háskóla íslands. „Eins og þú
heyrir em því aðeins laus formleg tengsl á
milli ríkis og þjóðkirkju. Svíar hafa tekið upp
svipað fyrirkomulag og em nánast með sjálf-
stæða þjóðkirkju. Norðmenn og Danir halda
enn nánum tengslum ríkis og kirkju en í Nor-
egi er vaxandi fylgi við að losað verði um þau
tengsl.“
Hvaða hugmyndir hafa komið fram um aI-
Morgunblaðið/Jim Smart
Sr. Hjálmar segir að kristin trú eigi sér djúpar rætur í þjóðarsálinni.
Misskilning-
ur að ríkið
haldi þjóð-
kirkjunni uppi
Hefð er fyrir því að afmælisbörn njóti sérstakrar at-
hygli á stórafmælum. Önnu G. Ólafsdóttur þótti við
hæfí að spyrja sr. Hjálmar Jónsson alþingismann um
þjóðkirkjuna og hvort tímabært væri að rjúfa algjör-
lega tengsl hennar við ríkið. Svörin voru á þann veg að
aðeins væri um lausleg tengsl jafnrétthárra aðila að
ræða. Misskilningur væri að ríkið héldi þjóðkirkjunni
uppi eins og oft væri haldið fram.
gjöran aðskilnaðríkis ogkirkju?
„Sumir virðast vilja slíta algjörlega tengsl
ríkis og kirkju og láta eins og kirkjan hafi ekki
eignast neinar eignir í gegnum tíðina. Aðrir
fámennari söfnuðir eins og hvítasunnusöfnuð-
urinn og aðventistar hafa myndað sínar eignir
á mun skemmri tíma. Hvorki er hægt að gera
þær né aðrar eignir upptækar enda er eignar-
réttur lögvarinn í landinu. Ef ríkið léti ekki
kirkjuna njóta eigna sinna væri um eignarnám
að ræða og um eignarnám gilda sérstök lög.
Hverja einustu landspildu þyrfti þá að meta
sérstaklega. Það er flókið mál en ekki ófram-
kvæmanlegt.
Ekkert kemur í raun í veg fyrir að kirkjan
sjái sjálf um að ávaxta eignir sínar. Stóra
spurningin felst í því hvort þjóðin telji við hæfi
að ein deild innan kirkjunnar sjái um hluta-
bréfaávöxtun og kirkjan eigi hlutabréf og full-
trúa í stjórn stórfyrirtækja á borð við Kaup-
þing, deCODE, Eimskip, Flugleiðir, VÍS,
Marel og Össur, að ógleymdum bönkunum.
Með því væri kirkjan ekki aðeins að dreifa
kröftum sínum heldur gæti komið til alvar-
legra hagsmunaárekstra," segir Hjálmar og
honum geðjast ekki að því að kirkjan verði
eignaumsýslustofnun. Kirkjan væri þá áhrifa-
valdur í íslensku efnahagslífi.
Kirkjan sinn eigin húsbóndi
Er ekki eðlilegt að líta svo á að algert sjálf-
stæði myndi hafa hvetjandi áhrif á alla starf-
semi þjóðkirkjunnar?
„Kirkjan hefur verið sinn eigin húsbóndi al-
veg frá því lögin um stjórn, stöðu og starfs-
hætti þjóðkirkjunnar tóku gildi árið 1997.
Ekki eru aðrir ábyrgir fyrir því hvernig best
er hægt að nýta starfsliðið í þágu starfseminn-
ar í heild. Markmið kirkjunnar er að sjálf-
sögðu að þjóna fólkinu í landinu sem best. Ef
kirkjan gerir það ekki hefur þjóðin ekkert við
hana að gera. Kirkjan þarf að vera trú herra
sínum Jesú Kristi og kærleiksboðskap hans.
Aldrei má heldur gleymast að kirkjan þarf á
allan hátt að vera farvegur réttlætis, miskunn-
ar og kærleika samkvæmt orði guðs.“
ísland er óðum að verða fjölþjóðlegra og
þar með einnig í trúarlegum skilningi. Hefur
ríkið mismunað öðrum trúfélögum með
greiðslum sínum til þjóðkirkjunnar?
„Við skulum byrja á því að minna á að á ís-
landi og öllum hinum Norðurlöndunum er
þjóðkirkja. Hvergi er trúfrelsi, lýðræði og
mannréttindi betur í hávegum höfð en í þess-
um heimshluta. Þjóðkirkjan hefur ráðið sér-
stakan prest til að vera innflytjendum til halds
og trausts. Eins og aðrir sannkristnir menn
ber honum að virða hvers konar trúarbrögð og
menningu. Á hinn bóginn verð ég að minna á
að önnur trúfélög eiga ekki eignir inni hjá rík-
inu með sama hætti og þjóðkirkjan. Ef styðja
ætti smærri trúfélög með svipuðum greiðslum
þyrfti að sækja fjármagnið í vasa skattgreið-
endanna í landinu. Mér finnst sjálfum ekki
sanngjamt að ganga svo langt til að fjármagna
stofnun nýrra trúfélaga. Ríkið gætir jafnræðis
milli trúfélaga með því að innheimta sóknar-
gjöld fyrir þau öll jafnt.“
Háleitt markmið
Sinnir þjóðkirkjan hlutverki sínu nægilega
vel?
„Starfshættir þjóðkirkjunnar hafa tekið gíf-
urlegum breytingum á undanförnum þremur
áratugum. Hægt er að nefna að orðið hafa til
nýjar stéttir safnaðarstarfsfólks sem söfnuð-
irnir ráða sjálfir til sín. Starf kirkjunnar er
orðið miklu, miklu fjölbreyttara, að sjálfsögðu
vegna breyttra tíma og aðstæðna. Kirkjan
leitast sérstaklega við að höfða til allra aldurs-
og þjóðfélagshópa. Kvenprestar eru orðnir
svo sjálfsagðir að menn muna ekki lengur eftir
kirkjunni öðmvísi. Ég get ekki betur séð en að
af stofnunum þjóðfélagsins standi kirkjan sig
hvað best hvað varðar jafnan rétt og stöðu
kynjanna. Við skulum hafa hugfast að boð-
skapur kirkjunnar er sá háleitasti í heimi hér.
Hún á að starfa eins og það væri Kristur sjálf-
ur sem gengi um meðal manna. Þess vegna
getur kirkjan aldrei verið ánægð með árangur
sinn. Hún hlýtur alltaf að vilja leitast af
fremsta megni við að gera enn betur. Þess
vegna á hún að taka gagnrýni með þökkum."
Eru tengsl kirkju og þjóðar nægilega góð?
„Um 90% þjóðarinnar mynda þjóðkirkjuna
og enginn er í kirkjunni nema hann vilji það
sjálfur. Af langri prestsreynslu veit ég að víð-
ast hvar eru ágæt tengsl á milli presta og safn-
aða. Flestir prestar vinna með stómm hópi
fólks innan safnaðanna að safnaðarmálunum
og víðast hvar gengur það vel. Við sjáum það
af því hversu fréttnæmt það verður ef út af því
bregður. Þau tilvik fara hátt í þjóðfélags um-
ræðunni vegna þess að fólk vill almennt að
kirkjulífið gangi vel og friður og glaðværð sé
þar ríkjandi. Kirkju- og trúarlífið er eðlilegur
og sjálfsagður þáttur í lífi samfélagsins og ein-
staklinganna. Þau tengsl má ekki með nokkru
móti rjúfa. Á tímum hraðfara breytinga er
þörf fyrir meiri festu í líf og samfélag. Við sjá-
um ýmis teikn á lofti um regluleysi, hömlu-
leysi og lítinn sjálfsaga. Að taka stofnanirnar í
þjóðfélaginu og rýra þær er ekki til bóta fyrir
líf þjóðarinnar. Kirkjan er fyrst og fremst
samfélag fólks við guð sinn. Þess vegna er
kirkjan til og trúin - kristin trú, á djúpar rætur
í þjóðarsálinni. Mér finnst erindi kirkjunnar
koma svo skýrt fram í versi sálms eftir sr.
Friðrik Friðriksson, þann mikla leiðtoga og
trúarhetju, þar sem hann segir um kristna trú:
Þú ert hin mikla eining sú
sem eina gerir kirkju á jörð,
ogmillialda ertubrú
og allra þjóða sáttargjörð.
Þú niðja vorra verður skjól,
uns veröld ferst og slokknar sól.
Ég vil gera allt sem ég get til þess að kirkj-
an fái að sinna þessu hlutverki með þjóðinni -
og geti helgað sig því áfram og sífellt betur.“