Morgunblaðið - 17.09.2000, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 17. SEPTEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
SÉRGREIN hans er að
ljósmynda staði, sem
hann hefur aldrei komið
nær en um 100 milljónir
kílómetra og er ekki l£k-
legur til að sjá nokkru sinni með eig-
in augum. Hann heldur því fram að
hann sé draumóramaður, en draum-
arnir hafa þó komið til framkvæmda
í myndavélum, sem hafa farið upp til
fjarlægra staða eins og Mars og fara
brátt til Títan, stærsta fylgihnattar
Satúmusar. En það voru líka Mars-
draumamir, sem bára hann til Is-
lands.
„Alhr, sem fást við rannsóknir á
Mars, hafa hug á að koma til Islands
einhvem tímann,“ segir Peter
Smith, prófessor við Háskólann í Ar-
izona. Og hann hefur greinilega
nokkuð til síns máls, því nýlega söfn-
uðust um 200 vísindamenn saman á
ráðstefnu í Reykjavík um Mars.
Það er ekki ofsögum sagt að Is-
land minni sérfræðinga um Mars á
þetta viðfangsefni sitt. Strax þegar
hlíðar Esju blasa við handan hús-
anna í miðbænum er Peter Smith
búinn að koma auga á hliðstæður. V-
laga lækjarfarvegir Esju minna á
gíghlíðar á Mars og með samanburði
við myndir frá Mars blasa hliðstæð-
umarvið.
Þegar komið er framhjá Krýsuvík
og að hraunbreiðunum þar fer um-
hverfið að minna á Mars. „Þetta er
liturinn á Mars,“ segir vísindamað-
urinn og grípur upp gulan stein í
hraunauðninni. „Mars er gulur á lit-
inn, ekki rauður eins og búast mætti
við.“
Peter Smith leiðir hóp vísinda-
manna er hanna myndavélar tfi
geimrannsókna. Eitt er að hanna
myndavélar, sem virka, annað að
koma þeim hefium á áfangastað ljós-
ár úti í geimnum. Og það tekur lang-
an tíma að hrinda þessum áætlunum
í framkvæmd. Hafist var handa við
undirbúning Títan-leiðangursins
1989, en hann verður ekki farinn fyrr
en 2004. Títan er hulinn skýjaþykkni
og hefur því aldrei áður verið séður
af mannlegum augum. Aðeins verður
hægt að ljósmynda Títan í þær 2'h
klukkustund, sem það tekur að fara í
gegnum skýjahjúpinn og fljúga yfir
yfirborðið, svo það er eins gott að allt
gangi upp.
Til að draga úr spennunni við að
vinna svo lengi að sama verkefni, þar
sem svo margt getur farið úrskeiðis,
undu Peter Smith og samstarfsmenn
hans sér í að gera tilboð í smiði
myndavélarinnar fyrir Pathfinder,
sem lenti á Mars 1997. Það var þó
ekki nema verkefni upp á þrjú ár.
Þær myndir þóttu takast með slíkri
prýði að Smith fékk „Eisie“-verðlaun
tímaritsins Life það ár fyrir bestu
vísindaljósmyndina. Ögn skondið í
ljósi þess að hann hefur aldrei kom-
ist í návígi við myndefnið, ekki einu
sinni verið á sömu reikistjömu, eins
og hann benti á þegar hann tók á
móti verðlaununum.
Leitin að eðli hlutanna
„Ég hef alltaf verið upptekinn af
eðli hlutanna,“ segir Peter Smith
með bros á vör, þegar talinu víkur að
því hvemig leið hans hafi legið inn í
núverandi viðfangsefni hans. „Og
þegar foreldrar mínir gátu ekki veitt
mér svör við spumingum mínum lá
leiðin í eðlisfræðina. Svörin sýndu
sig að vera fremur flókin, svo það er
heilt ævistarf að leita þeirra, en upp-
hafið var þessi forvitni mín.“
Eftir að hafa lokið prófi frá Berk-
eley á tímum stúdentaóeirða og mót-
mæla gegn Víetnam-stríðinu hafði
Peter Smith ekki minnstu von um að
finna vinnu og ætlaði því að leggjast í
ferðalög. En skömmu áður en hann
lagði af stað hitti hann stúdenta frá
Peter Smith prófessor.
í leit að
æsispennandi
sannleika
Peter Smith, prófessor við Háskólann
í Arizona, fæst við að ljósmynda staði, sem
hann mun aldrei komast á, en Sigrún
Davíðsdóttir ræddi við hann úti á Reykja-
nesi, þar sem umhverfið minnir á Mars,
viðfangsefni hans.
Hawaii. Og þar sem Hawaii virtist
ákjósanlegur staður datt honum í
hug að grennslast fyrir um störf þar.
Tveimur vikum síðar hafði hann
fengið starfstilboð írá háskólanum á
Hawaii.
„í stað þess að fást við að rann-
saka fjöll og firnindi lenti ég í hópi,
sem vann að því að skjóta flaugum
upp úr óson-laginu og taka myndir af
sólinni við útfjólublátt ljós,“ segir
Smith. Eftir þessi fyrstu kynni af
geimljósmyndun stundaði hann frek-
ara nám á sviði linsa við Háskólann í
Arizona og gekk síðan til samstarfs
við þá deild háskólans, er fæst við
himintunglarannsóknir.
Himintunglarannsóknir drógust
saman á tímum Reagan Bandaríkja-
forseta og það bætti ekki úr skák
þegar geimferjan Challenger sprakk
í loft upp við flugtak 1986. En 1989
var hafist handa við umfangsmikið
verkefni, sem er að senda ómannaða
geimflaug til Satúrnusar. Hópurinn,
sem Smith vann með fékk augastað á
Títan, stærsta fylgihnetti Satúrnus-
ar. Ætlunin er að senda niður litla
könnunarflaug, sem heitin er í höfuð-
ið á hollenska stærðfræðingnum
Christiaan Huygens, er uppgötvaði
Titan 1655. Leiðangurinn til Satúm-
usar heitir hins vegar í höfuðið á
Giovanni Domenico Cassini, sem
nokkrum árum síðar sá fjóra aðra
fylgihnetti Satúrnusar. Mörg hundr-
uð manns vinna að þessari áætlun og
lending er áætluð 2004.
„Þó við vitum ógjörla hvað þarna
er að sjá þá vitum við að þama er
bjart svæði á stærð við Ástralíu og
ætlunin er að lenda könnunarflaug-
inni á jaðri þess svæðis, þannig að við
sjáum bæði inn á bjarta svæðið og
næsta umhverfi þess,“ segir Peter
Smith. „Við könnum andrúmsloftið
þarna, sem er fremur þykk slæða af
mistri, líkt og yfir Los Angeles og
London. í mistrinu er methan, svo
einhvers staðar þarna er uppspretta
methans og það myndar agnir, sem
stöðugt rignir niður. Það mætti
búast við að litur yfirborðsins væri
rauðleitur, en samt er þetta bjarta
svæði þarna. Ég hygg að það séu
frostfjöll, sem era annaðhvort hulin
skýjum eða að methanið hefur orsak-
að rof, svo ísinn kemur í ljós.“
Könnunai’flauginni verður skotið í
gegnum skýjaþykkni Títans og
myndirnar, sem fást gætu leyst gát-
una um Títan. „Myndavélin sendir
frá sér um 50 yfirlitsmyndir, meðan
hún nálgast yfirborðið og þar sem
hún mun sýna yfirborðið frá mis-
munandi sjónarhomum fást þrívídd-
armyndir, sem veita upplýsingar um
hæðamismun og vindhraða," segir
Smith og bætir við að myndirnar
verði vísast alveg einstakar. Ekki er
búist við að myndavélin standist
lendinguna, svo það era myndimar
frá fluginu, sem er verið að sækjast
eftir og þær upplýsingar, sem þær
fela í sér.
Myndavél með
mannlegt sjónarhorn
En fimmtán ára vinna að verkefni,
sem aðeins stendur í 2'A klukku-
stund og gæti af milljón ástæðum
mistekist er langur tími, svo Smith
svipaðist um eftir öðram verkefnum
og þar varð Pathfinder fyrir valinu.
Forskriftin, sem NASA setti Smith
og samstarfsmönnum hans var ein-
föld: Þeir áttu að halda kostnaðar-
áætlunina og skila myndavélinni í
tæka tíð. En myndgæðin skiptu vís-
indamanninn ekki síður máli. „Sem
vísindamaður vil ég fá eins góðar
upplýsingar og mögulegt er,“ bætir
hann við.
Myndavélin, sem send var upp til
Mars 1997 með Pathfinder var hönn-
uð með það í huga að gefa myndir,
sem væra eins og sýn manns. Hún
tók myndir í um 1,75 metra hæð, eins
og frá sjónarhorni meðalmanns og
gat horft í kringum sig og upp og nið-
ur. Tvær myndavélar voru smíðaðar,
önnur-fór upp með Pathfinder, hin
var notuð til æfinga á jörðu niðri.
Ljósmynd/Sigrún
Þremur dögum áður en Pathfinder
lenti, 4. júlí 1997, vora síðustu breyt-
ingarnar gerðar á hugbúnaði mynda-
vélarinnar og sendar upp.
Geimlending er alltaf stór stund
og þannig var um lendingu Pathfind-
er. Yfirmenn NASA, vísindamenn-
irnir, sem stóðu að leiðangrinum,
þingmenn og aðrir fyrirmenn, að
ógleymdum herskara blaðamanna
höfðu safnast saman. Loftið var raf-
magnað, þegar beðið var frétta af því
hvemig lendingin, sem tók fjórar
mínútur, tækist. Við hvert þrep í at-
burðarásinni sendi flaugin frá sér
tón, sem aðeins sérfræðingar geta
greint. Þegar fyrsti tónninn greind-
ist bratust út fagnaðarlæti, sem bár-
ust úr hverri vistarverunni á fætur
annarri, þar sem hinir ýmsu hópar
vora samankomnir. A endanum var
ljóst að lendingin hafði heppnast vel.
Hin óbærilega spenna
lendingarinnar
Enn sem komið var höfðu þó eng-
ar myndir borist. „Það sagði enginn
neitt, en mér fannst allra augu hvfla
á mér,“ rifjar Smith upp. „Ég var svo
taugaóstyrkur, að ég gat varla horft
beint. Við vissum að það gæti tekið
nokkum tíma áður en myndimar
tækju að berast. Þegar flaugin var
lent þurfti myndavélin að ná áttum,
beina loftnetum í átt til jarðar og það
vora ótal góðar ástæður fyrir að
þetta tækist ekki. En sem ég stóð
þarna og velti fyrir mér hvað hefði
gerst birtist skyndilega fyrsta mynd-
in á skjánum. Síðan kom hver mynd-
in á fætur annarri."
Á blaðamannafundi tveimur tím-
um síðar lýsti Peter Smith því í
kvæði hvemig það hefði verið fyrir
hann og samastarfsmenn hans að lifa
á Mars-tíma undanfarna mánuði.
Greinilega oft stutt á milli
vísindalegrar sköpunargáfu og sköp-
unargáfu almennt, en hann tekur því
fjarri að hann sé eitthvert skáld.
„Marstími er 24 klukkustundir og 37
mínútur," útskýrir hann. „Það virðist
kannski ekki muna miklu, en tíman-
um skeikar býsna miklu eftir nokkra
daga og maður kemst alveg úr takt
við jarðartíma." Það var nauðsynlegt
að lifa á Marstíma við undirbúning-
inn til að geta fylgst með mælitækj-
um og öðra er ferðina varðaði.
En hann lýsti því einnig hvemig
myndavélinni hefði hugsanlega liðið
að líta nú yfir umhverfið á Mars eftir
að hafa skoppað út úr sjö mánaða
prísund, sem var sannarlega engin
ferð á fyi'sta farrými. Svo brá hann
yfirlitsmynd upp, sem var sett sam-
an úr 120 myndum er komu í fyrstu