Morgunblaðið - 17.09.2000, Síða 26

26 SUNNUDAGUR 17. SEPTEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Spáð
spila
Spil hafa lengi verió mannfólki til mikils
is en líka stundum til vandræóa þegar pen-
ingar eru meö f spilinu. Guðrún Guðlaugs-
dóttir skoöaöi sýningu í Hollandi þar sem
gerð var grein fyrir þróun spilagerðar og
nokkurra erlendra.
ræddi einnig vió séra Ragnar Fjalar Lárus-
son, sem á fágætt safn íslenskra spila og
Morgunblaöiö/Guörún Guölaugsdóttir
Rauði, ítalski leirinn sem notaður var til að mála rauð hjörtu og tígla,
sem og rauða fleti í mannspilum á fyrri tímum.
úr tréskurði og var nánast fullmótuð
í lok 18. aldar. Líklega hafa íslensku
spilin verið af þeirri gerðinni. Þá var
skorið á viðinn þversum á æðamar
og notaður harðviður. Síðan var
skorið út með greffli (litlum meitli
sem notaður er til að skera í börk).
Með þessum útskurði varð prentunin
fínni og spilin voru gædd meiri smá-
atriðum og fínleika.
Iðnbyltingin gerði spilin að
iðnaðarframleiðsluvöru
Á 18. öld breyttist framleiðslan
verulega með tilkomu hraðvirkra
pentvéla, gufuvéla og loks stein-
prentunar. Iðnbyltingin gerði spilin
að iðnaðarframleiðsluvöru og hin
gamla tækni, eins og notkun stensla,
hvarf. Þróun í efnafræði og uppfinn-
ing ljósmyndarinnar og tölvunnar
hafa síðan breytt þessari gömlu
grein, að búa til spil, þannig að með
ólíkindum er.
Þegar stensill var notaður voru að-
eins útlínur myndanna prentaðar en
svo þurfti að lita þær með stensil-
tækni. Stenslarnir voru gerðir í
höndunum úr pappírsblöðum og
framleiðendur spilanna skáru burt
þau svæði sem áttu að hafa sama lit.
SPIL hafa lengi verið ríkur
þáttur í daglegu lífi fólks út
um allan heim. En hver er
saga spilanna? í tilefni af
Ólympíumótinu í bridge í
Maastricht fyrir skömmu
var haldin sýning um gerð
spila á vegum The Historic Printing
Shop í samstarfi við belgíska þjóð-
minjasafnið. Þetta var athyglisverð
sýning. Þegar ég gekk inn til að
skoða hana á heitum eftirmiðdegi
hugsaði ég með sjálfri mér að undar-
legt væri til þess að hugsa að spil
væru búin til. Maður notar einfald-
lega spilin til að spiia með eða spá í
og finnst næstum að að þau hljóti að
verða til á sama hátt og blóm eða
gras, svo samtvinnuð eru þau upp-
eldi okkar og umhverfi. En spii eru
sannarlega mannanna verk og gerð
þeirra hefur þróast í takt við vitn-
eskju þeirra og framleiðslutækni.
Uppruni spilanna
Mjög er óvíst hver er uppruni spil-
anna. Þó er talið sennilegast að þau
hafi orðið til í Kína á 7. til 10. öld
e.Kr. Ekki er vitað hvemig spilin
bárust til Evrópu en þau munu hafa
komið þar fram á sjónarsviðið á síð-
ari hluta 13. aldar. Til er ítölsk heim-
ild um spil frá 1299, spönsk frá 1371,
ein á Niðurlöndum frá 1379 og þýsk
frá 1380.
Hingað til lands eru spil talin hafa
borist snemma á 16. öld eða jafnvel
fyir.
í Ferðabók Eggerts Ólafssonar og
Bjama Pálssonar frá ámnum 1752 til
1757 segir að alls konar spil tíðkist,
svo sem styrvolt, imperiál og púkk
„sem öll þekkjast annars staðar".
Hins vegar vom aðeins iðkuð hér
spilin alkort, handkurra, trúspil og
pamfíll. Þeir félagar geta þess sér-
staklega að íslendingar spili aldrei
um peninga né nokkurs konar hagn-
að.
Fornmenn spiluðu mikið
upp á peninga
Sjá má af fomum landslögum
(Jónsb. Þjófab. 18. kap.) að peninga-
spil hafa tíðkast fyrram. Af Grágás
sést að þegar í fomöld hafa Islend-
ingar spilað mikið um peninga og
aðra fjármuni, því þar em ákvæði
sem telja þann fjörbaugsmann sem
spilar um fjármuni og allt hans fé
sekt. Hver sem vildi gat sótt hann til
sakar.

Ég velti því fyrir mér hvemig spil
forfeðurnir hefðu spilað á þegar ég
gekk um húsakynni safnsins á
Jodenstraat 22 í gamla borgarhlut-
anum í Maastricht ásamt safnverði
þar, sem útskýrði lauslega fyrir mér
hvað hver og ein vél og ýmisskonar
áhöld hefðu þýtt í gerð spilanna.
Fyrstu spilin vom mjög frumstæð
en sú spilagerð sem við notum þróað-
ist í Frakklandi úr tarot-spilunum. Á
miðöldum vom notuð, auk frönsku
spilapakkanna með 52 spilum og tar-
ot-spilanna 78, ítalskir spilapakkar
með 40 spilum, spænskir með 48 spil-
um og þýskir með 32 spilum.
Fyrstu spilin vom handmáluð en á
15. öld var byrjað að prenta þau og
spilagerð er samofin þróun prentlist-
arinnar, það er auðséð þegar skoðuð
era þau tæki sem notuð hafa verið í
þessu skyni.
Hin mikla fjölbreytni fyrstu spila-
gerðanna varð þó minni með til-
komu einfaldra teikninga franskra
spilagerðarmanna. Nútímaaf-
brigði þeirra finnst aðallega í
mannspilunum.
Á síðari hluta miðalda þróaðist líf-
leg iðn í prenti, bæði í trúarlegum og
veraldlegum efnum. Óhætt er að full-
yrða að fyrstu spilin spmttu úr þess-
um jarðvegi. Að spila á spO var vin-
sælt í Evrópu í lok 14. aldar og spil
vom fjöldaframleidd áþeim tíma.
Uppranalega vom spilin prentuð
með tréskurði. Fyrst var skorið út í
mjúkan við, t.d. úr ávaxtatrjám
(peratrjám). Þá vom hinar prentuðu
myndir skornar í viðinn sem þýddi að
það sem átti að prenta varð eftir en
hvítu hlutarnir vom skornir úr viðn-
um. Síðan var prentformið blekað og
prentað á pappír með höndunum.
Blekið var blanda af kinrok (kola-
svertu) og línolíu (hörfræjaolíu).
Næsta stig var svo útskurður, en
það var sérstök tækni sem þróaðist
Spilasafn í „spilaborg"
ÍSLENDINGAR fóra að spila á spil
á 16. öld, að því er talið er, og hafa
löngum unað við það síðan. Eigi að
síður er lítið til af spilum á söfnum
hér. Séra Ragnar Fjalar Lámsson
er einn helsti safnari og sérfræðing-
ur um íslensk spil frá upphafi og
nokkuð á hann af erlendum fágætum
spilum. „Ég átti miklu stærra safn,
en seldi það þegar við hjónin keypt-
um okkur hús, ég segi stundum að
það sé „spilaborg“,“ segir séra
Ragnar þegar blaðamaður sótti
hann heim til að fá að skoða hið fá-
gæta safn hans af íslenskum og er-
lendum spilum. Ragnar vísar mér
upp á skrifstofu sína, sem er á efri
hæð á glæsilegu heimili hans og
konu hans, Herdísar Helgadóttur,
þar sem margt er til af fallegum
munum sem þau hjón hafa safnað,
einkum á ferðum sínum erlendis.
Þegar upp á.skrifstofuna er komið
tekur Ragnar upp úr skúffum og af
hillum margvíslega spilastokka og
fer að sýna mér.
Hand- og heimagerð
íslensk spii frá 1817
„Hér sérðu handgerð spil frá
1817. Ekki er vitað hver gerði spilin
en þau em án efa heimagerð og
handmáluð að franskri fyrirmynd,“
segir hann og breiðir úr handmáluð-
um pappaspilum með fíngerðum og
fallega máluðum mannspilamynd-
um.
„Magnús Kjaran gaf spilin Guð-
brandi Magnússyni, kennara á
Siglufirði, árið 1958. Ég keypti þau
við lát Guðbrands árið 1994. Við
Guðbrandur voram góðir vinir,
kynntumst þegar ég var prestur um
árabii á Siglufirði."
Elstu prentuðu íslensku
spilin málsháttaspil
Næst sýnir Ragnar mér elstu ís-
lensku spilin, prentuð á Akureyri ár-
ið 1855, sem em öll með spámann-
legum málsháttum. Þá koma spil
prentuð í Kaupmannahöfn með róm-
antískum málsháttum frá 1861, gerð
af Páli Sveinssyni sem bjó þar ytra.
Spil Muggs
„Síðan líður nokkuð langur tími
þar til næst koma fram íslensk spil.
Þau teiknaði Guðmundur Thor-
steinsson, Muggur. Þau voru prent-
uð í Þýskalandi árið 1923. Þetta em
bæði vist- og lomberspil. Myndinar á
ásunum em frá landsfjórðungunum,
en ævintýramyndir á mannspilun-
um. Þessi spil hafa verið endur-
prentuð og fást nú, en minni en þau
upphaflegu.“
Alþingishátíðarspilin hans
Tryggva Magnússonar
,Árið 1930 vom fyrst seld á al-
þingishátíðinni spil teiknuð af
Tryggva Magnússyni." Ragnar sýn-
ir mér spilapakkana, inn í lok þeirra
hefur Þorsteinn Jónsson (rithöfund-
urinn Þórir Bergsson) skrifað:
„Þetta era hin réttu hátíðarspil.
Keypt 30. júní á Alþingishátíðinni.
Verð kr. 10. Þ. Jónsson.“ „Tryggvi
var vinur Magnúsar Kjaran sem var
framkvæmdastjóri alþingishátíðar-
innar og sá um útgáfu spilanna. Á
hjartasjöunni stendur: „Tryggvi
Magnússon, öll réttindi áskilin."
Þetta eru hin svokölluðu fommanna-
eða víkingaspil sem prentuð em enn
í dag og em fáanleg. Á stríðsáranum
vora þau prentuð hér heima, en
höfðu verið prentuð í Þýskalandi, og
þar vora þau aftur prentuð eftir
stríð. Þau er enn mikið seld.“
Rammíslensku spilin hennar
Louisu Matthíasdóttur
og Geysisspilin
Nú kemur Ragnar með spil teikn-
uð af Louisu Matthíasdóttur, sem
kölluð eru ramm-íslensk spil.
Haraldur Johannessen gaf þessi spil
út árið 1941. Á mannspilum þeirra
eru bóndi, húsfreyja og vinnumaður
í stað kóngs, drottningar og gosa.
Geysisspilin gaf Haraldur líka út.
Þau era líka einskonar „stéttaspil“, á
mannspilunum era mynd-
ir af lækni, hjúkranar-
konu, presti, bónda, sjó-
manni o.s.frv. Þau komu
út 1943. Það var Eggert
Guðmundsson listmálari
sem teiknaði þau í litum.
Þessi spil komu út aftur,
örlítið breytt, árið 1944.
ÍR-spilin ogýmis
spil frá íslenskum
fyrirtækjum
Öll umrædd spil setm-
Ragnar á borðið í skrif-
stofu sinni. Þangað fara
líka ÍR-spilin sem ÍR gaf
út 1935, þau era að
danskri fyrirmynd, nema
að ásarnir era með mynd-
um af íþróttafólki.
Eimskipafélagið gaf út
spil fyrir 1930, með Þórs-
merki og Eimskipafélags-
merkinu og fleiri spil síð-
ar.
Spil Ástu Sigurðardótt-
ur og stjórnmálaspil
Tryggva
„Svo er ég héma með
spil Ástu Sigurðardóttur, hún lauk
ekki alveg við þau. Ég fékk að taka
myndir af þeim, þau hafa ekki komið
út ennþá,“ segir Ragnar. Hann á líka
myndir af stjórnmálaspilum frá
1940. „Tryggvi Magnússon, sem
lengi teiknaði í Spegilinn, teiknaði
svokölluð stjórnmálaspil. Þar setur