Morgunblaðið - 17.09.2000, Page 50

50 SUNNUDAGUR 17. SEPTEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
HUGVEKJA
Hvenær var
fyrst skrifað
á íslenzku ?
Ritlistin var í öndverðu erlendur lær-
dómur, segir Stefán Friðbjarnarson, en
Islendingar hófu að skrifa á móðurmáli
sínu nálægt aldamótum 1100.
*
SÖGU Islands, Þjóðhátíðar-
útgáfu (1975), segir Jónas
Kristjánsson, prófessor og
fv. forstöðumaður Stofnunar
Arna Magnússonar: vEins og
fyrr er að vikið hófu Islendingar
að skrifa á móðurmáli sínu ná-
lægt aldamótunum 1100. Sjálf
ritlistin var í öndverðu erlendur
lærdómur, og hún var hjálpar-
tæki kristinnar trúar. Frömuður
íslenzku kirkjunnar, biskupar og
aðrir lærðir menn, höfðu numið
utanlands og fluttu með sér út
hingað erlendar menntir, að
nokkru leyti geymd-
ar í skrifuðum bók-
um.“
Jónas Kristjáns-
j son skiptir sögu ís-
j lenzkra bókmennta í
nokkur skeið. Fyrst
er skeið hinna
j óskráðu bókmennta,
aðallega í bundnu
máli, sem nær frá
landnámi fram um
1100. A þessu skeiði
í vóru bókmenntir
ekki skráðar að
neinu ráði. Einstaka
vísupartar höggnir á
rúnasteina. Með
kristnum sið bárust
hingað latínubækur. I kjölfarið,
eða um 1100, fara íslendingar að
rita á móðurmáli sínu, einkum
fræðirit til hagnýtra þarfa (Reyk-
holtsannáls, að hluta skrifaður
um 1185, er elzta skjal sem varð-
veizt hefur, skráð á íslenzku).
Það er annað bókmenntaskeið
þjóðarinnar og nær yfír 12. öld-
ina, lærdómsöldina. Á síðari
hluta 12. aldar og í upphafí hinn-
ar 13. hefst þriðja bókmennta-
skeiðið. Þá er farið að skrifa sög-
ur, Islendingasögur, frásagnir af
mönnum og atburðum vítt og
breitt um landið sem og erlendis.
Helzta uppspretta sagnanna vóru
munnmæli, fróðleikur, sem kyn-
slóð skilaði kynslóð í frásögn.
Fjórða bókmenntaskeið miðalda
hefst síðan upp úr miðri þrett-
ándu öld með erlendum áhrifum,
m.a. frá svokölluðum riddarabók-
menntum.
Boðun kristni og kirkjustarf
krafðist bóka og lærdóms. Marg-
ir brautryðjendur kristninnar
leituðu lærdóms erlendis. ísleifur
Gizurarson biskup nam í Þýzka-
landi. Sonur hans Gizur biskup
ísleifsson sömuleiðis. Þorlákur
biskup helgi nam bæði í Frakk-
landi og Englandi. Páll biskup
Jónsson stundaði og nám í Eng-
landi. Þessir og fleiri kirkjunnar
menn fluttu með sér út hingað
bækur og lærdóm, sem tengist
beint og óbeint því að íslendingar
hófu að skrifa á eigin máli. Jónas
Kristjánsson segir í tilvitnaðri
bók: „íslendingar hafa snemma
verið hvorttveggja í senn, miklir
aðdráttarmenn um bækur og
sjálfir miklir bókagerðarmenn...
Án mikils kosts erlendra bóka
hefðu íslendingar ekki getað
sinnt svo mörgum greinum al-
þjóðlegra fræða, ekki umsteypt
og frumskapað lærdómsfull bók-
menntaverk sem eru merkileg í
sjálfum sér og bera í sér sáðkorn
til þeirra frumlegu íslenzku bók-
mennta sem á eftir komu.“
Hvar stóðu svo rætur íslenzkra
bókmennta? Jónas Kristjánsson
segir: „Ef spurt er hvar þessi
bókmenntastarfsemi hafi farið
fram, beinist hugurinn fyrst að
biskupssetrunum Skálholti og
Hólum, og einnig að tilteknum
kirkjustöðum sem vitað er að
voru miðstöðvar lærdóms og
fræðslu, svo sem Odda og Hauka-
dal.“
Klaustrin vóru og mikil bók-
mennta- og lærdómssetur. Ekki
sízt Benediktsklaustrin að
Munkaþverá í Eyjafirði, Þingeyr-
um í Húnaþingi og Yiðeyjar-
klaustur. Það var þó ekki Bene-
diktsregla sem mestan svip setti
á íslenzkt klausturlíf 12. og 13.
aldar, heldur Ágústínusarregla,
sem var prestaregla. Meðal
Ágústínusarklaustra vóru Helga-
fellsklaustur og Þykkvabæjar-
klaustur, en þar dvöldu m.a. Þor-
lákur Þórhallsson, síðar biskup,
Brandur Jónsson, síðar biskup og
Eysteinn Ásgrímsson Liljuskáld.
Einar Laxness segir í íslands-
sögu sinni: „Klaustrin vóru ein af
höfuðstoðum kaþólskrar kirkju
og þaðan komu margir af helztu
forystumönnum hennar á miðöld-
um. Þau vóru mikil menntasetur
og lögðu drjúgan skerf til ís-
lenzkra bókmennta...“
Rætur íslenzkra bókmennta
liggja án nokkurs vafa nærri
kristnitöku og kirkju- og klaust-
urstarfi á fyrstu öldum Islands
sögu. Sá veruleiki segir okkur
mikið um dýrmætan menningar-
arf okkar, margslunginn, sem
þjóðemi okkar, þjóðarvitund og
fullveldi hvíla á. Og ekki er sagan
fullsögð. Þegar svarf að norræn-
um tungum með sögulegum af-
leiðingum fyrir grannþjóðir var
þýðing Guðbrandar biskups á
biblíunni á 16. öld mikilvirkasti
bjargvættur móðurmálsins. Guð-
brandarbibiía er talin eiga hvað
drýgstan þáttinn í því að íslenzk-
an hefur varðveitzt lítt breytt
fram á okkar daga. Kirkjan hefur
verið bakhjarl þessarar þjóðar í
þúsund ár í fleiri en einum skiln-
ingi.
Trúin, tungan og þjóðin, þetta
þrennt, má aldrei sundur skilja.
Látum ekki þá fyrir sjá „sem
mest vilja í gegn gangast", sagði
Þorgeir Ljósvetningagoði fyrir
þúsund árum, „höfum öll ein lög
og einn sið“. Þau vísdómsorð eiga
ríkulegt erindi við okkur enn í
dag. Rætur íslenzks þjóðernis og
þjóðkirkju liggja á svipaðri dýpt í
moldu sögunnar.
Kirkja byggð í minningu Þorgeirs
Ljósvetningagoða.
ÍDAG
VELVAKAIVDI
Svarað í síma 569 1100 frá 10-12 og 13-15
frá mánudegi til föstudags
Á ÞRIÐJA og fjórða ára-
tugnum ferðuðust töluvert
margir útlendingar um Is-
land. Meðal þeirra voru
þrír ungir Þjóðverjar,
Hans Kuhn, Reinhard
Prinz og Bruno Schweizer.
Þeir fóru gangandi og ríð-
andi um landið, tóku ljós-
myndir og héldu dagbæk-
ur. Þeir höfðu auga fyrir
ýmsum sérkennum í ís-
lensku mannlífi, vinnu-
brögðum, húsakynnum og
verkfærum, sem þá voru að
hverfa úr sögu og íslend-
ingum sjálfum datt síður i
hug að taka myndir af.
Bókaútgáfan Orn og Or-
lygur óskar eftir upplýsing-
um um hverjir séu á með-
fylgjandi myndum og hvar
þær eru teknar. Sími bóka-
útgáfunnar er 588-2013 og
heimilisfangið er Hjarðar-
hagi 54,107 Reykjavík.
Kona í íslenskum búningi
(upphlut eða peysufötum?).
Hún er nálægt Gullfossi,
við Geysi eða í Þrastar-
lundi.
Þessi mynd var tekin af
Bruno Schweitzer árið 1936
að öllum líkindum. Ekki er
Kannast einhver
við myndirnar?
vitað fyrir víst
hvar myndin er
tekin, en hún er í
hópi mynda sem
höfundurinn tók
fyrir austan fjall,
til dæmis hjá
Gullfossi og
Geysi. Myndin
þarf þó ekki að
hafa verið tekin á
þessum slóðum.
Þessi mynd er
tekin af Bruno
Schweitzer árið
1935. Ekki er vit-
að fyrir vist hvar
myndin er tekin
en hún er í hópi
mynda sem höf-
undurinn tók i
Húnavatnssýslu.
Þessi mynd er
tekin af Bruno
Schweitzer árið
1935. Ekki er vit-
að hvar myndin er
tekin, en hún er í hópi á leið sinni með áætlunarbíl
mynda sem höfundurinn tók frá Reykjavík til Akureyrar.
Leikgleði
í fyrirrúmi
SÍÐASTLIÐINN mánu-
dag, 11. september, hlust-
aði ég samkvæmt venju á
hádegisfréttir Bylgjunnar.
Eins og eðlilegt er kom
fátt til að auka trúna á til-
gang lífsins. Samt kom
íþróttafréttaþulurinn mér
til að hrökkva frá núllinu -
sem maður heldur sig á -
með því að segja að í kom-
andi knattspyrnuleik
skiptu úrslit þess leiks
Kefivikinga engu máli.
Einu sinni hafði ég þann
heiður að leika fótbolta með
hetjum eins og Jóhannesi
Edvalds, Guðgeir Leifs-
syni, Sigurði Jóns í Val og
Ársæli Kjartans í KR og
allt upp í Friðrik Theodórs
djassista.
Þá var gaman að fótbolta
og heiðarleg leikgleði í fyr-
irrúmi.
Þegar við unnum var
tekist í hendur eða klappað
á öxl - ekki hoppað upp á
samherja til að sliga hann
niður - (hvað þá að leggjast
með honum). Ekki hvarfl-
aði að neinum að láta sig
falla viljandi við brot and-
spilara - eða hvað þá að
geta kannski meitt hann.
En hver leikur okkar,
áhugamannanna, skipti
máli.
Samkvæmt iþrótta-
fréttamanni Bylgjunnar
verður það eiginlega óska-
staða fyrir þá sem keppa
næst við Keflvíkinga að
spila á þann hátt sem áður
tíðkaðist.
Við vinnum - höfum
gleði af leiknum.
Helgi Steingrímsson,
Jörfabakka 18.
Víkverji skrifar...
FRAKKAR, þar á meðal vöru-
bílstjórar, bændur og sjó-
menn, eru þekktir fyrir baráttuað-
ferðir sínar gegn þarlendum
stjórnvöldum. Hafi þeir viljað
koma breytingum á hinum ýmsu
málum í gegnum kerfið í gegnum
árin hafa þeir oft gripið til óvenju-
legra ráða; bændur sturtað skít
eða landbúnaðarafruðum á torg
eða fyrir framan stjórnsýslubygg-
ingar, sjómenn skilið eftir sjávar-
fang af ýmsu tagi á sömu stöðum
og bílstjórar lokað götum og veg-
um.
Þessi baráttuaðferð er að breið-
ast út; í vikunni hindruðu flutn-
ingabílstjórar og bændur för olíu-
bíla frá mörgum hreinsi- og
dreifíngarstöðvum og stöðvuðu
þannig dreifingu eldsneytis í Bret-
landi til þess að þrýsta á stjórn-
völd að lækka verð á eldsneyti.
Víkverji getur ekki að því gert
að hann hefur lúmskt gaman af því
þegar almenningur tekur málin í
sínar hendur með þessum hætti,
þótt það geti líklega ekki talist til
fyrirmyndar.
xxx
FRÓÐLEGT hefur verið að
fylgjast með fréttaflutningi af
útboði vegna siglinga Herjólfs
milli lands og Vestmannaeyja.
Eyjamönnum brá greinilega veru-
lega í brún þegar í ljós kom að til-
boðið sem barst frá „utanbæjar-
mönnunum" hjá Samskipum var
ótrúlega miklu lægra en tilboð
heimamanna.
Þeir hafa séð um rekstur skips-
ins um árabil en þegar aðkomu-
menn bjóða mun lægri upphæð í
verkið er allt ómögulegt. Þeir eru
logandi hræddir um að þjónustan
versni. Til hvers er verið að bjóða
rekstur Herjólfs? Hlýtur það ekki
að vera gert í því skyni að rekstur-
inn verði ríkinu sem hagkvæmast-
ur? Er það ef til vill misskilning-
ur?
xxx
LYMPÍULEIKARNIR voru
settir með glæsibrag í Sydn-
ey í Ástralíu á föstudagsmorgun-
inn að íslenskum tíma en þá var
dagur að kveldi kominn austur
þar.
Bestu íþróttamenn í flestum
greinum safnast saman á fjögurra
ára fresti á leikum þessum og
heimsbyggðin fylgist jafnan
spennt með. Islenskir íþróttamenn
eru jafnan meðal þátttakenda og
sumir hafa staðið sig með mikilli
prýði á þessum vettvangi. Er þar
skemmst að minnast þess að Vil-
hjálmur Einarsson varð annar, og
hreppti þar af leiðandi silfurverð-
laun, í þrístökki síðast þegar leik-
arnir fóru fram í Ástralíu, í Mel-
bourne 1956. Þá varð Sigurður
Einarsson fimmti í spjótkasti í
Barcelona 1992 og á sömu leikum
varð handboltalandsliðið í fjórða
sæti.
Víkverji gerir sér engar sérstak-
ar vonir um að íslensku keppend-
urnir komi heim með verðlaun frá
Sydney enda slíkt varla raunhæft.
Aðalatriðið er að fólk geri sitt
besta og bæti eigin árangur. I
sumum greinum er auðvelt að
mæla slíkt, til dæmis í sundi og
frjálsíþróttum.
xxx
VÍKVERJI tók eitt sinn dóm-
arapróf í knattspyrnu og
býsnaðist yfir því á dögunum að
knattspyrnumenn hvarvetna brytu
oft lög með því að stíga á hliðarlín-
una þegar þeir köstuðu inn á völl-
inn.
Knattspyrnureglurnar sem Vík-
verji á í fórum sínum eru greini-
lega farnar að rykflalla því honum
hefur nú vinsamlega verið bent á
að hann fór með rangt mál. Þess
vegna er það honum auðvitað
skylt, að ekki sé sagt ljúft, að biðj-
ast velvirðingar og leiðrétta vit-
leysuna.
Eitt þeirra atriða sem kennarinn
á dómaranámskeiði því sem Vík-
verji sótti um árið lagði mikla
áherslu á var einmitt það að alls
ekki mætti stíga á hliðarlínuna
þegar knettinum væri varpað inn.
Og ástæðan var augljós: þar sem
línan telst hluti vallarins teldist
viðkomandi innan vallar ef hann
stæði á línunni.
Knattspyrnulögunum hefur nú
hins vegar verið breytt, hvenær
veit Víkverji ekki, þannig að
mönnum er algjörlega frjálst að
vera „innan vallar“ þegar þeir
framkvæma innkast.
Fimmtánda grein knattspyrnu-
laganna hljóðar nefnilega svo:
„Þegar sá sem kastar inn losar
sig við knöttinn skal hann:
• snúa að leikvellinum
• hafa hluta af hvorum fæti ann-
að hvort á hliðarlínu eða á jörðu
utan hennar
• nota báðar hendur
• kasta knettinum úr bakstöðu
og fram yfir höfuðið
Sá sem kastar inn má ekki
snerta knöttinn aftur fyrr en
knötturinn hefur snert annan leik-
mann.
Knötturinn er í leik samstundis
og hann kemur inn á leikvöllinn.“