Morgunblaðið - 17.09.2000, Qupperneq 4

4 B SUNNUDAGUR 17. SEPTEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
BROTLENT
á Báróarfoungu
Um þessar mundir eru 50 ár liðin frá því að
Geysir, millilandaflugvél Loftleiða, brotlenti
á Vatnajökli, meö sex manna áhöfn, sem öll
lifði af þótt ótrúlegt megi heita. Leitin sem
þá fór af stað mun vera sú umfangsmesta
sem gerö hefur verið á og við ísland, fyrr og
síóar, og markaöi slysið tímamót í sögu
björgunarmála á íslandi. Sigurður Ægisson
rifjar hér upp þessa sögu, sem hefur verið
kölluð „eitthvert undarlegasta og stórbrotn-
asta ævintýri, sem þjóðin hefur lifað“.
í UPPHAFI er þó rétt að kanna
bakgrunninn, til að átta sig betur á
þeim atburði sem um ræðir.
Um þetta leyti voru tvö flugfélög
starfandi í landinu. Annað er Flugfé-
lag Islands, endurskipulagt árið
1940 upp úr Flugfélagi Akureyrar,
sem hafði verið stofnað árið 1937.
Hitt er Loftleiðir, sem stofnað hafði
verið 1944.
Millilandaflug hófst á íslandi þeg-
ar heimsstyrjöldinni síðari lauk, og
átti fyrsta ferðin sér stað 11. júlí
1945. Flogið var frá Reylqavík til
Largs Bay í Skotlandi og var far-
kosturinn Catalina-flugbátur Flug-
félags íslands, TF-ISP. Sú flugvéla-
gerð var hins vegar ekki talin
heppileg til millilandaflugs, svo að
félagið tók árið 1946 á leigu þrjár
flugvélar af gerðinni Liberator B-24
af skosku flugfélagi. Þetta voru fyrr-
verandi sprengjuflugvélar, en nú út-
búnar farþegasætum.
Geysir kemur til landsins
Hitt íslenska flugfélagið, Loftleið-
ir, hugði einnig á millilandaflug og
keypti í því skyni árið 1947 flugvél af
gerðinni Skymaster DC-4 (öðru
nafni C-54), sem hlaut nafnið Hekla.
Hófust nú áætlunarferðir til Norður-
landa, með viðkomu á Bretlandseyj-
um. í júnílok árið 1948 keyptu svo
Loftleiðir þá flugvél, sem átti eftir að
enda ævi sína á hábungu Vatnajök-
uls, 14. september 1950. Það var
Geysir. Hún var sömu gerðar og
Hekla, en smíðuð árið 1944 og tók í
fyrsta skipti á loft 10. desember það
ár. Var hún því yngsta millilanda-
flugvél Islendinga. Hún var keypt í
Oakland í Kaliformu, af bandaríska
flugfélaginu Transoeean Airlines.
Bandaríkjaher hafði átt hana þar á
undan, hafði eignast hana nýja, 22.
desember 1944.
Geysir kom til íslands 8. júh' 1948.
í endaðan ágúst 1948 fór hann í
fyrsta íslenska áætlunarflugið til
Ameríku, fullskipaður farþegum.
Áfangastaður var New York, en
millilent á Gander á Nýfundnalandi.
Leigður bandarísku flugfélagi
í mars árið 1950 felldi íslenska rík-
isstjórnin gengið um 42,6% og dró þá
mjög úr flugstarfsemi Loftleiða
vegna gjaldeyriserfiðleika; skulda-
byrðin varð yfirþyrmandi og dagleg-
ur skortur á rekstrarfé. Var þá ekki
um annað að ræða en leggja Heklu,
því menn höfðu ekki handbært fé til
að láta gera á henni lögboðna aðal-
skoðun. Fyrsta millilandaflugvél
Loftleiða beið því í aðgerðaleysi í
meira en hálft ár, af þessum sökum.
Um haustið 1950 komust Loftleiðir
að samkomulagi við bandaríska
vöruflutningafélagið Seaboard &
Westem um að sjá um lögboðna að-
alskoðun og gera jafnframt umtals-
verðar breytingar á flugvélinni, og
skyldi allur kostnaður greiðast með
leigu Heklu til bandaríska flugfé-
lagsins.
Litlu síðar er ákveðið að leggja
niður um sinn allt millilandaflug
Loftleiða og fer því eins fyrir Geysi
og Heklu, að vélin er leigð Seaboard
& Westem, með áhöfn.
Aðfaranótt 14. september 1950
hélt Geysir frá íslandi og flaug til
London, þar sem nokkrir farþegar
stigu frá borði. Síðan var haldið
áfram til Lúxemborgar og þar var
flugvélin hlaðin. Farmm-inn var sitt
lítið af hverju, vefnaðarvara, blúndu-
slæður og silkihanskar, postulín, vél-
arhlutir og margt fleira smálegt, ás-
amt 18 lifandi hundum í
rimlakössum; ennfremur var þar
rammlegur trékassi úr óhefluðum
viði, sem hafði að geyma líkkistu úr
eik. Á málmplötu á loki hennar var
skráð: Ester Perry, 1904-1950. Allt
þetta átti að flytja vestur um haf,
með viðkomu í Reykjavík. Þetta var
fyrsta ferð Geysis á vegum Seaboard
& Westem. Ahafnarmeðlimir voru
Magnús Guðmundsson flugstjóri,
Dagfinnur Stefánsson flugmaður,
Einar Runólfsson vélamaður, Guð-
mundur Sívertsen loftsiglingafræð-
ingur, Bolli Gunnarsson loftskeyta-
maður og Ingigerður Karlsdóttir
flugfreyja.
Ferðin örlagaríka
Geysir lagði af stað frá Lúxem-
borg kl. 16.30 að íslenskum tíma,
fimmtudaginn 14. september 1950.
Gert var ráð fyrir að fljúga aðeins
austur af venjulegri leið, sem var
norðvestur yfir North Ronaldsay á
Orkneyjum, síðan norður yfir Fær-
eyjar, þaðan beina stefnu á Island og
yfir Vestmannaeyjar og til Reykja-
víkur. Þar átti svo að taka eldsneyti
og skipta um áhöfn, og átti Jóhannes
Markússon að fljúga vélinni til
áfangastaðar hennar í Bandaríkjun-
um. Áætlaði Magnús flugstjóri að
lenda í Reykjavík 10 mínútum eftir
miðnætti, 15. september. Milli Fær-
eyja og íslands var þá djúp lægð, og
því mjög hvasst suðvestan, bæði við
jörð og hátt í lofti. Eftir að komið var
í nánd við Færeyjar var eðlilegt loft-
skeyta- og talsamband við Geysi frá
Reykjavíkurflugvelli. Kl. 21.30 taldi
áhöfnin sig vera skammt frá Færeyj-
um og allt var með felldu. Flogið var
í 8.000 feta hæð og bjóst flugstjórinn
við að koma til Reykjavíkur lítið eitt
á undan áætlun. Kl. 22.25 kemur
skeyti til flugmálastjórnarinnar í
Reykjavík um áætlaðan komutíma
kl. 23.30, eða 40 mínútum á undan
áætlun. Kveðst flugstjórinn ætla að
hafa samband við flugturninn kl.
23.10, þá verði flugvélin komin í nánd
við Vestmannaeyjar. Úti var niða-
myrkur og allmikil snjókoma, og
töluverð ísing fór að hlaðast á flug-
vélina. Um kl. 22.45 bað Magnús þá
Dagfinn og Einar að koma afísingar-
búnaðinum í gang. I þann mund tók
Bolli að stilla loftskeytatæki sín og
ætlaði að fara að kalla í flugturninn í
Reykjavík og Guðmundur var byij-
aður að reikna nýja staðarákvörðun.
Þetta var á milli kl. 22.45 og 22.50. Þá
er eins og Geysir verði fyrir risa-
höggi, vinstri vængurinn rekst í eitt-
hvað, vélin sviptist fyrst upp og
stingst síðan fram á við. Hún virðist
kastast langar leiðir, þungur dynur
hreyflanna hljóðnar og þögnin tekur
við.
Neyðarástandi lýst yfir
Kl. 22.52 sendi flugturninn í
Reykjavík eftirfarandi skeyti til
Geysis: „Fljúgið í 8.000 fetum á loft-
þrýstingi 2844 tommmur. Látið okk-
Atburðarásin í réttri tímaröð í septeffiter 1950
Umkl. 16.30: Ceysir hefur sig til flugs frá Luxemborg. ' /s Um ki. 17.30: Geysir yfir Amsterdam. Um kí. 20.30: Áhöfnin telur sig vera yfir Færeyjum. Um kl. 21.00: Vélin kemur inn á íslenskt flugstiórnarsvæði. KÍ. 22.2S: Geysismenn kalla flugturn í ReyKjavík og áætla að verða yfir Vestmannaeyjum kl. 23.10, og í Reykjavík 23.30. Um kl. 22.30: Menn í Papey og Álftafirði heyra fluqvélardyn. Sextán ára piltur á Geithellnum sér flugvélarljós. Um kl. 22.50: Geysir brotlendir á Vatnajökli (Bárðarbungu i Dyngjujökli). Þá er hríðarveður og 10 vindstig.
Kl. 00.05: Lýst yfir neyðarástandi vegna TF-RVC (kallmerki Geysis og einkennisstafir). Kl. 00.53: Ein flugvéla bandaríska hersins á Keflavíkurflugvelli hefur leitarflug. Um svipað leyti: Menn frá Kirkjubæjarklaustri farnir af stað til að leita á söndunum. Aðrir á þeim slóðum fara í kiölfarið. Kl. 02.13: Catalina-flugbáturinn Vestfirðingur hefur leit. Um kl. 04.00: Fregnin um hvarf Geysis berst tií Hornafjarðar. Menn þaðan hefja leit strax í birtingu, á sjó og landi. Um morgun: Alls 11 flugvélar farnar til leitar, atta íslenskar op þrjár frá hernum á Keflavíkurflugvelli. Bóndinn á Starmyri í Alftafirði lætur flupturninn í Reykjavík vita af flugvélardyninum kvöldið aður. Litlu seinna beðinn um að manna leitarflokk inn Álftafjörð og upp, sem hann og gerir. Lónbúar fara einnig af stað, og eins menn í Öræfum op Suðursveit. Sömuleiðis leitað um fjalllendið vestan jökulsár í Fljótsdal allt suður að jaðri Vatnajökuls ocj þar um kring. Átta Reykvíkingar a fjórum vel útbúnum jeppum, en veðurtepptir í Gæsavötnum, heyra í útvarpi um hvarf Geysis. Um miðjan dag: Menn fra Geithellnum og Múla fara til leitar um Geithellnadal og Múlafjallgarðinn vestan hans. Um kl. 18.00: Menn frá Djúpavogi leita um Hamarsdal og fjöllin í grennd.
Um kvöld: Reykvíkingamir ákveða að halda til byggða og bjóða fram aðstoð við frekari leit.
17» Um morgun: Halda áleiðis að Mýri í Bárðardal. Ferðin tekur allan daginn.
áÉi Um hádegi: Koma að Mýri. Ná sambandi við flugturninn í Reykjavík. Slæmt símasamband, en boðið þegið. Beðnir um að undirbúa sig undir ferð og leit í Dyngjufjöllum. Upp úr hádegi: Loftskeytamaðurinn á varoskipinu Ægi, sem þá er statt út af Skálum á Langanesi, nær merkjasendingu Geysismanna. Um miðjan dag: Reykvíkingarnir koma að Fosshóli í Bárðardal. Sjö úr hópnum fara til Akureyrar að sækja vistir og láta smyrja bílana, en einn leiðangursmanna, Þórarinn Björnsson, verður eftir í Fosshóli. Hefur aftur samband við flugturn. Fyrri beiðni staðfest. Áætlað að leggja af stað daginn eftir. Kl. 16.30: Þórarinn Björnsson heyrir að Geysir sé ekki í Dyngjufjöllum, heldur í Dyngjujökli. Lætur félaga sína vita. Kl. 16.43: Catalina-fíugbáturinn Vestfirðingur tilkynnir að Geysir sé fundinn og allir á lífi. Litlu síðar: Akureyringar beðnir um að undirbúa leiðangur. Reykvíkingarnir bjóða fram aðstoð sína. Hún þegin. Um kl. 20.30: Reykvíkingarnir sjö ieggia af stað frá Akureyri á jeppunum fjórum og koma i Fosshól í Bároardal um kl. 21.30. Um kl. 21.00: Fimmtán Akureyringar á fimm jeppum oq einum vörubíl leggja af stað frá Akureyri. Koma í Fosshol um kl. 22.00. Um mlðnætti: Leiðangursmennirnir 23 koma í Reykjahlíð.
Kl. 05.15: Leiðangursmennimir halda af stað frá Reykjahlíð og fara þaðan eystri leið upp eftir, yfir Lindaá. Kl. 10.00: Áð í Herðubreiðarlindum. Litlu síðar haldið inn að Urðarhálsi. Kl. 13.30: Komnir að Vaðöldu. Um kl. 17.00: Komnir í Kistufellskrika. Kl. 18.08: Skíðaflugvél Bandarikjahers lent á jöklinum. Um kvöld: Leiðangursmenn frétta að búið sé að bjarga áhöfninni, en þeir samt beðnir um að halda áfram og bjarga verðmætum farmi.
Um kl. 04.00: Átta Akureyringar og einn Reykvíkingur halda áfram för upp á *** jökulinn. Um kl. 13.00: Leiðangursmenn sjá bandarísku flugvélina. Um kl. 14.00: Leiðangursmenn koma að flaki Geysis. Um kl. 16.00: Björgunarflugið hefur misheppnast, skíðaflugvélin ekki náðst á loft. Mennleggja gangandi af stað heimleiðis. Bandarísku flugmennirnir verða eftir. Um kl. 17.00: Beiðni um að senda tvo menn til baka og fylgja bandarfsku flupmönnunum niður af jöklinum. Það er gert. Um kl. 18.00: Tvímenningarnir við flak Geysis öðru sinni. Um kl. 19.00: Tvímenningarnir og bandarisku flugmennirnir leggja af stað niðurafjöklinum.
Um kl. 00.10: Fyrsti hópur (áhöfn Geysis (nema Ingigerður), Sigurður jónsson og einn Akurevringur) kemur í tjaldbúðirnar við Kistufell. Um kl. 04.00: Annar hópur (sex Akureyringar og Ingigerður) kemur í tjaldbúðirnarvið Kistufell. Um kl. 06.00: Þriðji hópur (tvímenningarnir og bandarísku flugmennirnir þnr) kemur niður í tjaldbúðirnar. Um kl. 07.00: Fjórir Reykvíkingar, sem hafa farið með sleða úr tjaldbúðunum að sækia farangur áhafnar Geysis, sem var í kvos sunnan Kistufeíls, koma til baka og eru síðastir af jökli. Umkl. 08.00: Lagt af stað til bygqða. Um kl. 09.00: Tvær flugvélar lenda í uppþornuðum árfarvegi jökulsár, norðan við Urðarháls. Um kl. 10.00 Áhöfn Geysis flogið til Reykjavíkur, en aðrir leggja af stað akandi heim. Um kl. 11.00: Áhöfn Geysis komin til Reykjavíkur. Um kl. 16.00: Hinn sameiginlegi björgunarleiðanqur Akureyringa og Reykvíkinqa kominn f Herðubreiðarlindir.
Umkl. 01.30: Akureyri.

ur vita þegar þið eruð yfir Vest-
mannaeyjum." Þegar Geysir svaraði
ekki eftir ítrekuð boð, varð mönnum
Ijóst að eitthvað hafði komið fyrir. I
fyrstu var talið að senditæki flugvél-
arinnar hefðu bilað. í þeirri von að
móttökutækin væru í lagi, tók flug-
tuminn að senda út blint, þ.e. að
senda með jöfnu millibili veðurskeyti
og upplýsingar um flugskilyrði.
Jafnframt hóf útvarpsstöðin á
Vatnsenda að senda stöðugan tón, ef
vera kynni að flugvélin gæti miðað
sig eftir honum. Þannig liðu mínút-
urnar ein af annarri, án þess að
nokkuð spyrðist til Geysis. Nokkrum
mínútum eftir miðnætti, fostudaginn
15. september, þótti sýnt, að eitt-
hvert slys hefði hent Geysi og var nú
lýst yfir neyðarástandi á flugleið vél-
arinnar og öllum flugumferðarstöðv-
um við norðanvert Atlantshaf til-
kynnt um hvarf hennar.
Víðtæk leit hafin
Björgunarflugvél frá Keflavíkur-
flugvelli varð fyrst til að hefja leitar-
flug; það var kl. 00.53. Um svipað
leyti var flokkur manna frá Kirkju-
bæjarklaustri lagður af stað til leitar
niður á sanda, en landssímastöðin
hafði fljótlega upp úr miðnætti verið
beðin að reyna að vekja upp á sím-
stöðvum á suður- og suðaustur-
strönd landsins til að biðja um að
senda út leitarflokka. Kl. 02.13 fer
svo Catalina-flugbátur Loftleiða í
loftið, með þeirri áhöfn, sem átti að
taka við af áhöfn Geysis og fljúga
áleiðis til New York. Nokkru á eftir
Vestfirðingi eru Gullfaxi og aðrar
flugvélar byrjaðar leit. Upp úr því
eru fjölmargir leitarflokkar komir af
stað víða, og þau skip sem stödd eru
á hafinu á því svæði, sem talið var að
Geysir hefði verið, eru beðin um að
svipast um eftir vélinni. Menn vissu
að Geysir hafði eldsneyti, sem nægja
átti til flugs til kl. 05.00, en flestir ótt-
uðust þó að vélin hefði farist. Og þeg-
ar umræddur tími rann út, þótti aug-
ljóst að flugvélin gat ekki verið á
lofti, og jafnframt talið líklegast, að
Geysir hefði annaðhvort hrapað í
sjóinn eða rekist á fjall.
í birtingu fóru átta íslenskar flug-
vélar af stað og þrjár björgunarvélar
af Keflavíkurflugvelli. Veður var
sæmilega bjart, en þoka yfir austan-
verðu hálendinu og niður í hlíðar
Vatnajökuls og því erflð leitarskil-
yrði. Itarlegri flugleit varð því ekki
komið við þar, en þess í stað leituðu
menn á suðurströndinni, við hana og
langt á haf út, alls 95 þúsund ferkíló-
metra svæði, allt austur til Færeyja
og þaðan 60 sjómílur suður af venju-
legri flugleið til íslands og 100 sjó-
mílur norður af eðlilegri flugleið. Á
sama tíma og upp úr því og síðar eru
enn fleiri leitarflokkar komnir af
stað á landi til að ganga fjallasvæðin.
Leitin stendur allan daginn, en án
árangurs.
Dynur í lofti
Kvöldið sem Geysir týndist, þ.e.
14. september, töldu menn í Papey
og á mörgum bæjum í Álftafirði
eystra sig hafa heyrt í flugvél, og
sextán ára drengur á Geithellnum,
Ólafur Einarsson að nafni, taldi sig
hafa séð bregða fyrir ljósglætu all-
hátt í lofti, á að giska yfir miðjum
botni Álftafjarðar, og kveðst hafa
fylgt Ijósbjarmanum með augunum
um stund. Þetta mun hafa verið um
kl. 22.30. Þegar svo hvarf Geysis
fréttist þar um morguninn, lætur El-
ís Þórarinsson, bóndi á Starmýri,
flugturninn í Reykjavík vita af
þessu. Fannst mönnum syðra þetta
ótrúlegt. Engin flugvél önnur átti að
hafa verið á lofti á þessu svæði um-
rætt kvöld, og hefði þetta verið
Geysir, merkti það að hann hefði