Heimskringla - 10.07.1929, Síða 7

WINNIPEG, 10. JÚLÍ, 1929
HEI MSKRINCLA
7. BLAÐSCÐA
Um bíl og stíl.
(Frh. frá 3. síðu).
keyra mannfræöina í stakk land-
fr*Öislegra skýringa hans. Annars
verÖum vér, enn sem komiö er, aö
reisa flestar vorar skoðanir á upp-
lagi þjóðarinnar á mjog huglægum
°g ónákvæmum athugunum skálda
vorra og rithöfunda.
Og þangað til hlutlæg vísindaleg
rannsókn er hafin og nokkuö komin
aleiSis, verðum vér aö láta oss nægja
þessar huglægu athuganir,, vera ó-
hræddir og láta þær í ljósi og rifa
Þ*r svo niður hver fyrir öörum í
mcsta bróöerni, í þeirri von að vér
verðum einhvers visari upp úr krafs
inu-
Að öilum líkindum hefir þjóöernis-
tilfinning íslenzkra manna á síðari
óldum aldrei veriö eins ákveðin og
vakandi eins og nú. Hún er furðu-
leg> jafnvel hér í Vesturheimi. Þegar
þess er gætt, aö heimaþjóðin varast
ems og heitan eld að gera nokkurn
Fiut til þess að glæða sambandið við
nienn hér, og þrátt fyrir þá óhemju
orðugleika sem á því eru að halda i
v'ð hið mikla aðdráttarafl heimsins
uiestu þjóða, þá hefir til dæmis Þjóð
r*knisfélagið eflst á hverju ári, frá
Því að það var stofnað. A þessu
S1ðasta starfsári bættust þvi hátt á
þriðja hundrað nýir félagar.
í*ví nær allt, seni fréttist af Is-
Lndi, ber hins sama merki. Sjálfs-
Þaustið hefir aukist og trúin á verð
mæti þess, sem ísienzkt er. Hér skal
engum getum að því leitt, hvernig á
þessari vakningu stendur, ef nota má
það orð. Ymsir telja viðurkenning
una á fullveldinu höfuðorsökina,
aðrir þá stælingu, sem fylgt hafi vax
andi viðfangsefnum þjóðlífsins með
aukinni verzlun, útgerð og ræktun.
Líklegt er, að hvorirtveggju hafi
rétt fyrir sér, og orsakirnar séu auk
þess enn fleiri. En naumast mun
mjög fjarri til getið, þótt sagt sé, að
aukinn áhugi íslenzkra manna, bú-
settra hér í álfu, á íslenzkum efnum,
stafi að mjög miklu leyti af um-
hugsuninni, sem alþingishátíðin vænt
anlega hefir vakið. Menn hafa tekið
að skygnast eftir, hvers ætti að minn-
ast, og mörgum hefir fundist mjög
til um þær ályktanir, sem þeir hafa
komist að.
Enda verður því naumast neitað, að
það er eitthvað frábærilega heillandi
við þessa menn, sem stofnuðu ís-
lenzka rikið fyrir þúsund árum. Og
enginn hlutur væri gleðilegri en ef
unnt væri að komast að þeirri niður-
stöðu eftir vandlega athugun, að at-
hafnir þeirra og lifsskilningur væri
að einhverju leyti í kynið borinn og
væri þess eign að miklu leyti enn.
Fyrst og fremst er óhjákvæmilegt
að veita því athygli, hve róttækir menn
irnir eru. Hér er ekki fyrst og
fremst átt við brottförina af Noregi,
þótt sá atburður sé vitaskuld mjög
róttækur í eðli sínu. En breytinga-
þráin og tilhneigingin til umróta virð
ist hafa verið sameiginleg öllum nor
ræna bálkinum um það leyti. Hitt
er miklu markverðara, hvaða stefna
í þjóðmálum er tekin upp á íslandi og
landleidd- Island byggist um það
leyti, sem ríkismeðvitundin er að
skapast fyrir alvöru fyrir norðan
Rómaveldi. Haraldi hárfagra hefði
ekki orðið svona mikið ágengt, ef
þörfin fyrir einveldi hefði ekki ver-
iö að miklu leyti til í undirvitund
þjóðarinnar. Sú hugsun, að styrkja
ríkisheildina með því að stefna öllu
valdinu á einn stað, er ekki eingöngu
að ágerast — hún heldur áfram að
fá ákveðnari og fastari búning all-
ar aldirnar á eftir, fram undir stjórn
arbyltingu. Hún var pólitízk trú
manna, óskeikul og guðdómleg, með
öllum hvitum þjóðum.
íslendingar einir taka stefnu, sem
fer i þveröfuga átt við aldarandann.
I stað þess að reisa þjóðlif sitt á
valda-miðstöð, dreifa þeir öllu þjóð-
valdinu yfir allan lýð. Þeir hafna
ekki eingöngu konungsstjórn í þeirri
merkingu, sem það orð er almennt
notað. Islenzkir goðar voru ekki
aðalsmenn í evrópiskri merkingu.
Goðinn er bóndi í fremstu röð. Hann
er hold af holdi almúgans og blóð af
hans blóði. Goðavaldið hvíldi að
langmestu leyti á forystuhæfileikum
hvers einstaks manns.
Ýmsir halda því fram, að aðal-
veilan í lýðveldinu forna hafi verið
skorturinn á framkvæmdastjórn. En
er þetta ekki eitt dæmi þess, er hver
hefir umhugsunarlítið eftir öðrum.
Lang trúlegast er, að mönnum hafi yf
irleitt hvergi liðið betur í löndum
hvítra manna frá 900 til 1200 heldur
en einmitt i þessu landi stjórnleys-
ingjanna. Sögur vorar villa oss sýn.
Þær segja frá því, sem sögulegt er
— árekstri manna. Aðrar þjóðir
höfðu vafalaust ekki síður slíkar sög-
ur að segja, en þær höfðu ekki vit
á að segja þær- Hvað sem um það
er, þá er tilhneiging miðflóttans ein-
kenni hins félagslega lífs þjóðarinn-
ar á þessum öldum. Félagslífið
hvílir ekki á sterku bergi valdsins,
heldur á meðvitund allrar alþýðu um
sæmilegt líf.
Vér stiklum yfir í kristnina fyrstu
á Islandi. Eins og próf. Sig. Nor-
dal hefir bent á í athugasemdum*) sín
um í Vöku við grein, sem ég birti
í Iðunni síðastliðið ár, og nefndi
‘Flóttinn,” þá er það eftirtektarvert,
hversu sjálfstætt menn á íslandi hafa
hugsað um hina merku nýju and-
legu hreyfingu. Eitt dæmi þess héf
ir leitað á huga minn öðrum fremur.
Eg á við þann skilning á kristn-
um hugsunum, sem kemur fram hjá
höfundi Fóstbræðra sögu. Ofróður
maður getur sér þess til, að hann hafi
verið munkur eða klerkur einhverrar
tegundar. Höfuðpersónur sögunn-
ar — fóstbræðurnir — eru nokkurn-
veginn eins ólíkir þvi, sem kristnin
laldi ákjósanlegt, eins og unnt er að
hugsa sér. Sérstaklega á þetta við
Þorgeir, seni höfundurinn dáir þó
mest allra manna, sem sagan greinir
frá (vitaskuld að Olafi konungi helga
undanskildum). Fóstbræður voru of-
stopamenn, vígamenn, afburða ófyrir
leitnir, í stuttu máli siðferðilega mjög
ófullkomnir menn á mælikvarða þeirra
hugsjóna, er hin ungá kristni var að
leitast við að innræta mönnum.
En höfundurinn ann þeim. Hann
ann hinu hamslausa hugrekki, sem
er jafnvel komið út fyrir það, er nátt
úrulög virðast mæla fyrir- Þorgeir
hefir jafnvel ekki lund í sér til að
biðja fóstbróður sinn að rétta sér
hönd, er hann er í lífsháska í berg-
inu. Höfuridurinn finnur þenna
þrotlausa lífsþrótt að baki ófullkom-
leikans, sem ekki verður undan kom
ist að bera virðingu fyrir. Hann
elskar þetta hrausta hjarta, þennan
blossa af dáðríku lífi. Og maður
*Eg er i öllum höfuðatriðum sam
mála athugasemdum S. N., enda eru
þær eingöngu andmæli til mín að
fornn'nu til.
finnur að hann er í rauninni í allr'i
frásögunni af Þorgeiri að leita að
svarinu við spurningunni: hvernig á
ég að samrýma trú mína og ást mína
á Þorgeiri ?
Svarið er þar, sem sagt er frá vígi
Jöðurs, er Þorgeir hefndi föður
síns:
“Sýndist öllum mönnum, þeim cr
hcyrðu þcssa tíðinda sógn, sjá at-
burðr undarlegr orðinn, at cinn ungr
maðr skyldi orðit haja at bana svá
harðfengum héraðshöfðingja ok svá
miklum kappa scm Jöðurr var. Enn
þó var þat ekki undarlegt, því at cnn
hœsti liöfuðsmiðr liafði skapat ok gcf-
it í brjóst Þorgciri svá örugt hjarta
ok hart, at hann hrœddist ckki, ok
'hann var svá öruggr í ölltim mann-
raunum scm it óarga dýr. Ok af
því at allir góðir hlutir eru af guði
gcri’ir, þá er öruggleikr af guði gerr
ok gefinn í brjóst hvötum drengjum,
ok þar mcð sjálfræði at hafa til þcss
cr þcir vilja, góðs cða ills; því at
Kristr hcfir kristna menn sonu sína
gcrt, cnn ckki þræla, cnn þat mun
hann hverjum gjalda, scm til vinnr.”
Er mjög fjarri til getið, þó sagt
sé, að þessi setning muni vera mark-
verðari en því nær allt, sem til er í
bókmenntum hvítra manna frá þessum
öldum ? “Kristr hefir kristna menn
sonu sína gert, enn ekki þræla.”
Þetta er ritað um það leyti sem öl!
kirkja í öllum löndum var ekki ein-
ungis sannfærð um, að kristnir menn
væru þrælar Krists, heldur og þrælar
páfans. Og henni hafði yfirleitt
tekist aö sannfæra menn um þetta.
I>eta er sagt um það leyti, er hin
kalda, dauða hönd átrúnaðarins á
allt hið ytra, reglur og helgisiði,
fösturnar, bænaþulurnar og dýrlinga
myndirnar, er búin að leggjast yfir
sálarlíf Norðurálfunnar og latína er
sungin í hverju klaustri. Þá er það,
að munkur úti á Islandi, sem leyft
hefir útrás ást sinni, og aðdáun á
dáðrikum mörinum þjóðar sinnar,
klýfur í gegnum lífsskoðun samtíðar
sinnar Og finur að hún er reist á
fölskum grunni. “Eg má elska Þor-
geir Hávarsson!” hrópar hann gegn
kirkju sinni. Kristur hlýtur að
skilja og meta þann manndóm. Krist
ur kallar Þorgeir son sinn en ekki
þræl. Og munkurinn hefir í raun
og veru énga trú á, að Kristur muni
ekki kannast við frændsemina um ei-
Iífð alla, enda þótt svo sé um mælt,
að hann muni það “hverjum gjalda,
sem til vinnur-”
Hvernig stendur á því, að höfundur
Gísla sögu Súrssonar leggur svo mikla
alúð í fáa drætti sína í myndinni af
Ingjaldi í Hergilsey, sem mat sinn
eigin persónuleik meira en lífið, að
engum íslenzkum manni getur myndin
úr minni liðið? Hvernig stendur
á því að Ingjaldarnir eru svo marg
ir í sögmn vorum ?
Ein er orsök allra þessara dæma,
er hér hefir verið drepið á- Sú hin
sama, er veldur afnámi Alþingis á
réttinum til þess að heyja einvígi,
átta til níu hundruðum árum áður en
Englendingar, Frakkar og Þjóðverj-
ar gera slíkt hið sama. I gegnum
félagsmál < öll og bókmenntir liggur
þessi strengur, sem allt lífið leitast
við að vefa sig um: trúin á tign
mannsins, trúin á manngildið. Trúin
á það, að ríkið sé minna virði en
maðurinn, auður sé minna virði, per-
sónuleikinn hin æðstu gæði jarðneskr
ar tilveru. Þetta er sú trú, er
spannar djúpið milli Jesú frá Nazar-
et, er mat sál sína meira en öll ríki
veraldar, og þess, sem mest er um
vert i norrænni heiðni. Þetta er sú
trú, sem á máli vorrar kynslóðar er
nefnt lýðræði, er mörgum þykir svo
vel við eiga að fara háðulegum orðum
um.
VI.
Þúsund ár eru langur tími. En
þar til hlutlæg vísindaleg rannsókn
hefir leitt annað í ljós, mun mega
treysta því, að “eðli Islendinga” sé
enri fortíðinni samkvæmt. Enda þarf
ekki mjög langt að seilast eftir líkind-
um fyrir því, að þessu sé og þannig
háttað, þótt ekki verði það hér gert.
En “eðli Islendinga” er sá kraftur,
sem vélina á að knýja. Þjóðlífið
hefir þá fyrst fengið sannan og trúan
stíl, er athafnir þjóðarinnar túlka
það eðli. En stíllinn fær og svip
sinn af efninu, sem smíðað er úr.
Nokkrir kunningjar mínir hafa deilt
á mig fyrir sum atriði í ritgerð
þeirri, “Flóttinn,” sem áður hefir ver
ið drepið á, og sagt að ég teldi menn
ína ekkert annað en leirhnoða í
höndum efnislegra afla. En svo er
ekki. Eg er fyrir löngu kominn út
yfir sögutúlkun Marx. Hitt veit ég,
og allir, er um það hugsa, að sé vold-
ugum fjárhagslegum öflum leyft að ná
sér á skrig í ákveðnar áttir, " þá
standast ekki mannverur skriðuna.
Nú er það áreiðanlegt, að iðnað-
armenning heimsins sækir á þjóðina,
hvort sem mönnum líkar betur eða
ver. Og ekkert er að flýja. En
spurningin mikla í þjóðmálum lands
ins núna er þessi: Á að láta þessa
tegund menningar flæða yfir land-
ið og landsmenn ganga í gegnum alla
þá viðurstygð, sem heitir nútíma-
kapitalismus, eða á að taka við
straumnum við ósinn og setja á hann
stíl vors eðlis ?
Sé ekki mjög fjarri til getið i
því, sem sagt hefir verið hér að
íraman um rótina í lifsskoðun ís-
lenzkrar þjóðar, þá er enginn vafi á
því, hvað gera á. Rúmið leyfir ekki
Iangt mál. En þetta er niðurstað-
an: Framtíð íslenskrar mcnningar
er undir því komin, að þjóðin mcnnt-
ist örara cn iðnaðarmcnningin sækir
á Itana. Engin þjóð sigrar iðnaðinn
nema sú, sem er öll skipuð menntuð-
um mönnum. Engin þjóð í heimin-
um er þess umkomin að gera þessa
hugsjón að veruleika á dögum næstu
kynslóða nema þessi, sem minst er og
aldrei var annað en heild skynbærra
samstéttarmanna. Öll önnur lausn
á deilum atvinnumálanna er þjóðinni
ósamboðin. Öll önnur lausn er
sviksemi við hennar eigiri anda og
upplag. Þessi lausnin ein setur stíl,
sannan, trúan og fagran á lífið.
Vafalaust kemur sú mótbára uPp í
hu.ga ýmsra, að þetta sé hjal og draum
ur sökum þess, að menntaðir menn
muni ekki fást til að sinna þeim
störfum, sem óaðlaðandi eru, en þó
svo nauðsynleg, að án þeirra fái þjóð
félagið ekki staðist. Mér er minnis
stæð ritgerð, er ég las í æsku eftir
ihaldssaman danskan mann, sem hélt
því fram, að strit svokallaöra lægri
stétta i þjóðfélögunum, væri svo
óveglegt, að í raun og veru væri
það ósamboðið hvitum tnönnum, og
lausnin á vandanum væri sá, að
gæta þess að halda hinupi minni
háttar kynþáttum jarðarinnar í á-
nauð — láta gula menn og svarta
vinna verkið. En væri ekki komin
tími til þess að fá þetta krabbamein
úr sálarlífinu, að ímynda sér að nokk
ur menning geti staðið til frambúðar
á herðum þræla — hvitra eða með
öðrum lit ?
Þjóðin fær nú lífsuppeldi sitt af
sjósókn og ræktun jarðar. Öskiljan-
legt er, hversvegna óhugsandi ætti
að vera að afla sér fanga á þann
hátt, þótt mennirnir, sem að því ynnu,
væru ekki lakar menntaðir en til dæm
is meðalstúdentar. Verður yndið
minna við gróandann, ef eftirtekkt og
ihugun jarðræktarmannsins hefir ver
ið nokkuð tamin? Og ætli tápmestu
piltarnir úr Reykjavík muni ekki
halda áfram að sækja út á hafið,
þótt þekking þeirra á eðli hafs og
dýralífs þess hafi aukist? Vitaskuld
láta þeir ekki bjóða sér neitt nema
virðuleg kjör — og við það er hræðsl
an, þegar til kemur — en stéttir
mentaðra manna skafa sér þau kjör,
er þeim eru samboðin. Þær skapa
þær ófriðarlaust og því nær mótbáru
laust af hendi annara- Hjá ment-
aðri þjóð er engin stéttabarátta.
Mér standa fyrir hug’skötssjónum
tveir menn. Ane.ar þeirra er með
meiri brennandi áhuga fyrir því að
láta gagn af sér hljótast en ég hef
áður orðið var við í manni. Og á
gáfum hans leikur enginn vafi. Hann
gerðist ritstjóri fyrir róttækt tíma-
rit um stjórnmál, og þess var vænst,
að rit hans, “Réttur,” mundi flytja
verulega nýjar hugsanir og spaklegar
inn í stjórnmálalífið, sem af engu
er fátækara en hugsunum. Þetta
hefir brugðist. 1 stað þess að láta
sér skiljast, að frumskilyrði þess,
að siglt verði fram hjá þeim skerjum,
er hann hefir lært að hata, sé að leita
að sprengiefninu í þjóðinni sjálfri,
sem vélina á að knýja, þá er rit hans
nú þrungið af móðursýkisupphrópun
um um auðvald og öreiga. Rússar
eiga samúð allrar veraldar skilið, en
þeir verða aldrei lærifeður minnstu
þjóðar heimsins, sem lifir við eins ó-
lík lifskjör og á eins ólíkar erfðir eins
og norðurpóllinn á lítið sammerkt við
miðjarðarlínuna.
Hinn maðurinn er Arni bókavörður
Pálsson. Hann notar vopnfimi
sína með pennanum og frábæra orð-
gnótt til þess að fjargviðrast vfir
því í forystugrein í tilefni af tíu ára
afmæli fullveldisins, að ekki skuli
hafa verið stofnuð ríkislögregla á
Islandi til þess að berja á óróaseggj-
um í atvinnumálum. Þvílík þver-
úð og þúmbaraskapur sagnfræðings-
ins við að láta sér skiljast “genius”
sinnar eigin þjóðar !
Þegar litið er á þá fósturmynd af
menningu, sem heitir islenzkt þjóö-
líf, og hlustað er á mál þessara
manna, þá er sem aðal deilumálið sé
það, hvort reynt skuli að beina vexti
fóstursins i áttina til hunds eða
apa.
VII.
Engin kynslóð Islendinga hefir lif-
að, seni eins er lánsöm og sú, er nú
er uppi. Hamingja hennar er fólgin
1 þvi, sem henni hefir verið trúað
fyrir. Þróunarsaga Hfsins er sagan
um stökkin, sem lífið hefir tekið.
Afbrigðin, sem til lífs horfðu,, koniu
fram, er breytingar umhverfisins ultu
yfir tegundina- Og um allan farinn
veS hgoja líkin af þeim tegundum,
sem ekki gátu tekið nægilega róttæk
ar breytingar á nægilega skömmum
tíma.
Islenzk þjóð er nú að hrífast inn í
nýtt umhverfi. Öldin, sem er að
liða, verður vottur þess, hvort með
þjóðinni leynist sá máttur til gróð-
urs, sem brotist igeti út sem ný sköp-
un og nýr stíll í breyttu umhverfi.
Og vissulega er rnikil ástæða til
þess að hafa traust á þessu, þrátt
fyrir allt. Það er ekki fjarlægðin,
sem blánar fjöllin, er vekur sér-
staklega ,það traust i þeim, sem fjærri
búa. Hitt er það, að þeir hafa ekki
anganina og ósómann af því, sem
miður er í fari þjóðarinnar, stöðugt
fyrir vitum og augum sér. Þjark og
dægurumrót fræðir minna um fram-
tíð þjóðarinnar heldur en sú sjón, að
horfa á þann hóp af ungum fræði-
mönnum og listamönnum, sem þjóðin
hefir eignast siðustu árin. Korn-
ungir nemendur hafa getið sér orð-
stir og sótt sér nafnbætur út um alt-
an heim. Stöðugt eru að verða fleiri
og f>eiri menn, sem rita þannig ís-
lenzku, að unun er að lesa. Boðskap-
ur Einars Benediktssonar um sjálfs-
þóttann, sem þjóðin öll eigi að eign-
ast er að síast inn í mál sívaxandi
fjolda yngri manna, og þaðan inn í
sálarnierg þeirra. Or margvíslegum
attum steðjar vitneskjan að þeim,
sem sjáandi sjá og heyrandi heyra,
um gróandann, sem geti vaxið til feg-
urðar og stíls, ef vit og vilji fvlgist
að. Fyrir þá sök leitar hugur ís-
lenzkra manna ávalt til sama bletts-
ins á jörðunni, þótt þeir standi við
iðandi flauminn, þar sem mætist
Main Street og Portage Avenue heims
lífsins.
Winnipeg, 1. febrúar 1929.
Ragnar E. Kvaran-
—Eimreiðin.
y
wM
Hskí
mm

USE IT IN ALL YOUR BAKING
Látið
CANADIAN NATIONAL-
CUNARD LINE
1 sambandi við The Icelandic Millennial Celebration
Committce.
Dr. B. J. Brandson,
H. A. Bergman, S. K. Hall,
Dr. S. J. Jóhannesson .G. Stefansson
E. P. Jonsson A. C. Johnson,
Dr. B. H. Olson J. H. Gíslason,
S. Anderson, Jonas Palsson,
A. B. Olson, P. Bardal,
G. Johannsson M. Markusson,
L. J. Hallgrimsson, W. A. Davidson.
Annast um ferSir yðar á hina
ÍSLENZKU—
Þúsund ára Alþingishátíð
REYKJAVIK
JÚNf - - - 1930
íslendingar í Canada, eins og
landar þeirra, sem dvelja víTSs-
vegar annarsstaCar fjarri fóst-
urjörTSÍnnl, eru nú meir en
nokkru sinni áflur farnir ati
hlakka til þúsund ára Alþingis-
hátítiarinnar I Reykjavík, í
júnímánutii 1930. lsland, vagga
lýTSveldisins, eins og vér nú
Þekkjum þaT5, stofnaöi hi« elzta
löggjafarþing í júnímánuöi áriT5
930. taT5 er ekkert íslenzkt
hjarta, sem ekki gleöst og slœr
hraöara viö hugsunina um þessa
þúsund ára Alþingishátíö, sem
stjórn lslands hefir ákveöiö aö
halda á viöeigandi hátt.
Canadian National Járnbrauta-
kerfiö og Cunard eimskipafélag-
iÖ vinna I samlögum aö því, aö
flytja íslendinga hundruöum
saman og fólk af íslenzku bergi
brotiö, til lslands til aö taka þátt
f hátíöinni og siglir sérstakt skip
frá Montreal í þessu skyni. Meö-
al annars, sem á borö veröur bor
iö á skipinu, veröa íslenzkir,
gómsætir réttir. Þar veröa leik-
ir og ýmsar skemtanir um hönd
haföar og fréttablaö gefiö út.
Spyrjist fyrir um vorar sérstöku ráðstafanir
hjá
W. J. QUINLAN, District Passenger Agent, Winnipeg.
w. STAPLETON, Dlstrict Passenger Agent, Saskatoon.
J. MADILL, District Pa«senger Agent, Edmonton.
CANADIAN NATIONAL RAILWAYS
eða einhverjum umbot5smanni
CUNARD STEAMSIIIP LINE
EINSTÖK VÖRUGÆÐI
HEILSUSAMLEGT, ÓRLANDAfí OG AKEIHANLEGT
LYFTIDIIFT
TAKIfí EPTIRs Sendtö undlrrituöum 25c meö pógtl ok
þér ffttö Men«la yöur hlna frjenu Ulue Ribbon
Matreiötiluhök 1 f<»gru hvftu bandl.
BLUE RIBBON LIMITED — WINNIPEG