Alþýðublaðið - 01.06.1965, Blaðsíða 7

FRÆÐISKÝRINGUM
JÖG Á
'AVANT
Jón P. Emils skrifar um
nýju íslenzku orðabákina
Ekki orkar tvímælis, að íslenzka
orðabókin sem Menningarsjóður
gaf út síðla árs 1963 undir rit
Stórn Áma Böðvarssonar, cand.
mag., var mikill fengur fyrir þjóð
ina. Einkum ber að hafa í huga
notagildi hennar fyrir nemendur,
kennara og aðra þá, sem skriftir
stunda og áherzlu leggja á að
auka þekkingu sína i móðurmáls
fræðinni. Gildi hefur bókin og
sem almenn uppsláttarbók.
Þegar þess er gætt, hve undir
búningur bókarinnar tók skamm-
an tíma og fáliðað starfslið henn
ar virðist hafa verið, má telja
útkomu hennar með vissum hætti
afrek.
Hins vegar ber bókin því glöggt
vitni, að hér er um brautryðj
endastarf að ræða. Höfundar henn
ar munu allir vera norrænufræð
ingar eða menn með svipaða
menntun eða reynslu- Að mál
ifræðilegum og sögulegum orC
skýringum virðist ailvel búið; eft i
ir því sem leikmenn fá séð. Á hinu
leitinu eru höfundum mjög mis
lagðar hendur, þegar þeir fara
■ að skýra hugtök annarra fræði
greina- í þessum efnum tala ég
eðlilega eingöngu um þá fræði
grein, sem ég hef haft nokkur
kynnj af, lögfræðina.
Auðvitað mátti ávallt búast við,
miðað við allar aðstæður og áður
voru nefndar, að orð og orð væru
ekki réttilega túlkuð á lögfræði
lega vísu. En sannleikurinn er
því miður sá, að vinnubrögð höf
unda í sambandi við lagamálið
er þeim engan veginn vitalaus.
Þótt þeir merki ákveðið orð til
heyrandi lögfræðinni virðast þeir
enga tilraun hafa gert í þá átt
að afla sér sérþekkingar á við
komandi orði. Heldur öslast þeir
áfram af dugnaðinum einum og
skýra fagorð eftir brjóstvitinu.
Oft beita þeir þeirri einföldu
tækni að greina orðið sundur í
liði og slá því síðan föstu, að orð
ið hafi þá merkingu, sem fæst
með þessari málfræðilcgu sund
ur greiningu orðsins.
Greinilegt dæmi í þessum efn
um er orðið lögveð. Höfundar eru
ekki lengi að komast að niður
stöðu: Auðvitað merkir orðið lög
veð aðeins löglegt veð. Ekki virð
ist hvarla að höfundum, að orðið
er lögfræðilegt fagorð, sem hefur
sína ákveðnu stöðu í liugtakakerfi
lögfræðinnar- Svipuð örlög hljóta
önnur hugtök, t.d- löggerningur
<p=lögformlegur gerningur), lög
hald (=leggja halda á e—ð), lög
skjlnaöur (=lögformlegur skiln-
aður), afsegja víxil (=segja upp
víxli).
Hér er engin tilraun gerð til
að kanna lögfræðilega merkingu
orðanna, heldur eru þau aðeins
rituð á nýjan leik í breyttu formi
Höfundar orðabókarinnar hafa
flestir stundað móðurmálskennslu
í lengri eða skemmri tíma. Til
þeikiVr námrfjrfeinar heyrir að
skýra almenna merkingu orða. Því
spyr ég: Hve há einkunn myndi
t.d. nemandi á gangfræðastigi fá,
ef orðskýringar hans væru eitt
hvað á þessa leið: jötunuxi=uxi
jötna, jólakaka = kaka borðuð
á jólum, jómfrúrsund — jómfrú
á sundi? Ekki leynir sér hliðstæð
an með þessum fáránlegu skýring
um og lögfræðiskýringum þeirra
orðabókarmanna.
Nú skal ég sýna nokkur dæmi
um mistökin í skýringum bókar
innar á lagahugtökum. Ég tek að
eins dæmi úr tveimur köflum henn
ar, þ e- orð, sem byrja á A og L,
og er upptalningin þó engan veg
inn tæmandi, þótt eingöngu sé
hugað að þessum tveimur köflum.
1. „Ábekja: rita nafn sitt á bak
víxils (ásamt ábyrgðarmanni)“.
: t ' t&í
Jón P. Emils.
Ifvaðan úr víxjlréttinum sprettur
einn heiðursmaður, er ber tignar
heitið ábyrgðarmaður og er á bak
hlið víxils? Víxjllögin hafa að vísu
að geyma ákvæði um ábyrgðar
mennað víxilskuldbindingum. Slík
ábyrgð er á erlendum málum köll
uð aval og ábyrgðarmaðurinn av-
ist. Helzt er gert ráð fyrir, að
slíkur ábyrgðarmaður riti nafn
sitt á framhlið víxils eða á við
fest blað við hann. Þess konar á
byrgð er lítið þekkt í viðskipta
lífi nútímans. Engu að síður er
gersamlega óheimilt að nota fræði
lega orðið ábyrgðarmaður um
aðra víxilskuldara en avalista.
Hitt er rétt, að í daglegu máli
eru þeir menn oft kallaðir „á
byrgðarmenn", sem ,;skrifa upp á
víxla", og er þá átt við útgefanda
og framseljendur („ábekjnga") víx
ilsins. Næst ligur að ætla, að orð
ið ,,ábyrgðarmaður“ í skilgrein
ingu orðabókarinnar sé notað um
útgefenda- En þótt haldið sé við
hina. daglegu, röngu notkun orðs
ins „ábyrgðarmaður", fær skil
greinjng ekki staðizt, því að þá
eru ()ábekingar“ einnig ábyrgðar
menn, en ekki útgefendinn einn,
enda þótt ábyrgð hans sé að vísu
rikust.
Rétt skilgreining orðsins ábekja
er því þessi: nafnritun útgefanda
og framseljanda á bakhlið víxils.
2. Aðför: að viðlagðri aðför að
lögum =ella verður lögtaki beitt.“
Hér er engin tilraun gerð til að
skilgreina liugtákið aðför, heldur
aðeins vísað til klassískrar setn
ingar úr dómsorðum, en sú setn
ing misskilin á hinn herfilegasta
hátt.
í lögfræðinni er talað um að
för f víðtækari merkingu, en þá
merkir hugtakið: lögleg valdbeit
ing til að knýja fram þann rétt,
sem aðjla er dæmdur eða tilskil
inn af gagnaðila eða rikisvald
inu. Yfir hugtakið aðför í þrengri
merkingu, er notað orðið f járnám.
Er þá um að ræða aðför, þar
sem aðfararheimildin er dómur
sátt, nauðasamningur eða veðskuld
arbréf.
Eins og áður segir, er orðalag
ið: að viðlagðri aðför að lögum
tekið úr niðurlagi dómsorða, þar
dómþoli er dæmdur til peninga
greiðslu. En þegar orðabókin bæt
ir við ,, • • .ella verður lögtaki
beitt“, kemur í ljós liið algera
þekkingarleysi höfunda á viðfangs
efnjnu. Lögtak fer nefnilega aldr
ei fram eftir dómsheimild.Þar sem
lögtaksrétturinn er fyrir hendi
hefur lögtakshafi beina aðfarar
heimild í eignum gerðarþola, og
ættu flestir skattgreiðendur að
kunna skil á þeim hlutum. Lögtaks
rétturjnn verður að eiga sér stoð
í lögum, enda er hann no’aður
til innheimtu á kröfum, sem mega
teljast ótvíræðar, enda oftast á
kvarðaðar af opinberum sýslunar
mönnum.
Ljóst er því, að orðabókarmenn
nota orðið lögtak í stað orðsins
fjárnáms, en slíkt er óafsakandi
hroðvirkni.
3 Afsegja víxil: krefjast fulln
aðargreiðslu víxils, segja upp
víxli.“ Fröðlegt væri að fá upp
lýsingar hjá höfundum, ef víxli
hefur verið sagt upp fyrir þeim,
því að slíkt fyrirbæri væri á
heimsmælikvarða.
Sérhver víxill hefur ákveðinn
gjalddaga- Fyrir gjalddága er yf
irleitt ekki hægt að krefjast
greiðslu víxilsins, naumast í öðru
tilviki én því, að bú greiðanda
hafi verið tekið til gjaldþrotaskipta.
Þetta sérstæða tilvik myndi hins
vegar fráleitt falla undir hugtak
ið afsögn-
Þegar, að gjalddaga víxils er
komið, er tvennt til. Annað hvort
er1 víxillinn gireiddur, eða úm
greiðslufall verður að ræða. Víxill
getur ýmist verið geiddur með
peningum eða víxilhafi tekur ,við
nýjum víxli sem greiðslu, svo
kölluðum ,,framlengingarvíxli“.
Lögfræðilega séð 'stendur hinn
nýi víxill í engu sambandi við
hinn eldri. Hið gamla kröfuréttar
samband, sem byggt var á eldri
víxlinum, er niður fallið og úr
sögunni með „framlengingunni".
Samtímis hefur myndast nýtt rétt
arsamband milli sömu aðila, byggt
á nýja víxlinum. Af þessu sést
ljóslega, hve fáránlegt er að tala
um að ,,segja upp víxli."
Þá má spyrja: Hvað felst þá í
því að afsegja víxil? Um þessi efni
hafa víxillögin glögg ákvæði. Ef
víxill er ekk igreiddur á gjalddaga
eða tveimur næstu yirkum dög
um, getur víxilhafi látið afsegja
víxilinn, eUa glatar hann rétti
gagnvart útgefanda, framseljend
um og e-t.v. fleirum víxilskuldur
um. Gagnvart samþykkjanda, sem
oftast er greiðandi, hefur afsögn
in enga þýðingu. Afsögn víxils
er réttargerð (nótríalgerð), fram
kvæmd af fógeta. Skilgreina má
liugtakið þannig:
Afsegja víxil: Réttargerð, sem
iirrir víxilhafa réttindamissi gagn
vart víxilskuldurum, öðrum en
samþykkjanda, ef víxill er ekki
greiddur á gjalddaga eða næsu
tveimur virkum dögum.
4 Lögaldur: aldur, sem lögum
samkvæmt nægir til lögræðis, lög
aldur sakamanna 16 ára aldur.
Fyrri liðurinn í skilgreiningunni
er réttur en sá síðari rangur. Sam
kvæmt almennum hegnngarlögum
er lögaldur sakamanna á íslandi
miðaður við 15 ára aldur, en ekki
16 ára. Það er óhyggilegt af höf
unudm orðabókar að ganga í ber
högg við skýr lagaákvæði.
5- Löggerningur: lögformlegur
gerningur. . . .
Þetta er leiðinleg skilgreining
og gersamlega röng. í fyrsta lagi
er löggerningur algerlega óform
bundjnn. Einnig er hægt að hugsa
sér lögformlega gerninga, sem ekki
^ru löggejmingaií. 8>að eru til
margs konar skilgreiningar á hug
takfnu löggerningur, sem allar
leiða til sömu niðurstöðu.Stutt og
viðhlítandi skýring í þessu sam
bandi er á þessa leið: löggerning-
u.r er einkaréttarleg viljayfirlýsing
sem ætlazt er til að hafi réttar
áhrif.
6. Löghald: löggeymsla, leggja lög
hald á e—ð = gera e—ð upp
tækt“- Hér fara höfundar mjög
villtir vegar. Löghald og lög
geymsla eru harla ólík réttax-
atriði. Er óskiljanlegt, hvaðan höf
undum kemur heimild til slíks
hugtakaruglings. Þetta er svipað
og lialdið væri fram, að hljóð
fræði væri sama og setningafræðk
Ekki er þó betri sú villan, þegar
því er haldið fram, að „leggja lög
hald á e—ð“ jafngildi því að
„gera e—ð upptækt". Það er mjög
algengt, að löghald sé gert í hús>
j eignum manna til tryggingar
skuldum. Oft er hér um lágar upp
hæðir að ræða í samanburði vi5>
verðmæti húseignar. Ég held, aÁ
mönnum myndi ekki lítast á blik
una, ef gera ætti hús þeirra „upp
tæk“. Upptaka eigna er refsirétt
arlegt hugtak, sem vart getur vc-r
ið um að ræða nema í sambandi
við refsiréttarleg afbrot, en lög
hald er réttarfarslegt hugtak, senv
merkir sama og kyrrsetning-
7. Lönám: taka e—-ð lögnámi
=gera e— upptækt skv. lögum.
Þessi skilgreining er átakanlegt
dæmi um hugtakarugling. Lög
nám eða sama hugtakið og eigi»
arnám, og eru þessi tvö hugtök not
uð jöfnum höndum í lögfræðinni,
þó að hið síðara sé algengara.
Nú hefur orðabókin á reiðum höntj
um skilgreiningu á eignamámi:
,Það að taka ímeð dómi) eign e—s
til almenningsþarfa."
Framh. á 15. síðu.
ALÞÝÐUBLAÐI0 - 1. júní 1965 J