Vísir - 11.09.1968, Blaðsíða 8

V í S1R . Miðvikudagur 11. september 1968.
8
VÍSIR
Otgetandi: Reykjaprent h.l
Framkvæmdastjóri Sveinn R. Eyjólfsson
Ritstjóri: Jónas Kristjánsson
Aðstoöarritstjóri: Axel Thorsteinson
Fréttastjóri: Jón Birgir Pétursson
Ritstjómarfulitrfii: Valdimar H. Jóhannesson
Auglýsingastjóri: Bergþór Úlfarsson
Auglýsingar: ^ðalstræti 8. Slmar 15610 .11660 og 15099
Afgreiðsla: Aðalstræti 8. Sími 11660
Ritstjóra: 1 augavegi 178. Simi 11660 (5 linur)
Áskriftargjald kr 115.00 á mánuöi innanlands
I lausasöl j kr. 7.00 eintakið
Prentsmiðja Visis — Edda h.f.______________________
Vestfirðingar jborðu
Sambúðin í hjónabandi verkalýðssinna og kommún-
ista í Alþýðubandalaginu hefur frá upphafi verið slæm
og fer stöðugt versnandi. Hinir svonefndu Hannibal-
istar virðast hafa gengið í hjónabandið í þeirri sælu
trú, að verið væri að stofna lýðræðislegan flokk. Þeir
telja með réttu, að meirihluti kjósenda Alþýðubanda-
lagsins sé lýðræðissinnaður, og hafa viljað haga starfi
og stefnu flokksins í samræmi við það. En slíkt var
aldrei ætlun hins aðilans í hjónabandinu, hinna gömlu
kommúnista, eins og greinilega hefur komið á daginn.
Kommúnistarnir náðu fljótlega undirtökunum í Al-
þýðubandalaginu og hafa síðan hert þau smám saman.
Þeir eru gagnkunnugir skipulagi slíkra vinnubragða,
en Hannibalistarnir eru hins vegar hálfgerðir leik-
menn í skipulagsbrellum af þessu tagi. Eftir harðan
leik náðu kommúnistar Reykjavíkurdeildinni á sitt
vald og hafa síðan haft lykilaðstöðu i Alþýðubanda-
laginu.
Lýðræðissinnarnir í bandalaginu hafa orðið að þola
margar auðmýkingar. Þeir hafa oft verið furðúlegá
þolinmóðir, en stundum hafa þeir risið upp gegn kúg-
urum sínum. Þeir höfðu manndóm til að bjóða sérstak-
lega fram í Reykjavík við síðustu kosningar. En bar-
áttan innan bandalagsins er vonlausari en nokkru
sinni fyrr. Kommúnistarnir eru fastir í sessi og beita
Þjóðviljanum óspart cil að klekkja á Hannibal og Birni
og fylgifiskum þeirra.
En óskhyggjan er ekki alltaf skynseminni yfirsterk-
ari hjá lýðræðissinnunum í Alþýðubandalaginu. Á
Vestfjörðum hafa þeir nú gert uppreisn. Á kjördæm-
isþinginu, sem haldið var um síðustu helgi á ísafirði,
sagði um helmingur fulltrúa skilið við Alþýðubanda-
lagið og mótmælti harðlega yfirgangi kommúnista í
því. Jafnframt skoruðu fulltrúarnir á alla lýðræðis-
sinna að gera slíkt hið sama. í yfirlýsingu þeirra brýzt
út gremjan, sem grafið hefur um sig í Alþýðubanda-
laginu, einkum úti á landsbyggðinni, vegna gerræðis
kommúnista í framkvæmdastjórn bandalagsins. Segja
Vestfirðingarnir sjónarmið lýðræðissinna vera fótum
troðin og hunzuð í bandalaginu.
Alþýðubandalagið hefur því á Vestfjörðum klofnað
í meirihluta Hannibalista, lítinn hóp kommúnista og
allstóra fylkingu manna, sem hafa ekki enn ákveðið,
hvorn aðilann þeir vilji styðja. Með þessari skurðað-
gerð hafa lýðræðissinnarnir í Alþýðubandalaginu á
Vestfjörðum þorað að viðurkenna þá staðreynd, að
ekki er hægt að vinna meo kómmúnistum, án þess að
tapa á því. Þeir hafa einnig skorað á skoðanabræður
sína í öðrum kjördæmum að horfast í augu við sömu
staðreynd.
Stjórnmálunum á íslandi væri mikill greiði gerður,
ef lýðræðissinnar í Alþýðubandalaginu færu almennt
áð fordæmi Vestfirðinga og létu kommúnistana ein-
angrast í litlum sértrúarflokki. Slíkt væri veigamikill
þáttur í þeirri endumýjun stjórnmálanna, sem nú er
svo ofarlega á baugi.
JÓNAS KRISTJÁNSSON, ritstjóri:
OKKAR ANDANS
FORUSTUSAUÐIR
amansamur maður sagði einu
sinni, að stétt vitanna eða
intelligenzían einkenndist af
mönnum, sem töluðu valds-
mannslega um málefni, er þeir
hefðu ekkert sérstakt vit á. Eins
og öðru gamni fylgir þessu
nokkur alvara. Vitar fylgja
gjarna fordæmi Krists og tala
eins og þeir, sem valdið hafa,
enda eru þeir sér þá meðvitandi
um andlegt forustuhlutverk sitt.
Þaö einkennir einnig vita, að
þeir eru yfirleitt ekki sérfræð-
ingar á þeim sviðum, sem þeir
fjalla um.
, 1 fyrstu grein minni um intelli-
genzíuna nefndi ég örfá dæmi
um vita á íslandi og nokkur mál-
efni, sem slíkir menn hafa unn-
ið að. Þar útskýrði ég einnig, að
ég kysi að kalla þessa menn
„vita“ á íslenzku, vegna þess að
þeir vilja vera eins konar vitar,
er lýsi upp myrkriö í þjóðlífinu.
En nú er tímabært að víkja nán-
ar að þvi, sem fræðimennimir
segja um þessa stétt manna.
Félagsleg gagnrýni
T ienn eru sammála um, aö
stétt vitanna sé lauslega
tengdur hópur manna, sem hafi
tekið að sér visst andlegt for-
ustuhlutverk í þjóðfélági nútím-
ans, vegna menntunar sinnar,
sköpunarverka og skoðana.
Aðaleinkenni vitanna er hin fé-
lagslega gagnrýni þeirra. Vitar
eru yfirleitt engir já-menn, held-
ur hálfgerðir utangarðsmenn, ó-
útreiknanlegir, ónæmir fyrir
freistingum valdsins, fullir grun-
semdar gagnvart ráðamönnum
og telja sig gjarna fulltrúa skyn-
seminnar og upplýsingastefnunn
ar í þjóðlffinu. Þeir vilja sem
sagt lýsa upp myrkrið, sem þeir
telja vera í þjóðlífinu.
Varhugavert er að rugla hug-
takinu „vitar“ saman við hug-
tökin „hinir læröu“ eða
„menntamenn". Menn geta vel
verið vitar, þótt þeir hafi enga
skólagöngu að baki. Menntunar-
stigið ræður ekki ú^Slitum. Hins
vegar er töluverður hluti vita-
stéttarinnar háskólamenntaður.
Prófessorar eru til dæmis víðast
hvar fjölmennir í flokki vita.
Margir vitar gegna störfum,
sem eru þess eðlis, að þeir eru
sínir eigin húsbændur í starfi.
Það eru listamenn og ýmsir há-
skólaborgarar, svo sem læknar
og verkfræðingar. Vitar eru jafn-
an fjölmennir í hópi þeirra, er
framleiða sjálfstæð, andleg verð-
mæti, svo sem skálda, rithöf-
unda, listmálara, téiknara,
myndhöggvara, tónlistarmanna,
tónsmiða, Ieikara, leikstjóra,
blaðamanna, bókmenntafræð-
inga, arkitekta og annarra slíkra.
Ef prófessorum og kennurum er
bætt viö upptalninguna, nær hún
yfir meginþorra vitastéttarinnar.
En að sjálfsögðu eru menn ekki
sjálfkrafa vitar, þótt þeir gegni
slíkum störfum.
Forstjóri \og eigandi milljóna-
fyrirtækis getur verið viti og
eignalaus Hafnarstrætisróni get-
ur einnig verið viti. Oftast skipta
peningar litlu máli í lífi vitans.
Yfirleitt má segja um vita, að
fátt sameini þá. Fjárhagsaðstæð-
ur þeirra, menntun og starfsvett-
vangur eru of margvísleg til
þess, að það tengi stéttina sam-
an. Miklu fremur einkennir þaö
stétt vitanna, að þeir eru raun-
verulega stéttlausir, hversu mót-
sagnakennt sem það kann að
virðast.
Mér hefur dottið í hug, að í
tafli stéttanna megi setja vitana
til hliðar við stétt forstjóra.
Hlutverk forstjóra og sérfræð-
inga þeirra er að efla og þróa
þjóðfélagið í núverandi mynd
þess á hverjum tima. En hlut-
verk vitanna er aftur á móti að
breyta núverandi mynd þjóð-
félagsins. Þannig gegna þessar
tvær stéttir, hvor á sinn hátt,
meginhlutverki í þjóðfélaginu
umfram aðrar stéttir. Tii samans
eru þær kjölfesta og hreyfiafl
þjóðfélagsins.
Afrekaskráin er löng
TyTyndun nútima þjóðríkja úr
hálfvilltum þjóðflokkum er
fyrst og fremst verk vitastéttar-
innar. Hún stendur að baki laga-
setningar, stjómskipunar og
þjóðemisvitundar nútímans. Þaö
er hún, sem um langan aldur.
hefur verið mesta driffjöður
þeirrar þróunar, sem hefur leitt
til myndunar hins borgaralega
þjóðfélags nútímans, þar sem
byggt er á kapitalistískum
grunni með ivafi sósíalistískra
þátta.
Margir telja, að vitar hafi
fyrst komið fram á sjónarsviðið
sem stétt í Dreyfusarmáiinu i
Frakklandi árið 1894. Þá sam-
einuðust andans menn i Frakk-
iandi í baráttu gegn dómi her-
réttarins, sem dæmdi á fölskum
forsendum liðsforingjann Dreyf-
us til ævilangrar útlegðar á
Djöfiaey. Vitamir unnu sigur.
Síðan hafa áhrif stéttarinnar
aukizt og margfaldazt. En þró-
unin hefur verið breytileg eftir
löndum. Um það má taka sem
sýnishorn þrjú ríki, þar sem
risið hafa upp öflugar stéttir
vita, Frakkland, Bretland og
Bandaríkin.
í Frakklandi veröa vitar
gjama frægir menn og dáöir sem
heimspekingar. Vettvangur
þeirra er oftast kaffihús París
ar eða kjallaragreinar blaða og
tímarita. I Bretlandi ganga vitar
gjarna í yfirstéttina eða verða
háttsettir embættismenn rikis-
ins. Vettvangur þeirra er starfið
sjálft, fremur én greinaskrif og
samræður. í Bandaríkjunum eru
háskóiamir miðstöðvar vitanna
og vettvangur þeirra. Þar hafa
þeir nýlega sýnt mátt sinn I bar-
áttunni fyrir kjöri McCarthys
öldungadeildarmanns i embætti
forseta Bandaríkjanna. Vafa-
laust verður sú herferð ekki þaö
síðasta, sem fæðist í herbúðum
vita þar vestra.
Svo er það
rómantíkin
\7'itastéttin hefur fram til þessa
fremur einkennzt af hug-
vísindalegum bakgrunni en raun-
visindalegum. Þessi staöreynd er
meginástæða hinnar miklu gagn-
rýni, sem fræðimenn hafa beint
aö stétt vitanna. Bókmenntalegir
menningarvitar, þ.e. höfundar og
gagnrýnendur, sem hafa ekki
sérfræðiþekkingu á neinu á-
kveðnu sviði þjóðlífsins, eiga
mikinn þátt í að móta skoðanir
menntaðs fólks og meginþátt í
að skilgreina og dæma um sið-
ferðisstig þjóðfélagsins. Þeir eru
hin nýja klerkastétt. Og þessu
veigamikla hlutverki valda þeir
ekki í tækni- og raunvísinda-
þjóðfélagi nútímans.
Rómantískir og þjóðemissinn-
aðir vitar sviku lýðræðiskerfið,
þegar öfgastefnumar nazismi,
fasismi og kommúnismi risu tii
vegs á fyrri hluta þessarar aldar.
Það hefur jafnan fylgt vitum, að
þeir gagnrýna miskunnarlaust
hina smæstu galla lýðræðisríkj-
anna, þar sem þeir lifa, en eru
mjög hjartastórir gagnvart hin-
um verstu giæpum alræðisrikja.
íslenzkir vitar hafa t.d. verið
máldrjúgari um byltinguna f
Grikklandi en árásina á Tékkó-
slóvaklu, sem er þó sjáanlega
verri af tvennu illu.
Hinum rómantisku vitum
hættir oft við rikisdýrkun og al-
ræðisdýrkun. Vitar eru og eiga
að vera gagnrýnir í garð
stjórnmáiamanna. Þessi gagn-
rýni ieiðir oft til fyrirlitningar.
Þá er skammt yfir í, að vitamir
iaðist til fylgis við stjómmála-
hreyfingar, sem lofa að „hreinsa
út" eftir borgaralega vanstjóm-
un. Þannig hafa rómantískir vit-
ar átt mikinn þátt f framgangi
öfgastefna og rfkisdýrkunar á
þessari öld. Að unnum sigri hafa
svo hin grimmilegu örlög vit-
anna orðið sú að verða stirðnað-
ir ídeólógar alræðiskerfa. Kredd-
an hefur löngum verið sfðasta
athvarf hinna rómantísku vita.
En nú era komnar til sögunn-
ar nýjar uppsprettur vita. Alls
konar vísindamenn, verkfræð-
ingar og arkitektar, tölfræðing-
ar og stjómunarsérfræðingar,
viöskiptafræðingar og hagfræð-
ingar, flykkjast í vitastéttina.
Þessir menn skiija þjóðfélag nú-
tímans að sjálfsögðu betur en
gömlu, hugvísindalegu vitarnir.
Fyrir bragðið stendur vitastéttin
traustari fótum en áður. Farið
er að taka meira tillit til hennar
en áður og aukizt hefur eftir-
spum eftir vitum f 'atvinnulífi,
stjómmálum og embættis-
mennsku.
Af sérstökum ástæðum, sem
eru efni næstu greinar, er þessi
þróun skemmra á veg komin á
íslandi en víðast annars staðar
vestrænum löndum. Við búum
enn við yfirráð rómantískra
menningarvita. Sú staöreynd
getur orðið okkur örlagarik, áð-
ur en yfir lýkur.
Næsta grein birtist
hér á morgun
Nokkur rit um vita:
Aron: L'Opium des intellectu-
els, París 1955.
Benda: La trahison des clercs.
París 1927.
Kristol: The troublesome intell-
ectuals. Birt í Dialogue 1968.
König: Intelligenz. Birt í Soz-
iologie. Frankfurt 1958.
Shils: The intellectual in devel-
oping nations. Dialogue 1968.
The torment of secrecy.
London 1956.
Schumpeter: Capitalism, Social-
ism and Democracy. New
York 1942.