Dagur - 27.06.1998, Blaðsíða 5

MENNINGARLÍFIÐ í LANDINU
L
r
HalldórHalldórsson prófessor hlaut viðurkenn-
ingu Lýðveldissjóðs 17. júnífyrir ötult starfí
þágu íslenskrar tungu. Halldórhefur áferli sín-
um ritað mikið um íslenska málfræði og mál-
sögu. Afritum hans má nefna Örlög orðanna, ís-
lenzk orðtök og íslenzkt orðtakasafn.
Halldór er að verða 87 ára gam-
all og bækurnar orðnar æði
margar, en hversu margar veit
Halldór ekki með vissu. „Það
veit Guð almáttugur, ekki ég,“
segir hann. „Eg hef endursamið
svo rnargar."
Viðurkenning Lýðveldissjóðs
er ekki eina viðurkenningin sem
Halldóri hefur hlotnast því hann
fékk viðurkenningu Málræktar-
sjóðs árið 1995. „Aður hafði ég
fengið eina viðurkenningu á æv-
inni og það var fyrir nokkuð sem
ég gerði ekki,“ segir hann. „Það
var á þeim tíma sem ég átti að
taka fullnaðarpróf en ég lagðist
veikur og gat ekki tekið prófið.
Nokkru seinna varð mér gengið
niður í bæ á Isafirði þar sem ég
átti heima og mætti skólastjór-
anum og einum af kennurum
skólans og spurði þá hvort ég
ætti ekki að taka prófið. „Nei,
þú þarft ekki að taka próf, þú
heldur hvort eð er áfram,“ sögðu
þeir og skólastjórinn bætti við:
„Þú átt hönk upp í bakið á okk-
ur.“ Eg skildi ekki hvað hann
átti við en hafði óljósa hugmynd
um að ég ætti eitthvað inni hjá
þeim. Svo kom í Ijós að ég fékk
verðlaun fyrir próf sem ég hafði
ekki tekið - sjálfsagt út á vetrar-
einkunn."
Lciðrétti okkur bræðuma
Fékkstu snemma dhuga á ís-
lensku máli?
„Eg fékk strangt málauppeldi
hjá móður minni sem var mjög
fróð um íslenskt mál og hafði
mikinn orðaforða. Hún leiðrétti
okkur bræðurna í hvert sinn
sem okkur varð á að segja ein-
hveija ambögu. Síðan hafði ég
mjög góða kennara f skóla, fyrst
á Isafirði og síðan á Akureyri þar
sem Sigurður Guðmundsson var
allra kennara fremstur. I Há-
skólanum tóku við Sigurður
Nordal og Alexander Jóhannes-
son. Sennilega hef ég haft bestu
kennara á Islandi sem.völ var á.
Þegar ég kom í Háskólann í
málfræðinám var ég mjög vel
undirbúinn, hafði lesið stóran
hluta efnisins áður mér til
skemmtunar. Þó var ég upphaf-
lega ekkert viss um að ég ætlaði
mér að leggja fyrir mig fslensku.
Eg hefði alveg eins getað hugsað
mér að læra erfðafræði en á
þeim tíma var ekki hægt að læra
hana sem sérstakt fag nema þá
erlendis.
I málfræðinni valdi ég mér
kjörsvið sem var merkingar-
fræði. Eg lauk magistersprófi
árið 1938, kenndi síðan við
Menntaskólann á Akureyri til
ársins 1951. Þá var auglýst dós-
entsstaða við Háskólann sem ég
sótti um og fékk. Eg varð pró-
fessor árið 1957 og kenndi til
ársins 1979. Þá sagði ég starfi
mínu lausu vegna heilsubrests.
En árin eftir það urðu þó af-
kastamikil því ég einbeitti mér
að því að skrifa bækur.“
Eðlllegt að þekkja ekki
gömlu orðtökin
Meðal þess sem þú hefur afrekað
er að koma út hókum um islensk
orðtök.
„Doktorsritgerð mín íjallaði
um íslensk orðtök, uppruna
þeirra og aldur. Um þetta efni
hafði ekkert verið fjallað fram að
þeim tíma, fyrir utan ritgerð
sem Finnur Jónsson hafði skrif-
að í Skírni um 1914, að mig
minnir. Doktorsritgerðina varði
ég árið 1954. Svo liðu nokkur ár
og þá komu Jóhannes Nordal og
Baldvin Tryggvason fyrir Al-
menna bókafélagið til mín, og
spurðu hvort ég vildi ekki skrifa
uppflettibók um orðtök. Afrakst-
urinn varð Islenzkt orðtakasafn
sem hefur komið út í þremur út-
gáfum."
En er ekki mikið um að nú-
tímafólk þekki ekki lengur
gömlu orðtökin ogfari rangt með
þau?
“Það er ósköp eðlilegt að nú-
tímafólk þekki ekki þessi gömlu
orðtök. Annars finnst mér mesta
furða hvað fólk talar óbrenglað
mál en í blöðum sé ég stundum
-- L
,A«GÁ R Ö-Á G UÁt ‘ 2 >J HM-
3 11 1 á
±9 9 8
-^21
„Ég mundi ráðleggja hverjum manni sem vill heyja sér góðan orðaforða og fá góðan málsmekk að lesa Eglu.“
nokkuð af vitleysum."
Mig langar til að spyrja þig að
þvi hvort góðir rithöfundar séu
líka góðir málfræðingar og mál-
fræðingar lélegir rithöfundar.
„Það er mjög misjafnt, sumir
málfræðingar skrifa gott mál,
aðrir eru klaufar. Þekkingu á
orðaforðanum, sem er auðvitað
þáttur í málvísindum, hafa
margir rithöfundar. Hugsaðu
þér allan þann orðaforða sem
Halldór Laxness bjó yfir og
sjáðu hvað Tómas Guðmunds-
son yrkir á góðu máli. Mér var
sagt af kennurum Tómasar í
menntaskóla að hann hafi verið
mjög góður málfræðingur. Mað-
ur skal ekki hitta á vitleysu hjá
Tómasi Guðmundssyni. Þar er
allt saman hárrétt, mjög smekk-
legt og á fallegu máli.“
Að skapa ný orð
E/ fólk vill tala gott og fallegt
mál hvaða hókmenntir ætti það
þá að lesa?
„A tímabili kenndi ég Egils
sögu í þriðja bekk menntaskóla.
Eg fór mjög orðfræðilega í hana,
bæði hvað varðar orðafar og stíl.
Stíllinn á Eglu er bæði rökvís og
ákaflega látlaus. Þegar þessir
sömu unglingar voru komnir
upp í Qórða bekk skrifuðu þeir
allt annað mál en þeir höfðu
skrifað áður en þeir kynntust
Eglu. Eg mundi ráðleggja hverj-
um manni sem vill heyja sér
góðan orðaforða og fá góðan
málsmekk að lesa Eglu.
Eg held að lestur góðra bóka
sé mjög mikils virði fyrir ung-
linga. Hins vegar er ég ekkert
viss um að menn læri stíl eða
málfar af þeirri bókmennta-
kennslu sem nú er tíðkuð, sem
er svokölluð bókmenntagrein-
ing. Mér finnst að hver maður
eigi að lesa sína bók og skilja
hana á sinn hátt. Menn þurfa
enga kennslu í bókmenntagrein-
ingu til þess.“
Þú hefur fengist við nýyrða-
smið, orðið pallhorðsumræður er
til dæmis þin uppfinning.
„Já, ég bjó það orð til í sim-
tali. En orðið fjölmiðill er
kannski það nýyrði mitt sem
mest er notað. Orðið framleiðni
bjó ég Iíka til. Það orð er þannig
tilkomið að ég fékk bréf frá
þingskipaðri nefnd þar sem ég
var beðinn um að búa til orð yfir
það sem á útlendu máli er kall-
að „produktivitet". Bréfinu
fylgdu bækiingar um þetta svo-
kallaða „produkthatet11. Þessir
bældingar voru bara áróður og
ekki nokkur skilgreining á því
hvað „produktivitet" væri, svo ég
var engu nær um fyrirbærið.
Nokkrum dögum seinna mætti
ég Emil Jónssyni á götu.
„Heyrðu Emil, hvað er
„produktivitet"? spurði ég. „Það
er framleiðslan deilt með vinnu-
kraftinum," svaraði hann. Orðið
yfir það fannst mér eðlilegast að
væri framleiðni. Nefndin tók
þetta orð upp og setti í frumvarp
sem var lagt fyrir Alþingi. Þá reis
upp alþingismaður og sagði að
þetta væri alveg ómögulegt orð
og það var strikað út úr frum-
varpinu. En Sveinn Björnsson
sem þá stjórnaði Iðnmálastofn-
un tók málið upp í tímaritið Iðn-
aðarmál og þaðan komst það inn
í almennt mál og engum stjórn-
málamanni dettur nú í hug að
segja orðið vera ljótt."
Þú ert að verða 87 ára en ert
ekki sestur í helgan stein.
„Nei, frá árinu 1982, hef ég
starfað sem málfarsráðunautur
hjá Orðanefnd byggingarverk-
fræðinga og vinn að því að koma
saman orðasafni. I því starfi hef
ég þurft að búa til feiknin öll af
tækniorðum en fæst þeirra eru
komin í gagnið."
Og ætlarðu að vera að lengi
enn?
„Eg finn ekki fyrir því að hug-
urinn sé farinn að gefa sig. Eg
verð eins lengi að og hægt er og
menn vilja."
Ertu ánægður með það lífs-
starfsem þú valdir þér?
„Eg efast um að ég hefði get-
að gert meira gagn á annan
hátt.“ -KB