Dagur - 03.03.2001, Síða 5

Dagur - 03.03.2001, Síða 5
 ___________LAUGARDAGUR 3. MARS 2001 - 5 1 ffíp"jr; ^ Kunni að ögra mátulega Þórunn Valdimarsdóttir sagnfræðingur og rithöfundur: „Frjálslegar hugsanir Matthíasar voru bannaðar og hann tók út af sársauka yfir öllu saman." Þórunn Valdimarsdóttir lofar því að láta mærð- ina ekki ríkja í ævisögu Matthíasar Jochums- sonar. Þórunn Valdimarsdóttir sagn- fræðingur og rithöfundur hefur sökkt sér niður í ævi og verk Matthíasar Jochumssonar nú í vetur með það í huga að skrifa um hann ævisögu. „Vegna ríkulegra persónu- legra heimilda er saga hans magnaður lykill að ýmsum lit- brigðum þjóðbyggingartímans," segir Þórunn Valdimarsdóttir, „en æviskeið hans 1835-1920 fellur saman við þann tíma. Það eitt sér er fáránlegt að sitja uppi með þjóðsöng og vita Iítið um manninn sem orti hann, tildrög þess að hann var ortur og úr hvernig menningarum- hverfi þjóðsöngurinn er sprott- inn.“ „Ég hef haft af því fulla vinnu síðan í haust við að skoða Matthías," segir hún. „Er búin að koma mér upp miklu flokkuðu heimildasafni en finnst samt eins og cg sé rétt að byrja á rannsókninni. Það er ægilegur skógur af heimilda- efni kringum Matta, og þar er auðvelt að týna sér. Þar eru blóm, alltof mikið af þeim í vöndinn, þau vilja öl 1 að maður plokki sig, og í kring læðast úlfar sem húta að setja í mig skoltana ef ég stend mig ekki." Fékk ægileg efaköst „Án gríns er stórkostlegur efni- viður til í sögu um Matthías," heldur hún áfram," allur skáld- skapurinn auðvitað, greinaskrif og löng, hreinskilin og ítarleg ævisaga hans sjálfs. Til eru ógrynni af bréfum frá honum og til hans, en mikið af hans eigin bréfum er til prentað. Hann leggur því óvenjulega mikið efni í sína ævisögu sjálf- ur, það er heimildafræðilega einstakt. Það verða vonandi skrifaðar margar ævisögur um hann, ég sé það nú að mín verður ekki endanleg, slíkt er ekki á eins manns færi.“ „Bréfin fylla vel út í þá mynd sem hann lýsir í sjálfsævisög- unni, því þau skrifar hann jafn- óðum og hlutirnir gerast. Rauði þráðurinn í sögu hans er hans helsta áhugamál, guð- fræði. Átök vísinda og trúar eru mál málanna í hugmyndastríði þessara tíma. Það má segja að þessi átök taki sér bólfestu í Matthíasi, hann fær ægileg efaköst, fór hálf óviljugur í prestaskólann, og þrælast í því allt lífið að finna Ieið til þess að sætta trú og vísindi. Hann skrifaði prófasti sínum frá Ak- ureyri 1891, þegar hann Iá undir ásökunum um að hafa opinbcrlega ráðist á útskúfun- arkcnninguna, og sagði þá að nálega allir heimspekingar og hærri vísindamenn í samtíman- um hefðu þá lífskoðun að sálin væri form líkamans og hyrfi með honum, og að guð væri kosmos, í honum sé falin ein- ing hinna voldugu, eilífu ver- aldarlaga (forma), hann sé immanent og persónulaus al- kraftur. Hann segir það skoðun sína að postularnir hafi litið þannig á að Kristur hafi ekki verið guð, heldur guðs son. Sjálfur segist hann aldrei opin- berlega hafa neitað guðdómi Krists. Matthías Iét prófast sinn vita í þessu sama bréfi að ef hann yrði áreittur meira en komið er, fyrir að afneita út- skúfunarkenningunni mætti annar fara í hans poka (hempu). Hann hótaði að segja af sér frekar en að selja sann- færingu sína,“ segir Þórunn. Vildi einfalda trúna „Matthías trúði að hægt væri að laga kristindóminn að ríkj- andi sjónarmiðum heimspek- inga og vísindamanna, en halda þó heitri trú því að í henni fælist svo gott afl. Hann las fjölmargar erlendar bækur og tímarit um trú og heim- speki. Hann var eini presturinn sem skrifaðist á við Georg Brandes, og hélt því handi lif- andi í 30 ár. Aðferðin til þess að halda trúnni þrátt fyrir bibl- íugagnrýni og árásir á kirkjuna var að líta fram hjá gömlum kreddum, leiða gamalt táknmál hjá sér og einfalda trúna þannig að fólk gæti til framtíð- ar haldið guðsneista og trúar- þörf,“ segir Þórunn og bætir því við að í sálmakveðskap Matthíasar séu engar tíma- skckkjur, engar kreddur. „Guð Matthíasar cr svo kosmískur og einfaldur að þeir sem láta bókstafinn ergja sig geta náð sambandi við hann. Hér er eitt dæmi um það hvernig Matthías tekur utan um kjarna trúarinnar, ‘afhugs- ar’ hana og gerir tæra og ein- falda: 'Hjartað og þess kröfur (affections, aspirations, in- spirations, its all but almighty innate necessities) eru eina correctivið fyrir oss. Það er guð (þ. e. Kristur) í oss - í oss - í oss! Það er sannleikur allra trúarsagna og symbóla, og punktum!’ Þetta má skilja svo að guð sé tilfinning, hann sé sá sami í öllum trúarbögðum og trúin sé ekki flóknari en til- finningin í hjartanu, hvílíkt frelsi! Þetta get ég skrifað und- ir 2001. Geta ekki allir farið í kirkju og dansað og skemmt sér? Ef ég dansa inn Hallgríms- kirkju verð ég þá ekki send á hælið? Það eru enn allt of mik- il þyngsli yfir kirkjunni og mér sárnaði, eftir að hafa skrifað kristnisögu 19. aldar í stórrit Alþingis, hvernig kirkjan fór í afneitun gagnvart þátttökuleys- inu á kristnihátíð.“ Að verða að vera „Bókstafstrúin var enn opin- bert credo fyrir öld síðan, frjálslegar hugsanir Matthíasar voru bannaðar og hann tók út af sársauka yfir öllu saman. Þjóðin átti á þessum tíma við mikla erfiðleika að stríða og sumar kreddur kristninnar juku þjáningu hennar. Flest kvæði hans, trúarleg sem veraldleg eru mögnuð orðkynngi, hann yrkir sig og þann sem hevrir upp til vonar og gleði. Hann orti þjóðina upp í móð svo hún endurnýjaði kjark sinn og trú til að halda áfram að lifa." „Einn frasi Matthíasar situr fastur í mér núna," segir Þór- unn, „það að „verða að vera“. Þetta er Shakespeareskt. Nú eru útmánuðir og flestir þung- lyndir í kringum mann, lífs- gleðin svo slöpp að menn kom- ast lítt á henni bara húka og „verða að vera“ frekar en að flýja af hólmi og láta hjáipar- sveitirnar Ieita að sér. Ha, ha. Þessir sex milljarðar manna á jörðinni eru kannski af stórum hluta dæmdir til að lifa, þeir verða að Vera? Þetta er gott íhugunarefni fram að páskum. Línudans „Eitt finnst mér ótrúlegt í sögu Matthíasar," bætir Þórunn við, „ hann hálf svíkur fé út úr ún- ítörum í London, fær hjá þeim stórfé til að kaupa blaðið Þjóð- ólf 1874. Hann ætlaði aldrei að nota blaðið til þess að útbreiða þessa kenningu." - Mætti hann ekki einmitt töluverðri andstöðu út af þess- um únitarisma? „Nei, Matthías kunni að ögra mátulega, þess vegna náði hann svona háum aldri. Hann var þjóðhetja, landsþekktur ritstjóri og margra bóka maður um 1880. Hann naut álits fyrir að hafa ort lofsönginn 1874 og flutt konungi minni og setið á móti honum í veislu. Hann hafði gelið út hið ástsæla leik- rit Utilegumennina og birt fjölda afbragðsgóðra kvæða eftir sig í Þjóðólfi, þýtt og gefið út Þjóðólfssögu, tvö leikrit eftir Shakespeare og eitt eftir Byron. Hann ræddi trúarskoð- anir sínar opinskátt við Pétur biskup sem var svo hlynntur Matthíasi að hann úthlutaði honum Odda árið 1880, einu besta brauði á landinu. Matthí- as hafði alltaf nógu góðan takt til að fara ekki of langt yfir lín- una.“ Vann á bak við tjöldin „Matthías dansaði línudans í trúaruppreisn sinni eða siðbót. Hann hamaðist í vinum sínum í prestastétt bréflega og keypti amk. 30 eintök af bók Chann- ings, sem var únítari, til þess að útbreiða skoðanir hans um að Kristur væri maður og þrenningin bull meðal íslenskr- ar klerkastéttar. Hann vann bak við tjöldin og gekk eins langt og hann gat. Hann var svo heppin að lifa það 85 ára árið 1920 að vera gerður að heiðursdoktor við Háskóla ís- lands í guðfræði. Þá höfðu tím- arnir breyst, nýguðfræðin var komin við völd. Matthías ruddi brautina og var á undan tíman- um," segir Þórunn. „Ég held að stúdía mín á Matthíasi geti hjálpað nútíma- fólki að endurmeta vanabundin og hálf hugsunarlaus tengsl sín við kirkjuna. En verkið er líka fullt af lífsgleði og hversdagslífi og ævintýrum. Matthías er ein- dregin kvenréttindamaður," heldur hún áfram. „Og svo leyfir hann sér að sýna því fólki samúð sem flyst til Vestur- heims og trúir á lífið þar. Það var rnjög óvinsælt. Matti held- ur sinni sannfæringu. Hann orti alveg ótrúlega magnað Níðkvæði um Island. Með því að yrkja: Volaða land, hitti hann sáran sannleikann í hjartastað og rauf um leið bannhelgi. Þetta var 1888 und- ir lok grimmilegra hafísáranna, en það voru heilög trúarbrögð að trúa á landið hvernig sem það færi með börnin sín.“ í bréfunum er feluheimur „Það er gaman að lesa bréfin hans Matthíasar, þar ríkir kátína og gáski," segir Þórunn. „Það er algilt á 19. öld að í bréfum ríkir feluheimur, miklu skemmtilegri en heimur prent- aðs máls. Þar úir og grúir af slettum, og þar láta menn miklu meira flakka en í opin- berum skrifum. Hér er gott dæmi úr bréfi til Steingríms Thorsteinssonar frá október 1867. Matti býr þá á Móum á Kjalarnesi og hefur orðið: ‘Esj- an er hæst yfir Móum, stór- kostleg, rammefld, alvörumikil, þegar ég er trúarlítill glottir hún vfir höfuðið á mér og seg- ir: þú ert kúkur og að kúk skaltu verða; en sitji ég fagurt sólksinskvöld uppi á búrmæni og slái mig til riddara á andans frjálsa eilífa vígvelli þá brosir hún og segir: Má ég detta?' Svona tilvitnun slær strax á mærðina sem hefur sest á minninguna um séra Matthí- as." -GB

x

Dagur

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Dagur
https://timarit.is/publication/251

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.