Dagblaðið Vísir - DV - 04.09.1982, Blaðsíða 14

14
DV. LAUGARDAGUR 4. SEPTEMBER 1982.
Þáttur af Einari Benedl ktssyni
„Vér þnrfum fórnar”
— kvað Finar Benediktsson um aldamðtin þegar honum blöskraði eymdin
og volæðið á fðlkinu i landinu.
Þetta er liðin tíð en þurfum vér samt ekki fðrnar?
, „Hér er ég, Einar Benediktsson,
skáldið, hinn nýi víkingur Islands, fomi
væringinn endurborinn, Egill Skalla-
grímsson 20. aldar, lýt engum kóngi, ‘
vík ekki fyrir neinu ofurefli, er sjálfur
konungborinn, frjáls og auðugur,
kasta gullinu á torgin, komi allir og
sjái, aöégerríkur.”
Sagt er, að þjóðsagan geymi þessa
mynd af Einari Benediktssyni. Og
kannski ekki að tilefnislausu. Það er
löngu vitaö mál, að Einar varð
snemma staðgengill Islendinga í hvers
konar ævintýrum og brá sér þá oft í
gervi Egils, víkingsins. Og Einar
fetaði í spor Egils á margan hátt....
Einar Benediktsson orti mörg sögu-
leg kvæði um þá fornkappa á borð við
Egil. Greinilegt er, að fomsögumar
hafa veriö honum hugstæðar. En
hvað sá hann í þeim? Var það
hetjulundin, sem heillaði hann? Sá
hann sjálfan sig í þessum sterku ofur-
mönnum, þessum mönnum, sem fóru
ótroðnar slóöir? Eða var það eitthvað
ennþáannaö semheillaði?
Við skyggnumst inn í söguheim
Einars Benediktssonar. Hver er sögu-
sýn hans? Hvemig notar skáldið
söguleg efni og hver notar hann?
Það voru umbrotatímar,
bæði félags/egir og
menningariegir
Á tímum Einars Benediktssonar
minnti margt í fari Islendinga á hina
fornu víkingaöld. Það voru umbrota-
tímar, bæði félagslegir og menningar-
legir. Þá eins og á tímum víkinganna
yfirgáfu menn óðul sín, þó ekki
alfamir, og slitu erfðavenjur um stund
til að festa rætur í nýjum jarðvegi.
Sóttu enn í víking, reyndar ekki til að
fara með ófriði og vopnum, heldur til
að höggva menningarleg strandhögg.
Ævintýraþráin blossaöi upp. Einar,
eins og EgiU, bjó sig undir algera
breytingu á högum sínum. Hann vildi
leggja heiminn að fótskör Islands.
Báðir voru þessir menn afburðaskáld
meö sterka útþrá, en þó mjög tengdir
landinu og heimfúsir. Og settust í
helgan stein heima á Islandi, þegar
aldur færöist yfir þá.
Víkingar voru þeir báðir tveir, Egill
og Einar, hvor eftir hætti sinnar
samtíðar. Á söguöldinni var hinum
örugga bardagamanni talið sið-
feröilega rétt að ferðast um fjarlæg
lönd og flytja þaöan auð f jár meö valdi
hins sterkasta. Víkingurinn gekk uppá
skip óvinarins, felldi alla erhannnáöi
til, tók þá fjármuni sem til náðist.
Egill Skallagrímsson og Einar Bene-
diktsson héldu uppi hernaði í sömu
löndum, í Englandi og á Norð-
uriöndum. Egill leitaði meir í
Aus .orveg með hemaö sinn, en Einar
heimsótti í þess stað Vesturheim
nokkrum sinnum vegna fyrirtækja
sinna. Ættarmótiö er skýrt með þeim
Einari og Agli eða gæti þessi lýsing
Einars á Agli ekki alveg eins átt viö
hann sjálfan?
Hans óður var frelsisins einvalds
rómur.
Hans eiginn vilji var lög hans og
dómur.
Hans ljóð er svo heilnæmt sem
laugandi bað,—
hann lýsti og fræddi, hann söng ei,
en kvað.
Um drauma og vonir og ást kvað hann
öngva,
—hið innra var mannsins, en hitt það
varlandsins.
Það leynir sér ekki, að Einar er
hrifinn af þessum sterku einstakl-
ingum á borð við Egil, sem fara
ótroðnar leiðir og hafa aö leiðarljósi:
vilji er allt sem þarf. Þeim svipar
saman, finnst honum, þótt hann sé
kannski ekki alltaf sammála þeim.
Einar Benediktsson 1864—1940.
„Heimurinn stendur gáfu-
mönnum íslands opinn"
„Málsins vegna skilja Islendingar
betur en nokkur önnur þjóð í heiminum
bæði sína eigin fornöld og fornöld
Norðurlanda eöa réttara sagt fom-
norrænan anda. Það býr einmitt svo
mikið í djúpi málsins sjálfs, er þeir
einir finna. Þess vegna er þaö, að
engin önnur skáld en íslensk finna
hljómgrunn hjá sinni eigin þjóð, sem
tekur svo vel undir, ef gripið er í hina
gömlustrengi.”
Eitthvað á þessa leið komst Einar
Benediktsson eitt sinn að orði og ekki
að tilefnislausu, því að býsna oft greip
hann „í hina gömlu strengi”. Og til að
fá „hljómgrunn” þarf skáldið aö leika
vel á gömlu strengina, yrkja vel, ann-
ars er betra að láta það ógert. Sögum-
ar sjálfar em ritaðar svo vel og skáld-
lega, að það er ekki heiglum hent að
ætla sér aö hef ja frásögn þeirra upp í
æöra veldi. Auk þess hefur alþýöa
manna á öllum tímum verið of kunnug
sögunum til aö þorandi sé aö bjóöa
henni hvað sem er. Þess vegna em
sögurnar háskalegt yrkisefni fyrir
Islendinga, og hvergi þarf á meiri
skáldsnilld að halda en í kveöskap út af
þeim.
Einar Benediktsson lék vel á gömlu
strengina og fékk hljómgrunn. Hann
yrkir um Njál, Egil, Snorra og Gretti
meöal annarra í kvæðum sinum, þessa
sterku einstaklinga, sem voru og em
heimagangar á hverju heimili. Það
var því ekki ráöist á garðinn, þar sem
hann var lægstur. En Einari rann blóð-
ið til skyldunnar, eins og hann sjálfur
sagði: „Heimurinn stendur gáfumönn-
um Islands opinn og allt það, sem af-
staða lands vors, uppmni og saga þjóö-
arinnar og síðast en ekki síst, vort
fagra mál, gefur Væringjum landsins í
veganesti er ekki lítils vert. Fá þjóð-
emi munu búa böm sín betur úr garði
— og ef til vill mun hvergi jafn smáum
hóp ætlað svo mikið að vinna. ”
Svo mörg voru þau orð.
Veganesti Væringjans
Þegar Einar Benediktsson leitar
fanga í fomsögunum tekur hann oftast
fyrir ákveðna einstaklinga og yrkir um
þá. Um Gretti Ásmundarson segir
hann:
Hann ætið var gæfunnar olnbogabara,
úthýstur, flæmdur um skóg of hjara,
en mótlæti mannvitiö skapar.
Um N jál segir Einar:
Og svo var NjáU
í huga háU,
en hjartað þó sem guU, ef á var reynt.
UmEgil:
Af þótta og viti hann réð sinu ráði,
réttsýnn á dáðir þess, er hann f jáði.
TU verðleiks og gUdis hann virti
hvera mann,
— en vó jafnt að því, er hann smáði.
Og um Snorra segir hann:
Hver er sá, sem guðs um geim
glöggar mennsku auga renndi?
Þetta eru snjallar lýsingar á mönn-
unum, sem kvæðin eru kveðin um, svo
snjallar, að mennirnir standa næstum
ljóslifandi fyrir hugskotssjónum
okkar. Grettir, EgiU, NjáU, Snorri:
þetta eru mennimir, sem kannski eru
einna eftirminnilegastir úr fornöld-
inni. Þetta eru sterkir einstaklingar,
bráögáfaðir og skáldmæltir. Þeir eru
vitrastir, hafa ráö undir rifi hverju og
hafa oftast rétt fyrir sér, en síðast en
ekki síst eru þeir, hver á sinn máta,
hetjan uppmáluð og þeir mæta örlög-
um sinum með sigurbros á vör. Það er
því augljóst á hvaöa mið Einar leitar.
Hann sækist eftir félagsskap þessara
ofurmenna, sem skara framúr á öllum
sviðum og óttast ekkert. Þess vegna
lýsa áðurnefnd kvæði ekki síst skáld-
inu sjálfu um leiö og mönnunum, sem
þau eru ort um. Þau sýna ekki aðeins
meðferð skáldsins á yrkisefninu heldur
og hitt, að hvers konar mönnum hann
dáist, hvaða viljastefna, viðfangsefni
og listatök eiga hug hans sjálfs og
hjarta.
Af sögu og breytni þessara einstakl-
inga, svo og einstökum atvikum
dregur svo skáldiö oft á tíöum siðlega,
heimspekilega og pólitíska lærdóma.
Einar boðar nýja tíma og betri eftir
ládeyöu undangenginna ára, enda er
viljiallt semþarf.
Aftur og aftur reynir skáldiö aö
blása nýjum metnaði í brjóst þjóðar-
innar og tengja líf hennar aftur til
Egils og Snorra og sýna þannig, hve
einangruö þjóð norður við heimskauts-
baug getur átt heillandi sýnir, hvernig
hún á djörfum augnablikum lífsins
getur bætt sér upp í draumum og
óskum f átækt og smæð.
„ Vérþurfum fórnar"
Einar brýtur á stundum til mergjar
ástæðuna fyrir því, að þjóöin glataði
frelsinu og varð að þola þungar raunir
öldum saman. Hann sér og finnur, aö
þjóöina hefur skort vonina og trúna á
landið, en þaö er ekki öll nótt úti enn.
Hann líkir oft á tíðum lundarfari
samtiöarmanna sinna við lundemi
Njáls og hvetur þá til dáða. Hann segir
þeim að það sem á vanti sé neisti sá er
Njáll bjó yfir „Hann byggði á þegnsins
viti og hreysti”, segir Einar. Og hvar
er nú vitið og viskan? spyr hann. Við
verðum að leggja hart aö okkur til að
ná Njáli „með viljans stál stælt og
seigt og hreint”, en til þess að við
getum komist með tærnar, þar sem
Njáll og félagar höfðu hælana, verðum
við að vera samtaka:
„Vér þurfum stjórnar,
vér þurfum fóraar
aOs þvergirðings, ef land skal standa,
alls öfugstraums og cinráðs vanda.”
r
Kannskierþað einmitthéröðru
fremur, sem við ættum aö taka heil-
ræði Einars til fyrirmyndar. Þegar allt
virðist stefna í kaldakol, þurfum við þá
ekki að fórna einhverjum lífsgæðunum
um stundarsakir til að hafa það enn
betra á eftir?
„íslendingurinn á að
geta ort, só hann
maður með mönnum "
Einar Benediktsson var eldheitur
ættjaröarvinur og trúði blint á
norrænan kynstofn. Ifenn hefur
tröllatrú á islensku þjóðareðli, sem
kemur fram í því, einkum er á líður
ævi hans, að Islendingum sé ætlað
forystuhlutverk á sviöi heims-
menningarinnar. Honum svíður
lágkúran og meðalmennskan.
Islendingar eiga aö verða „væringjar”
nútímans „vikingar andans um staöi
og hirðir". Sjálfur var Einar
Benediktsson væringinn meðal
íslenskra skálda og minnsta kosti.
Hann fór víðar og sá og heyrði fleira en
önnur skáld á þessum tíma og jafnvel
enn þann dag í dag. Hann hjó á ferðum
sínum strandhögg og fékk nasasjón af
útlendum yrkisefnum. Með þeim hætti