Dagblaðið Vísir - DV - 05.10.1982, Blaðsíða 13

DV. ÞRIÐJUDAGUR 5. OKTOBER1982.
13
NYJAFNAÐARSTEFNA
- ÞRÓTTUR FRAMTÍDAR
Þegar ég var í skóla á árunum
eftir 1968 virtist vaxtarbroddur
pólitískrar hugmyndafræði liggja
þar sem menn kölluðu nývinstri-
stefnu. Magnús heitinn Kjartansson
skynjaði sennilega og skildi þessa
hreyfingu á undan öðrum hér heima.
Þetta var krafa um nýtt gildismat,
annað en hagvöxt. Þetta var
hreyfing gegn styrjöldinni í Víet-
nam, krafan um móral. Þetta var
uppreisn gegn gildismati foreldra.
Umfram allt var þetta krafan um
eitthvað sem menn kölluðu „frjálst
skólakerfi”. Þar hófst uppreisnin og
þar lauk henni. Þetta varaði ekki
lengi og fjaraði út. Hugmyndafræðin
varð mikið til gjaldþrota, endaði í
sérvisku. Nú eru erlendir blaðamenn
aö gamna sér við það aö spurja:
Hvað varö um ’68 kynslóðina? 1
Ameríku eru þeir gjarnan á-
stundunarsömustu hugsuöir á
veröbréfamarkaðinum í New York.
Hjá okkur? Þröstur Olafsson er
haröasti, best greiddi og sléttasti
klippti samninganaglinn í f jármála-
ráðuneytinu.
Hugmyndafræðin skildi auðvitað
sitthvað eftir, eins og gengur, en
mestan part fjaraði hún út, það sem
ekki endaði í hreinni vitleysu.
Við tók nýfrjálshyggjan, sú sem
Hannes Gissurarson og Jónas
Haralz hafa verið að þýða úr erlend-
um bókum og blöðum. Eftir 1975
virtist sem þarna væri nýr vaxta-
broddur. Rekendur fyrirtækjanna
fengu á tilfinninguna að verið væri
að búa til hugmyndafræði fyrir sig,
réttlæta sig. Þessi hugmynda-
bylgja ætlar að verða enn
skammlífari en hin fyrri. Hún hófst
af sjálfri sér sem andsvar við ný-
vinstristefnunni, Heimdellingar allra
landa tóku að stúdera gamla M«u-x —
semauðvitaðvarágætt — tilþessað
andæfa honum. En í ljós hefur
komið, eins og jafnan áður, að
fyrirtækin vilja ekkert hafa með
„frjálshyggju” að gera, nema þegar
það hentar þeim, og hafa mikið til
misst áhugann. Umræðan um
nýfrjálshyggjuna, aö svo miklu leyti
sem hún er ekki umfjöllun um Adam
Smith annars vegar og almenn
sannindi eins og þau að við kaupum
vörur lægra verði, og ekki hærra
verði, þegar við getum, er að þróast í
hreina sérvisku. Menn ræða, í alvöru
að því er virðist, hvort lögregla og
dómstólar eigi ekki heldur heima hjá
einkaframtakinu — hvort við eigum
ekki aö stofna fyrirtækið Glæpur og
refsing hf., sem síðan ákveði hvort
þjófnaður sé réttur eða rangur,
leyfilegur eða óleyfilegur.
Sem sagt: Hugmyndafræði á
útleið. Einnig vegna þess að ríkis-
stjómir, sem hafa talið sig nálægt
slíkri hugmyndafræði, hafa brugðist.
Thatcher-stjómin á Bretlandi hefur
sýnt samviskuleysi andspænis at-
vinnuleysi. Þess vegna er Thatcher-
stjómin vond stjórn, að mati þess
sem þessar línur ritar. Og þess
vegna er þessi hugmyndafræði í svo
örri hnignun — hana vantar
samvisku.
Valddreifing —
stefna næstu framtíðar
Jafnaðarmenn, þar sem þeir
sækja djarfast fram, hafa verið að
endurskilgreina rætur sínar. Þær
rætur liggja víðar en í þýsku
miðstýringunni frá því um aldamót,
sem flaut raunar bæði í austur, undir
merkjum einræöis, en einnig í vestur
og norður, undir merkjum lýðræðis.
Ræturnar liggja einnig og ekki síður
þar, sem stundum var ranglega
kallað stjórnleysisstefna, en betur
væri kallað valddreifingarstefna.
Þessi stefna varð ekki slíkt afl, sem
hún hefði átt að verða, af ýmsum
sögulegum ástæöum. En hún var til
staðar — og ekki síst í latneskum
löndum. Franski jafnaðarmanna-
flokkurinn sækir mikiö til þessarar
sögu. Ahersla þeirra á valddreifingu
„valdið á gólfið” í fyrirtækjunum, og
aukið lýðræði í smáu og stóru
reyndist sigursæl í kosningum. Sama
virðist vera að gerast á Spáni og
víðar. Hins vegar ganga launþega-
sjóöir sænsku jafnaöarmannanna
þvert á þessa hugmyndafræði — og
enda er andstaða innan flokksins þar
mikil og vaxandi. Sú andstaða
kemur einmitt frá fólki sem vill
minni einingar og meira lýðræði.
Launþegasjóðirnir sænsku eru
væntanlega leifar miöstýringahug-
myndafræðinnar, fjarstýring fyrir-
tækja er einfaldlega úr sér gengin.
Þessar nýju áherslur á skyn-
samlega hagstjórn (hallalaus fjár-
lög, raunvexti, hreint og svikalaust
efnahagslíf), smáar og frjálsar
einingar í rekstri og félagslifi, dreift
vald og aukið beint lýðræði (til
dæmis í verkalýðshreyfingu), ásamt
með styrku velferðarkerfi, sem er
auðvitað undirstaða siðmenningar,
virðist vera hugmyndafræði á sigur-
leið. Við sjáum það í kringum okkur.
Viðsjáumþaðhér.
Pilsfaldakapítalisminn
Hugmyndir í þessa veru gera
auðvitað ráð fyrir því, að í fyrsta lagi
sé ágóöi mikilvægt afl í efnahags-
vélinni, og í öðru lagi eigi f jármagns-
hyggja við á fjölmörgum sviðum, og
sé besta tækiö til þess að fást við f jöl-
mörg úrlausnarefni. Að vísu hefur
Galbraith rétt fyrir sér þegar hann
VilmundurGylfason
segir, að þegar fyrirtæki eru komin
yfir ákveðna stærö, virðist engu
höfuömáli skipta hvort þau eru ríkis-
rekin eða í einkaeign. Hegðunar-
munstur og rekstur lýtur sömu lög-
málum.
Okkar vandi er sá, að þorri
íslenskra framleiðenda (at-
vinnurekenda) er engir kapítalist-
ar, þora ekki að taka á sig þá ábyrgð
og þær skyldur, þá áhættu, sem at-
vinnurekstri, og þá frjálsum at-
vinnurekstri, á að fylgja. íslenskir
kapítalistar tóku traustataki hina
kratísku hugmynd almanna-
trygginganna, sem auövitað er
einhver merkilegasta félagsbylting
samtímans, og notuðu hugmyndina
til þess að búa til öryggisnet undir
sjálfasig.
Þeirrar náttúru er hið ríkisrekna
öryggisnet, sem strengt er undir
bændur, með ýmsum hætti, bæði að
því er verðákvarðanir vöru þeirra
varðar, og til dæmis með útflutnings-
bótum. En ekki aðeins þar. Utgerðin
hefur komið sér upp nákvæmlega
sama kerfi. Með því að láta ríkis-
valdið í raun ákvarða fiskverð og
síðan gengi, hafa kapítaiistarnir
gefist upp, látið strengja undir sig
öryggisnet, sem spýtir þeim aftur
upp í loftið, þegar þeir með réttu
ættu að fara á hausinn. I skjóli þessa
ríkisrekna kapítalisma þróast síðan
margháttuð spilling og margháttað
óréttlæti.
Nýir tímar gera ráð fyrir nýjum
lausnum. Islenskur atvinnurekstur
(undanskilinn er viss þáttur
verslunar og viss þáttur iðnaðar) er
rekinn á merkantílískum forsendum,
þess þáttar í merkantílískum for-
sendum sem Adam Smith gerði
uppreisn gegn, þegar hann ritaði
Auðæfi þjóðanna (1776). Það eru
ríkisafskipti og höft hvers konar,
sem eru ekki sett að kröfu
pólitíkusa, eins og atvinnurekendur
halda gjarnan sjálfir fram, heldur að
kröfu þeirra sjálfra. Þeir hafa búið
til tryggingakerfi fyrir sjálfa sig,
sem er miklu dýrara og miklu
spilltara og auk þess ómerkilegt sem
hið félagslega almannatrygginga-
kerfi er ekki. '
Sá vængur efnahagslífsins, sem
rekinn er á forsendum frjáls-
magnsins á þá að lúta lögmálum
fjármagnsins. Þar á að vera hvort
tveggja, áhætta og ábyrgð. Þess
vegna á að reka landbúnað sam-
kvæmt lögmáli markaðar. Og þess
vegna á að semja frjálst um
fiskverð, án afskipta ríkisvaldsins og
þess vegna án ábyrgðar ríkis-
valdsins. Ef þeir síðan semja um
verð sem þeir ekki geta greitt — þá
erþaðþeirra vandi.
t samfélagi lítilla eininga, dreifðs
ákvörðunarvalds og beinnar þátt-
töku í ákvörðun hvers konar, verður
einstaklingurinn ábyrgur gerða
sinna.
Það gleymist of oft í þessari
umræðu að stærstur hluti íslenskrar
framleiðslu (landbúnaðar, sjávarút-
vegur) er rekinn á ríkisábyrgð — og
ríkið borgar mismuninn, hver sem
hann er. Hiö valddreifða þjóðfélag
verður hins vegar aö gera ráð fyrir
ábyrgð — og alvörukapítalistum.
Það þarf lagasetningu gegn
auðhringum og verðsamsærum — en
umfram allt verða menn, hvort sem
þeir semja um laun, félagsleg
réttindi, fiskverö eða verð á land-
búnaöarafurðum, að bera sjálfir á-
byrgð á því sem þeir eru að gera, án
afskipta rikisvaldsins, án afskipta
stórumömmu.
Það þarf ekki að lesa lauslegar
þýðingar Jónasar H. Haralz á Adam
Smith til þess aö vita að öll reynum
við að versla svo ódýrt og hagkvæmt
sem við getum. En það þarf ekki að
skoða Morgunblaðið lengi til þess að
komast aö raun um að Sjálfstæðis-
flokkurinn, hafi hann einhverja hug-
myndafræði, er merkantíliskur
stjórnmálaflokkur, stjómlyndur
ríkisafskiptaflokkur í þágu nokkurra
svokallaðra fjármagnseigenda.
Þessi einfalda staðreynd hefur of
lengi villt of mörgum sýn. Menn hafa
of lengi haldiö að þeir væru að velja
yfir sig einhvers konar frelsi til at-
hafna, en hafa samt stöðugt sokkið
dýpra og dýpra í miðstýringu, ríkis-
styrkta atvinnuvegi, niðurgreidd lán
— óheilbrigt stjórakerfi.
Gegn þessu ástandi verða vald-
dreifingarmenn að andæfa. Það er
mikill þróttur í þessari hugmynda-
frasði víða annars staðar. Okkar sér-
íslensku aöstæður kalla auðvitaö á
séríslenskar lausnir. En aöalatriöið
verður að vera, aö menn og samtök
þeirra í vaxandi mæli beri sjálfir á-
byrgð á þeim ákvörðunum sem þeir
taka.
Vilmundur Gylfason.
„Þegar ég var í skóla á árunum eftir 1968
^ virtist vaxtarbroddur pólitískrar hug-
myndafræði liggja þar sem menn kölluðu
nývinstristefnu... Nú eru erlendir blaðamenn
að gamna sér við það að spyrja: Hvað varð um
’68 kynslóðina?. ... Hjá okkur? Þröstur Ölafs-
son er harðasti, best greiddi og sléttast klippti
samninganaglinn í f jármálaráðuneytinu. ...