Dagblaðið Vísir - DV - 23.04.1983, Blaðsíða 12

12
DV. LAUGARDAGUR 23. APRlL 1983.

Vatnajöknll:
TORRÆÐ VIÐATTA
Vatnajökull er stór! Af Háubungu sér á Öræfajökul, meira en fimmtiu kilómetra iburtu.
Ef við þektum allt ísland með þrjátíu til f jörutíu metra þykku íslagi, þætti það vafalaust mikill ís. ísmagnið væri
þó ekki meira en svo að það dygði rétt til þess að mynda Vatnajökul í núverandi mynd: isskjöld (hveljökul) sem er
rúmlega átta þúsund ferkílómetrar að flatarmáli og tvö hundruð til þúsund metra þykkur.
Vatnajökull er einstakur heimur — sá landshluti sem kemst næst þvi að vera „land í landinu”.
Ari Trausti Guðmundsson jarðfræðingur, vanur fjallgöngumaður og jöklafari, ætlar að segja okkur sitt lítið af
hverju um þennan undraheim í eftirfarandi orðum og myndum.
Leyndarhula hvíldi lengi yfir Vatna-
jökli. Framan af íslandsbyggð var
hann nokkru minni en nú og hét Klofa-
jökull. Sums staðar munu hafa verið
gönguleiöir yfir jökulinn og snjólaus
skörð og alls ekki víst að miðalda-
mönnum hafi stafað jafnmikil ógn af
„snjófjöllunum ógurÚgu” og búand-
fólki seinni alda. Reyndar könnuðu
menn alls ekki Vatnajökul, svo vitað
sé, en gengu yfir hann milli vera eöa
sýslna og skemmtu öðrum með sögum
um dularfulla dali, gróðurvinjar, jötna
og eldspúandi fjöll í Vatnajökli. Til,
dæmis spunnust margar sögur um
Grímsvötn.
Þórður Vídalín (1662—1742) var einn
fyrsti fræðimaður heims sem ritaði um
jökla. Er sumt nýtilegt í skrifum hans
en hann hélt þó aö jöklar mynduöust úr
snjó fyrir áhrif saltpéturs í loftinu.
Sveinn Pálsson (1762—1840) skrifaði
merkt jöklarit, lýsti t.d. jöklaskriði og
gekk fyrstur manna á Öræfajökul og
Eyjaf jaUajökul, svo að vitað sé.
VatnajökuU var ekki kortlagöur fyrr
en á öndverðri þessari öld — af
dönskum og norskum hermönnum.
Nokkur svæði voru ekki mæld upp fyrr
en ef tir seinni heimsstyr jöldina!
Nú vita menn margt um Vatnajökul,
ekki hvað síst vegna starfsemi
Jöklarannsóknarfélags tslands þar
sem þeir komu við sögu Jón Eyþórsson
veðurfræðingur og Sigurður Þórarins-
sonjarðfræðingur.
ísinn margræði
ts er merkilegt efni. Hann harðnar
t.d. ótrúlegameð auknu frosti en getur
samt afmyndast undir þrýstingi. Isinn
leitar undan halla eins og þykkt deig og
þunn skel efst springur þannig að 20—
40 m djúpar sprungur myndast eftir
allflóknu mynstri. Jökulís skríður
langt niður fyrir snælínu (upp aö þeirri
hæðarlínu hverfur allur snjór á
sumrin) og bráðnar þar stóran hluta
Ef ísmagnið sem leitar til
hliðanna niður fyrir snælínu er meira
en ísmagnið sem bráðnar ganga allir
skriðjöklar fram. Nái ísskriðið niður
fyrir snælinu ekki að bæta fyrir
bráðnunina hopa jöklar eins og þeir
A
. ■*

Upptök Virkisjökuls í Öræfajökli — „ijöklinum hljóma dauða djúpar sprungur
ILjósm. Ari Trausti Guðmundsson.)
gerðu á árunum 1920—1970. Auk
stööugs skriðs koma stundum svo-
nefnd framhlaup í skriöjökla. Þá
tífaldast skriðhraðinn eða meir og
stórar ísspildur hlaupa fram sbr.
Hagafellsjökla í Langjökli nýverið.
Jökulís myndast við flókna mynd-
breytingu. Hann verður ekki til við
frystingu vatns eins og venjulegur ís,
heldur breytist snjór í hjarn og síðan í
is á löngum tíma, fyrir ofan snælínuna.
Þessu má líkja viö það þegar mjólk
(snjó) er hleypt í osta (fast efni, ís),
nema hvað gerlar mynda ekki ísinn
heldur gegnir fargið (þrýstingurinn í
jöklinum), uppgufun snjókorna og
endurfrysting vatnseimsins mikilvægu
hlutverki.
Hvað sem öðru líður eru enn til
óráðnar gátur í jöklarannsóknum.
legum heimi. Auðnarlegar snjóbreiöur
sjást hvert sem litið er og það rétt
blámar fyrir „fastlandinu” umhverfis.
Á jöklinum skiptast á ávalar bungur,
langir slakkar, víöáttumiklar sléttur,
stöku f jöll og skörðóttir tindar. Sumir
skriðjöklanna eru breiðir og svart-
röndóttir, en aðrir mjóir, brattir og
krosssprungnir. I norðri skaga
Kverkfjöll upp úr isnum. Þar leynast
tvær megineldstöðvar (öskjur) undir
ísnum. Fjöllin eru nær eina viðnámið
gegn ískriöinu til norðurs. En allt frá
Eyjabökkum í austri og suður um og
vestur fyrir Skeiðarárjökul er fáfarið
og stórskorið hálendi eins og
brimbrjótur til vamar láglendinu. Þar
gnæfir hæst öræfajökull sem er ein
stærsta eldkeila í heimi að rúmmáli til,
með 15 tindum yfir 1400 m á hæð.
Einangraður
heimur
Uppi á Vatnajökli er eins og maður
sé horfinn af landinu og lentur í annar-
Vatnajökull geymir aðrar eldstöðvar:
Bárðarbungu (öskju), Grímsvötn
(öskju) og hugsanlega fleiri. Bárðar-
bunguaskjan er fleytifull af ís, en í
J ■*
WmM

ILjósm. Lennart Aberg.) Morsárjökull séður af Kristinartindum.