Dagblaðið Vísir - DV - 13.03.1985, Blaðsíða 23

DV. MIÐVIKUDAGUR13. MARS1985.
23
Útlönd Útlönd Útlönd Útlönd
.... ” • • _ _ S • Æ
í v'
Sprengivarpan hlaðin í einu launsátrinu, sem skæruliðar veita stjórnarherflokkum og Sovétmönnum.
hafa til umráða, heldur það vatn sem
hægteraðná í.
Áróður í lestrarherferð
— Enn eitt dæmið um endurbótatil-
lögur stjórnvalda var lestrarherferð.
En hér var sami tvískinnungsháttur-
inn. Þaö er vissulega rétt, sem komm-
únistar bentu á, aö stærsti hluti
afghönsku þjóðarinnar er illa læs og
skrifandi. Þess ber þó aö geta Afghanir
þekkja yfirleitt stafrófið og kunna lítið
eitt til lestrar. Það er hefð fyrir því að
Afghanir læri að lesa í moskunum.
Auðvitaö var það þó nauösynlegt að
bæta lestrar- og skriftarkunnáttu alþýð-
unnar en það sem stjómvöld geröu
kom því ekkert viö. Eina kennsluefnið
var áróöursefni frá stjómvöldum um
ágæti stjómarinnar og sovéska kerfis-
ins. Og þetta átti að vera grundvöllur
lestrarherferðarinnar.
— Markmið kommúnistanna er ekki
menntun heldur innræting og heila-
þvottur. Um leið og áróðurinn fyrir
lestrarherferðinni var mestur lögðu
stjórnvöld háskólann svo að segja
niöur. Þeir kennarar og nemendur sem
neituöu aö ganga í kommúnistaflokk-
inn voru reknir úr skólanum eða
jafnvel myrtir. M.a. af þessum sökum
flúðu margir menntamenn frá
Afghanistan.
Lokuðu skólum
— Allt sem stjómvöld gerðu var í
beinni þversögn við yfirlýsingar
þeirra. Þannig lokuöu þeir öllum skól-
um sem reknir voru á grundvelli
múhameöstrúar en það voru einmitt
þeir skólar þar sem lestrarkennsla fór
áöur fram. Þeir sögöust ætla aö
mennta fólk, en jafnvel þeir nemendur
sem voru að ljúka námi voru látnir
hætta ef þeir gengu ekki í kommúnista-
flokkinn.
Á stuttum tima hafa verið geröar
margar stjórnarbyltingar. Var mikill
munur á valdaklikunum?
Það hafa vissulega veriö mikil
valdaátök milli herforingjanna sem
hafa farið með völdin. Þessi valdaátök
hafa þó aö mestu veriö í samræmi við
hagsmuni Sovétríkjanna. Þannig var
Sovétvininym steypt af stóli og við hon-
um tök Sovétvinurinn Amin. Þó þetta
kunni að viröast einkennilegt þá lágu
hér sovéskir hagsmunir að baki.
Amin var varaformaður þess hóps inn-
an kommúnistaflokksins sem Taraki
var formaður fyrir. Þegar Amin tók
við völdum lét hann birta nöfn 13
þúsund manna sem hann sagði að heföu
verið myrtir í stjórnartíð Tarakis. Með
þessu ætluðu Sovétmenn að byrja upp á
nýtt, breyta ásjónu sinni og fá almenn-
ingsálitið með sér. Það átti aö kenna
Taraki um undangengin mistök. Allt
fór þó á sama veg sem fyrr. Fólk vissi
vel hver Amin var og blóðbaðiö hélt
áfram þar til hann varð einnig að
víkja.
Knúin til að gera innrás
— Það var í þessari stöðu sem Sovét-
rikin sáu sig knúin til að gera hina
opinberu innrás. Til aö viöhalda ítök-
unum var ekki önnur leið fær.
— Þaö var og er enginn munur á
stjómarháttum Tarakis, Amins
og núverandi valdhafa undir stjórn
Karmals. Þeir eru einfaldlega
strengjabrúður sem er algerlega
stjórnaö af Sovétmönnum. Þeir eru
svo til valdalausir sem einstaklingar
og hlýða fyriimælum. Þetta sést meðal
annars á því aö „traustir” stjómar-
meðlimir hafa flúiö um leið og þeir
hafa haft tækifæri til. T.d. hafa tveir
fulltrúar afghönsku stjórnarinnar hjá
Sameinuðu þjóðunum flúið með stuttu
millibili. Þeir vildu ekki vera strengja-
brúðurSovétríkjanna.
Hvernig brugðust Afghanir við
innrás Sovétríkjanna?
Afghanistan er óvefengjanlega fá-
tækt land en fólkið var mjög
glaðsinna og stolt. Allt sem við höfðum
áöur hefur nú verið lagt í nist, en
stoltið hefur þjóðin þó ennþá.
— Eftir því sem sovéski herinn
hefur verið lengur í Afghanistan hafa
hemaöammsvif hans breyst. Aöur
réöust sovéskir hermenn á fáa staöi og
foröuöust aö drepa óbreytta borgara.
En nú, eftir að þeir hafa tvöfaldað her-
styrk sinn, eru þeir byrjaöir að gera
sprengjuárásir á stærri bæi. Baráttan
viö andstööuöflin er orðin mun
grimmúðlegri en fyrr. Um leið hafa
andstöðuöflin styrkt stööu sína og
skipulagt sig betur. Enn er von til að
hægt verði að sameina allar andstöðu-
hreyfingarnar í eitt sterkt afl. Það
ríkir mikil samstaða á meðal baráttu-
hópanna innan landamæranna, en
aftur á móti eru deilur í flóttamanna-
búðunum í Pakistan og Iran.
Hvaða vandi hrjáir andstöðuöflin
mest og hvaða líkur eru á að and-
spyrnuhreyfingunum takist að sigrast
á innrásarliðinu?
Það er skortur á mat og vopnum.
Þau vopn sem við höfum yfir að ráða
eru aðallega fengin frá afghanska
hemum, bæði í gegnum liöhlaupa og
herfang. Bæði í Afghanistan og í flótta-
mannabúðum er mikil örbirgð og
efnahagur landsins, sem var bág-
borinn fyrir, er nú orðinn geig-
vænlegur. Viö höfum lýst því yfir aö
við þiggjum stuðning frá hverju því
landi og samtökum sem em tilbúin að
styöja okkur án skilyrða. Þaö er
vonlaust verk að berjast við stórveldi
eins og Sovétríkin nema að fá utanað-
komandi hjálp. Hingað til hefur efna-
hagslegur- eða hemaðarlegur stuðn-
ingur ekki verið mikill, en við erum
mjög þakklátir fyrir þann siðferðis-
lega stuðning sem viö höfum fengið.
Sadat hjálpaði
— Við höfum fengiö nokkra aðstoð
utan frá. Sérstaklega studdi Egypta-
land okkur á dögumSadats. Viö teljum
aö Sadat hafi veriö góður leiðtogi og
samband okkar viö hann var mjög
gott. Við getum ekki komiö með
ákveðiö dæmi um hvemig íslamskt ríki
við viljum byggja upp, en þaðstjómar-
form sem Sadat stóð fyrir í Egypta-
landi var að minnsta kosti mun betra
en það sem viö þekkjum frá Iran undir
stjórn Khomeinis.
— Þaö voru margir sem gagnrýndu
Sadat fyrir náin tengsl hans við Banda-
ríkin en þaö er önnur saga. Viö teljum
að Sadat hafi haft mun betri skilning á
íslamenKhomeini.
— Ástandið í Afghanistan í dag er
þannig að Sovétríkin ráöa yfir höfuð-
borginni Kabúl og nokkmm öðmm
þéttbýlisstöðum í landinu. Að öðru
leyti er landið í höndum frelsissveit-
anna.
Sovétmenn hvergi óhultir
Það má segja að 80% af landinu
sé í höndum frelsishreyfinganna og
sovéskir hermenn em ekki óhultir
neins staðar. Jafnvel á leið til slátr-
arans þurfa þeir aö ferðast í bryn-
vörðum herbílum. Annars myndu þeir
verða skotnir. Og þeir geta ekki hætt
ser meira en 10 kílómetra út fyrir
Kabúl eftir að rökkva tekur. M.a.
vegna þessa er ennþá útgöngubann í
Kabúl á kvöldin — þótt ótrúlegt sé.
— Það sem okkur stendur mest ógn
af í dag er að þeir eru byrjaðir aö
senda unga krakka í skólun til Sovét-
ríkjanna og ef þeir halda því áfram
getur sú þróun orðið hættuleg. Því þeú-
geta ekki breytt afstööu okkar kyn-
slóðar né þeirra sem eldri eru. Ég hef
aftur á móti miklar áhyggjur af því ef
ný kynslóð kemur sem er fullkomlega
heilaþvegin af Sovétmönnum.
Biðstaða
— Almennt má segja að nú sé bið-
staða í átökunum. Sovétmenn hafa
aukið styrk sinn, en samtímis hefur
andstaðan orðið öflugri og skipu-
lagöari. Meö þessu á ég ekki við að ég
hafi misst vonina um að okkur takist
að hrekja sovéska innrásarliðiö á
brott. Þeir hafa sínar langtímaáætl-
anir og við gemm okkur fullkomlega
grein fyrir því. Við þörfnumst
stuönings og það sem fyrst. Það þýðir
ekkert aö sjá eftir því síðar að
afghanska þjóðin hafi glatað sjálfstæði
sínu. En það sem gerir okkur bjart-
sýna er fyrst og fremst trúin. Fyrir
Afghani stendur valið einungis milli
frelsis og dauöa. Það er einnig
skilningur okkar að gegn þeim, sem
reyna að kúga okkur, veröi að berjast
með öllum tiltækum ráðum. Og það er
einmitt þetta sem við eigum við þegar
við tölum um heilagt stríö.
— Hér er um að ræða gjörólíka
túlkun á heilögu stríöi en þá sem
Khomeini leggur í þaö. Hann virðist
hafa sagt hálfum heiminum stríð á
hendur. Heilagt stríð á aðeins við ef
einhver gengur á rétt okkar.
— Vissulega er rétt að Sovétríkin
eru stórveldi, en það er annar máttur
sterkari og það er trúin. Þessu trúa
Afghanir í raun og veru. Þess vegna
mun um við ber jast til sig urs.
Afghanistan, stór-
brotið land og þjóð,
margbrotin saga
Afghanistan er oft í fréttum, en
jað eru yfirleitt deilur stórveldanna
sem þykja fréttaefni. Spurningin
hefur verið um réttmæti innrásar
Sovétríkjanna. Minna hefur verið
fjallað um afghönsku þjóöina og sögu
hennar. Innrás Sovétríkjanna hefur
valdið mikilli röskun hjá þessari fá-
tæku en stoltu þjóð. Talið er að yfir 5
milljónir flóttamanna séu nú víðs-
Eftir síðari heimsstyrjöldina
reyndu Afghanir að tryggja sjálf-
stæði sitt. Þeir gerðu samninga við
Bandaríkin, Kína, en þó aðallega
Sovétríkin. Bæði Sovétríkin og
Bandaríkin studdu Afghani
efnahagslega. I sameiningu bættu
stórveldin vegakerfið, en Sovétríkin
studdu að auki bættar flug-
samgöngur, komu á fót afghönskum
vegar um heiminn og þar af um 4 herforingjaskólum og aðstoðuðu við
milljónir í Pakistan og eúis og
flestum er kunnugt ríkja hatrömm
átök í landinu.
Eins og mörg önnur lönd sem til-
heyra þriðja heiminum er Afghanist-
an nýlega orðið sjálfstætt. I
Afghanistan búa yfir 20 milljónir
manns og skiptist þjóðin í mörg
þjóðarbrot. Fjölmennastir eru Pash-
tunar, eða um 60%, síðan koma
Tasjikar sem eru um 30% og 5%
þjóðarinnar eru Usbekar. Að auki
finnast önnur þjóðarbrot s.s.
gyðingar, shikar, hindúar og fólk
ættað f rá Miö-Asíu.
Hin langa saga
Saga Afghanistan er margbrotin.
Þeim hefur staðið ógn af nágrönnum
sínum bæði í austri og vestri.
Landinu hefur oft verið skipt upp og
Afghanir hafa oft orðið að lúta
erlendum yfirráðum. Þar að auki
hafa innanríkisátök verið tíö.
Langalgengustu trúarbrögöin í
Afghanistan eru múhameðstrú sem
á sér rætur allt til áttundu aldar
þegar landiö tilheyrði kalifa-
veldinu. Trúarbrögðin eru vissulega
sterkt sameiningarafl út á viö en
veldur oft deilum innan landamær-
anna. Stöðug ógnun nágranna-
ríkjanna hefur einnig vakið með
þeim sterka þjóðerniskennd og kom
það skýrt fram í andstöðu þeirra
gegn yfirráðatilraunum breska
heimsveldisins.
Árið 1838 réöust Persar með hjálp
Rússa inn í Vestur-Afghanistan.
Englendingar töldu þetta ógnun
vegna þess aö Rússar myndu þá ná
yfirráðum yfir Indlandshafi og buöu
Afghönum stuðning til að hrekja
innrásarliðið á brott. Afghanir
neituðu aö þiggja aöstoö og töldu
nóg komið af erlendri íhlutun.
Breska heimsveldiö svaraði með
innrás og lagði landið undir sig þrátt
fyrir harða andstöðu Afghana. Eftir
mikil átök og ítrekaðar uppreisnir
sáu Bretar sig tilneydda til að hörfa
frá Kabúl, en þrátt fyrir ósigur héldu
Bretar áhrif um sínum í Afghanistan.
Frá miðri 19. öld réðu Bretar yfir
Afghanistan en allt fram til 1907
stóðu deilur um landamærin milli
Rússlands og Afghanistan. Bretar og
Rússar viðurkenndu landamæri
Afghanistan árið 1907 og sama ár
veittu Bretar Afghönum sjálfstæði,
þó með þeim fyrirvara að utanríkis-
pólitík þeirra mótaðist af hagsmunum
breska heimsveldisins. I fyrri heims-
styrjöldinni lýstu Afghanir sig hlut-
lausa og skömmu eftir styrjaldarlok
kröfðust þeir fulls sjálfstæðis í sam-
ræmi við Versalasamninginn.
Afleiðingin varð stríð milli Breta og
Afghana sem lauk með því aö sjálf-
stæði Afghana var viðurkennt árið
1921.
Sjálfstæði og efnahagsleg
uppbygging
Eftir sjálfstæðið var reynt að
koma á ýmsum endurbótum að vest-
rænni f yrirmynd en það mætti mikilli
andstöðu í upphafi. Þegar á leið
fengu nýsköpunarhugmyndirnar
fylgi og friöur ríkti innanlands fram
að síðari heimsstyrjöld.
uppbyggingu á vinnslu olíu og gass.
Tvívegis var komið á 5 ára áætlun-
um, fyrst 1956 og síðan 1961.
Uppbyggingin í Afghanistan var
að mestu f jármögnuð af Sovétríkjun-
um. Afghanir tóku lán í Sovétríkjun-
um og greiddu síðan aftur í hráefn-
um s.s. gasi og meö heföbundnum út-
flutningsvörum þeirra, skinni og
ávöxtum. Þrátt fyrir efnahags-
tengslin, sem voru Sovétríkjunum
mjög í hag, reyndu Afghanir að
halda sjálfstæði sínu á pólitíska svið-
inu. Innanlands áttu sér ekki stað
miklar breytingar og var haldið í
ævaforn vinnubrögð og samfélags-
skipulag. Endurbætumar voru aö
mestu bundnar við höfuðborgina,
Kabúl, og hinar stærri borgir.
Stjórnarbylting
Arið 1973 geröi hinn sovétmenntaði
her stjórnarbyltingu, setti konung-
inn af og nam stjómarskrána úr
gildi. Leiðtogi landsins varð her-
foringinn Daoud. Hann setti fram,
ásamt öðrum leiðtogum stjórnar-
byltingarsinna, stefnuskrá um um-
bætur sem fólu m.a. í sér þjóðnýt-
ingu banka og endurskipulagningu
utanríkisverslunarinnar. Að auki
var ákveðið að setja á stofn sam-
yrkjubú og farið var á stað með
lestrarherferð. En stjómin naut
hvorki stuðnings fólksins í landinu né
herforingjanna. Endurskipulagningu
landbúnaðarins var mætt með tor-
tryggni úti á landsbyggðinni. Herfor-
ingjunum þótti aftur á móti gengið of
skammt. Daoud reyndi að halda
sjálfstæði sínu gagnvart Sovétríkj
unum. Herforingjamir steyptu
Daoud af stóli 1978. Þessi átök voru
að mestu einangruð við Kabúl og
aörarstærriborgir.
Innrás
Sovétríkjanna
Herforingjamir áttu í miklum
innbyrðis deilum en voru þó flestir
hlynntir því að efla tengslin við
Sovétríkin, sem m.a. kom fram í því
að sovéskum ráðgjöfum fjölgaði til
muna á flestum sviðum stjómsýslu,
Aukin áhrif Sovétríkjanna voru
óvinsæl meðal almennings, sér-
staklega úti á landsbyggðinni. Fjöldi
þjóðarbrota sem aðhylltust múham-
eðstrú lýsti yfir„ heilögu stríöi gegn
yfirráðum Sovétríkjanna og þáver
andi herforingja, Taraki. Eftir mikil
innri átök í hernum, sem m.a
blönduðust trúardeilum og leiddu til
morðsins á Taraki, misstu her
foringjarnir það mikið af sjálfstæði
sínu að opin leið var fyrir beina hem
aðaríhlutun Sovétríkjanna. Mikið er
deilt um hvort beðiö hafi verið um
aðstoð Sovétrikjanna eða hvort um
hafi verið að ræða beina innrás. En
það skiptir ekki meginmáli sem kom
ið er.
Eins og núverandi leiðtogi
afghönsku stjómarinnar, Dabral
Karmal, hefur sagt, þá var aðstoð
frá Sovétríkjunum óhjákvæmileg
eftir morðið á Taraki. Innrás eða
ekki, innrás er orðið að smámáli
miðaö við þær hörmungar sem
stríðið hefur haft í för með sér und-
anfarinár.
Örn Jónsson/Kristján Ari Arason.