Dagblaðið Vísir - DV - 08.06.1985, Síða 17

DV. LAUGARDAGUR 8. JUNl 1985.
65
Um mállýskur
Mállýskumyndun hefur verið lítil á íslandi. En hvernig verður
þeirra mál?
Eitt af sérkennum íslenskrar tungu
er hve mállýskumunur er lítill. Sé litið
til annarra landa kemur i ljós að viðast
hvar er mun meiri mállýskumunur.
Mállýskur verða yfirleitt til þegar
hópar manna einangrast. Máliö breyt-
ist á annan veg þar en á öðrum stöðum.
Að vísu er þetta ekki alveg svona ein-
falt því mörk milli tungumáls og mál-
lýsku eru ekki alltaf skýr.
Ýmsar skýringar eru til á þessari
sérstöðu íslenskunnar.
Vegna fjarlægðar landsins frá öðr-
um löndum eru áhrif þaðan minni en
ella. önnur skýring er að samgöngur
hafa verið greiðar innanlands og að
málsvæðið er hringlaga þannig aö mál-
breytingar sem upp koma á einum stað
eiga greiða leið til beggja átta. Ekki er
að efa að bókmenntir þjóðarinnar eiga
drjúgan þátt í að hamla gegn mállýsk-
um.
Hér hafa aöeins verið nefndar fáar
skýringar. Sjálfsagt koma mun fleiri
til álita.
Mállýskur geta orðið til á hvaða sviöi
málsins sem er. Þær geta verið á sviði
framburðar, orðaforða, beygingar-
fræði o.s.frv. Dæmi um allt þetta eru til
á Islandi.
Mállýskurannsóknir á Islandi eru
fremur iitlar til. Ef frá eru taldar at-
huganir einstaklinga fyrr á öldum má
segja að aðeins ein rannsókn hafi verið
gerð sem rísi undir því nafni. Það var
mállýskurannsókn Björns Guðfinns-
sonar sem gerð var á árunum 1941—43.
Hún er reyndar feikilega yfirgripsmik-
il og merkileg. Hann og samstarfs-
menn hans prófuöu framburð um það
bil tíunda hvers Islendings. Niðurstöð-
ur þessara rannsókna fylla tvær stórar
bækur. A þeim byggist raunverulega
flest sem vitað er um framburöarmál-
lýskur í landinu.
Núna stendur yfir önnur rannsókn,
íslensk
tunga 17
Eiríkur Brynjólfsson
gerð af Höskuldi Þráinssyni og Kristj-
áni Amasyni. Þar er ætlunin aö prófa
öll þau atriði sem Bjöm rannsakaði og
fleiri tU. Sömuleiöis er ætlunin að ná til
allra þeirra sem Bjöm rannsakaði i
þeim tilgangi að fá úr því skorið hvem-
ig fólk breytir framburði sínum frá
bamæsku til fullorðinsára.
Af öðrum íslenskum mállýskurann-
sóknum má nefna slatta af BA-ritgerö-
um sem gerðar vom viö háskólann um
útbreiöslu einstakra orða.
Sammerkt með öllum þessum rann-
sóknum er að málfarsleg atriði em
rannsökuð með tilliti til landfræðilegr-
ar útbreiðslu. En mállýskur geta farið
eftir öðrum mörkum en landfræðileg-
um. Þær geta verið háðar ýmsum fé-
lagslegum þáttum.
Þjóðfélagslegar
mállýskur
Þjóöfélagslegar mállýskur — þetta
er reyndar ekki gott orðalag en ég
kann ekkert betra — geta verið af
ýmsu tæi. Einasta skilyrðið fyrir
myndun þeirra er að tilteknir hópar
einangrist félagslega. Þá á ég ekki við
einhverja utangarösmenn eða tötralýð
heldur einfaldlega einhvem hóp
manna sem hefur tiltekin sérkenni.
Dæmi þar um eru böm, unglingar,
íþróttamenn, sjómenn o.s.frv.
Allir kannast viö það aö ekki hafa
ungir og gamlir sams konar málfar.
Oröaforði er allt annar og hugsanlega
framburður. Sömuleiðis er mismunur
á máli karla og kvenna. Ymsir faghóp-
ar og starfshópar hafa sérkenni í máli
svo og stéttir.
Rannsóknir á þessu eru afar
skammt á veg komnar á Islandi. Víöa
erlendis eru þær mun lengra komnar,
sjálfsagt vegna þess aö siik skipting er
þar meira áberandi, sbr. stéttamál-
lýskur í Englandi og Bandarikjunum.
Reyndar verður ekkert fullyrt um
tilvist slíkra mállýskna á Islandi en
ýmislegt bendir til þess aö svipað gildi
hér á landi og annars staðar þótt vita-
skuld séu slíkar mállýskur minna
áberandi hér á landi.
Onnur skýring á því hve þessu er lítill
gaumur gefinn hér er að hér ríkir
ákveðin tregða til að viðurkenna að
slikar mállýskur geti verið til. Ein
aðalhindrunin í þessu er sú lenska að
skipta málafbrigðum i rétt og röng. Af-
brigði í málfari manna eru ýmist talin
gamall arfur, finnanleg í fornum bók-
um, eða rangt mál sem menn þurfi að
venja sig af.
Eg tel brýnt að menn hætti þessum
einkunnagjöfum um málfar manna.
Ekki þó þannig að menn setjist með
hendur í skauti og segi: Það er alveg
sama hvemig menn tala. Heldur hitt
að menn geri sér grein fyrir því að þeg-
ar eitthvað er taiið öðra réttara þá
byggjum við meira og minna á heföum
genginna kynslóða sem hafa mótaö
mál og þjóöfélag fortíðarinnar. I öðru
lagi að við leggjum persónulegt mat
okkar til grundvallar.
Ef menn temja sér þennan hugsun-
arhátt og þar með umburöarlyndi
gagnvart málfari náungans þá verða
þeir um leið miklu færari leiðbeinend-
ur handa þeim sem leiösögn þurfa.
DV-mynd VHV.
Tala karlar og konur eins?
Þessu svara ég neitandi. Reyndar
get ég ekki rökstutt það svar mitt telj-
andi en þó má nefna nokkur dæmi.
Hefur nokkur heyrt karlmann
strjúka gluggatjaldaefni í vefnaðar-
vöruverslun og segja með aðdáun:
Mikið gasalega er þetta lekkert efni!
Sömuleiðis er ég efins um að karlár
kalli almennt lítil böra rassgat.
Vitaskuld eru þetta aðeins tvö lítil
dæmi. En þótt þau séu fá og smá dæm-
in sem finna má á förnum vegi þá eru
þau þó vísir að meiru eins og mjóir eru
oft. Þessi fáu dæmi segja okkur
einfaldlega að slíkur málfarsmunur er
til. Máliö er einfaldlega að finna hann
með rannsókn á málfari kyn janna.
John Irving. Nýjasta bók þessa metsöluhöfundar (Garp, Hotal New
Hampshire) fjallar einkum um fóstureyðingar.
Hugarfóstur
lohn Irvings
John nokkur Irving hefur á siöustu
árum tryggt sig i sessi sem einn mesti
metsöluhöfundur vestan hafs og bækur
hans þykja líka hinar þokkalegustu
bókmenntir. Margir kannast ugglaust
við bækur eins og The World According
to Garp og Hotel New Hampshire sem
báðar hafa verið kvikmyndaðar og
myndirnar sýndar hér á landi. Það er
nú taliö til tíðinda í ameriskum bóka-
kreösum að Irving hefur sent frá sér
nýja bók og ber hún nafnið The Cider
House eða Eplasafahúsið i lauslegri
þýölngu.
Helsta átrúnaðargoö Irvings í bók-
menntum er Charles Dickens og rétt
eins og sá gamli Englendingur vili
Irving gjarnan benda á og afhjúpa
ýmislegt þjóðfélagslegt misrétti sem
að hans dómi viðgengst i þjóðfélaginu.
Viðfangsefni hans í nýju bókinni er
harla viökvæmt mál, aö minnsta kosti
vestur i Bandaríkjunum, það er að
segja fóstureyðingar og réttur kvenna
til þess að gangast undir slíkar
aðgerðir.
Sagan gerist á löngum tíma, enda
eru blaðsiðurnar i bandarisku út-
gáfunni 560, og hefst frásögnin fyrir
um 100 árum. Ungur læknir setur þá
upp munaðarleysingjahæli, i Maine að
sjálfsögðu, og hann telur ekki eftir sér
að framkvæma jafnframt fóstur-
eyðingar ef hann er viss um að barnið
sé óvelkomið og móðirin ekki fsr um
að ala það upp. Einn drengjanna á
munaðarleysingjahælinu veröur sér-
legur skjólstæðingur hans þar til
drengurinn, Homer Wells, fyllist and-
styggð á fóstureyöingum gamla
læknisins og hefur sig á brott. Síðan
tekur við löng og flókin frásögn sem
hefur það að markmiði að sýna Homer
fram á að hann hafi rangt fyrir sér.
Að þvi er bandariskur gagnrýnandi
fréttaritsins Time segir hefur Irving
aldrei sýnt meiri hæfiieika í fléttum og
hraða frásagnarinnar. Hann hefur það
helst á móti bókinni að í henni komi
'enn og aftur fram að Irving líti á
persónur sinar sem hjálparlaus
fórnarlömb lifsins; þær fái engu ráöiö
um örlög sin og megi eigi sköpum
renna. En um leið tekur hann fram að
Eplasafahúsiö sé hin besta skemmtun
og það var Irving svo sem líkt.
Tökum á...
tækin vantar!
FjÁRÖFLUN 7. OG 8. JÚNÍ
til tækjakaupa fyrir
væntanlega
hjartaskurðdeUd Landspítalans
LANDSSAMTÖK HJARTASjÚKUNGA