Dagblaðið Vísir - DV - 13.03.1989, Blaðsíða 18

18
MÁNUDAGUR 13. MARS 1989.
Menning
A eimreið inn í vélaöldina
Jónas efnislega, „að Framsóknar-
flokkurinn ætti að hemja auðvaldið
og sósíalista á víxl, eftir því hvor
aðilinn ógnaði meira framleiðslu-
háttum bænda og smáborgara“. Á
fjórða tug aldarinnar, er bændum
haíði fækkað mikið, sættust fram-
sóknarmenn við „sjóþorpin, hinn
gamla ógnvald bændanna" og juku
þannig fylgi sitt. Þeir hafa eftir að-
stæðum gert bandalag við fiokkana
til hægri og vinstri og alið á óein-
ingu um iðjustefnuna innan þess-
ara flokka.
Reykvíkingum
bannað að leigja
En þó hefur farið svo að varð-
veislumönnum hefur ekki tekist aö
koma sínum málum fram. Hér er
stunduö umfangsmikil togaraút-
gerð, miklar hafnir hafa verið gerð-
ar, orkuver hafa risið og iðjuver.
ísland er ekki fátækt þróunarland,
eins og vænta mætti ef dreifbýlis-
stefnan hefði ein ráðið ferðinni. En
þessi öfl hafa verið íslendingum
dýr ef mælt er á mælikvarða þjóð-
arframleiðslu. Á þriðja áratug ald-
arinnar var „fossespörsmálet" of-
arlega á baugi og fossaspekúlantar
sýndu áhuga á vatnsaflsvirkjunum
og stóriðju. 1927 mynduðu sveita-
þingmenn bandalag gegn þing-
mönnum Suðurlands og Reykja-
víkur og höfnuðu beiðni fossafé-
lagsins Títans um leyfi til aö virkja
Urriðafoss í Þjórsá og leggja járn-
braut milli Reykjavíkur og Suður-
lands. Félagið áformaði einnig að
reisa áburðarverksmiðju við Skild-
inganes. Árið 1931 var sagt að fram-
sóknarmenn hefðu rofið þing til að
koma í veg fyrir Sogsvirkjun.
Sveitaþingmenn börðust einnig
gegn verkamannabústöðunum í
Reykjavík og merkur þingmaöur
lagði fram frumvarp á Álþingi þar
sem Reykvíkingum var bannað að
leigja aðkomumönnum íbúðir sín-
ar.
Varðveislumenn börðust gegn
stórframkvæmdum vegna þess að
þær hlutu að tengjast þéttbýli og
vegna þess að ávöxtur nýrra fram-
leiðsluhátta mundi raska því jafn-
vægi sem reynt haföi verið að
skapa milli Reykjavíkursvæðisins
og landsins. Einnig var talið að
aðstaða til matvælaframleiöslu á
íslenskum smábýlum væri atburða
góð. Einn ágætur þingmaður
„sagðist hafa það eftir fróðum
mönnum að leita þyrfti suður til
Nílarósa til að finna jafngóðan
jarðveg og þann íslenska." Og ís-
lensk matvara yrði auðseld erlend-
is. „Bretar, hin kræsna og mikla
matkaupaþjóð álfunnar, verða að-
alkaupendur íslenskrar sveita-
framleiðslu," reit Jónas Jónsson
1923...
Upp í sveit áð moka ...
Ritgerð Ólafs Ásgeirssonar á það
sameiginlegt með öðrum snilldar-
verkum að hún fær lesandann til
að sjá í nýju ljósi fyrirbæri sem
hann taldi sig þekkja. Iðnbylting
hugarfarsins er lítið rit, um 170
blaðsíður, en spannar stjórnmála-
sögu 40 ára tímabils. Vel má vera
að fróðir menn sjái annmarka á
einhverju sem þar er ritað og vafa-
laust mun þessi nýstárlega bók
vekja deilur, en hún er skrifuð af
meiri snilld, hugmyndaauðgi og
víðsýni en flestir íslenskir höfund-
ar ráða yfir. Þessi litla bók, sem
fjallar um eingöngu um atvinnu-
þróun á íslandi, hefur almennt
gildi. Hún sýnir okkur, eins og í
smásjá, almenn sannindi um úlfa-
kreppu sérhagsmunapots og um-
fangsmiklar afleiðingar vondra
hugmynda, en hvort tveggja er lyk-
illinn að harmleik þróunarland-
anna.
í handbók Framsóknarflokksins
fyrir kosningarnar 1937 er borgar-
lífi lýst á þennan hátt: „Annarsveg-
ar óhófslíf; fáguö en mergsogin of-
urhyggja íjárdrottna... hinsvegar
menningarlaus úthverfalýður, sem
ferst, kynslóð á kynslóð ofan, í ör-
birgð og óþrifum miklu meiri en
unnt er að gera sér í hugarlund um
það sem viðbjóðlegast muni vera
og sorglegast í mannheimi." Þama
enduróma hugmyndir þess góða
manns og fagurkera, Johns Rusk-
in, en milliliður hans var næstum
húinn að senda íslensku þjóðina
með skóflu upp í sveit að moka,
eins og Oscar Wilde forðum.
Ólafur Ásgeirsson:
IÐNBYLTING HUGARFARSINS
Átök um atvlnnuþróun á íslandi 1900-
1940.
Sagnfræðistofnun Háskóla íslands og
Bókaútgáfa Menningarsjóðs.
Reykjavik: 1988.
Bændur í kaupstað. Frá Eýrarbakka um aldamótin.
Hvers vegna er það algengt að þjóð-
ir heims vannýti auölindir sínar í
stað þess að grípa hvert tækifæri
sem gefst til að efla atvinnulíf og
almenna hagsæld? Hvemig stend-
ur á því að víða um heim heftir
ríkisvaldið framfarasókn lands-
manna með lögum og reglum sem
drepa þjóðarbúskapinn í dróma?
Ungur sagnfræðingur, Ólafur Ás-
geirsson, leitar svara af mikilli
snilld við spurningum af þessu tagi
í bók sem komin er út á vegum
Sagnfræðistofnunar Háskóla ís-
lands og Bókaútgáfu Menningar-
sjóðs. Bók Ólafs heitir: Iðnbylting
hugarfarsins: Átök um atvinnuþró-
un á ísland 1900-1940.
Hvers vegna eru sumar þjóðir
ríkar en aðrar fátækar? Svarið við
ráðgátunni um eðli efnahagsfram-
fara er tvíþætt. Annars vegar teng-
ist svariö stjómkerfi ríkisins.
Framfarir fela í sér breytingar og
þjóðfélagsbreytingar era ávallt á
kostnaö einhverra aðila. Þeir sem
sjá fram á eigið tap vegna almennra
framfara róa oft á hin pólitísku mið
og reyna að koma því til leiðar að
löggjöf og ríkisvaldi sé beitt til að
hamla gegn þróuninni. Og reynsl-
an sýnir að fámennir þrýstihópar
geta haft gríðarleg áhrif á stjórnar-
farið.
Á þessari öld hafa afköst í land-
búnaöi í iðnríkjunum aukist svo
mikið að fámennt lið, 3-10% af
starfandi fólki, hefur bolmagn til
að brauðfæða alla landsmenn, og
staða hinnar rótgrónu og ævafomu
atvinnugreinar, landbúnaðarins,
hefur gerbreyst á nokkrum manns-
öldram. Því er ekki að furða þótt
hörð pólitísk átök hafi staðið um
samdrátt vinnuafls í landbúnaði,
enda getur að líta víðast hvar á
Vesturlöndum varnarveggi sém
bændur hafa hlaðið til að veijast
flóðöldu ódýrra matvæla.
Smábýlastefna
Hitt skerið, sem framfarasóknin
getur strandað á, era hugsjónir og
hugmyndastefnur er rísa gegn
auknum afköstum og umbyltingu
atvinnulífsins. Jónas frá Hriflu var
veturinn 1908-1909 við nám í Rusk-
in College í Oxford og virðist hafa
orðið fyrir áhrifum af hugmyndum
Johns Ruskin (1819-1900) stofn-
anda skólans. Ruskin lagðist gegn
vélaiðju, verksmiöjurekstri og
þéttbýli en mælti með heilbrigðum
lífsháttum í skjóli náttúrannar.
Hugmyndir Jónasar, m.a. um ís-
lensk smábýli, eiga aö einhveiju
leyti rætur að rekja til hugmynda
Ruskins, en svo var mikill slag-
kraftur hins breska fagurkera að
haustið 1874 taldi hann nemanda
sinn, skáldiö Oscar Wilde, á að fara
upp í sveit með skóflu til að vinna
við vegagerð, en það mun vera í
eina skiptið sem Óscar lagði á sig
likamlegt erfiði. (Sbr. ný ævisaga
skáldsins eftir Richard Ellmann.)
Verkalýðsforinginn Ólafur Frið-
riksson virðist hafa orðið fyrir
áhrifum af rússneska furstanum
Peter Krapotkin og þeim anarkist-
um, einkum hafði hagfræði þeirra
áhrif á Ólaf, en honum var um-
hugað um að efla starfsemi hand-
verksmanna og smáfyrirtækja
Þess má einnig geta að margir ís-
lenskir menntamenn höfðu orðið
fyrir sterkum áhrifum af róman-
tískri þjóðemisstefnu I9du aldar,
sáu fortíð lands og þjóðar í hiUing-
um og óttuðust erlend áhrif.
Á fyrstu áratugum þessarar aldar
Bókmenntir
Þráinn Eggertsson
vora íslenskir marxistar og harðir
hægrimenn í fararbroddi þeirra
sem vildu tryggja sér sæti á eim-
reiðinni inn í vélaöldina. Hinir
fyrmefndu voru trúir kenningum
Karls Marx, töldu gamla kerfið
dauðadæmt og hugðust reisa fram-
tíðarríki sósíalismans á rústum
auðvaldsskipulagsins. íhaldsmenn
vora í framfarasókn og ætluöu sér
og sínum hlut í togaraútgerð, stór-
iðju og orkumálum. Jónas frá
Hriflu gerði sér grein fyrir þessu
og lýsti sameiginlegum viðhorfum
þeirra sem lengst voru til hægri og
vinstri með þessum orðum (1923):
„Auðmenn og öreigar eru sam-
herjar í baráttunni móti náttúr-
unni.“
Þverpólitísk viðhorf
til iðnvæðingar
í stuttu .máli er kenning Ólafs
Ásgeirsson sú að fyrstu 40 ár aldar-
innar (og alla tíð síðan) hafi reip-
dráttur gamla og nýja samfélagsins
ráðið ferðinni í íslenskum atvinnu-
málum, fremur en átök um tekju-
skiptingu og eignarhald á fyrir-
tækjum. Baráttan um iðjustefnuna
er þungamiðja íslenskra stjóm-
mála (enda þótt hægri-vinsri póli-
tíkin hafi yfirskyggt hina opinberu
umræðu langtímum saman) vegna
þess að „á mælikvarða sögunnar
era skilin milíi sjálfsþurftar og
verkaskiptingar miklum mun
stærri en á milli einstakra stjóm-
kerfa,“ segir Ólafur.
Viðhorfin til iðnvæðingarinnar
vora þverpólitísk. Sjálfstæðis-
flokkur atvinnurekenda, bænda og
borgaralega sinnaðs verkafólks
skiptist í iðjusinna og varðveislu-
menn, en flokkurinn var samt
öflugasti málsvari iðjustefnunnar
(og sama máli gegndi um forvera
hans). Alþýðuflokkurinn var ræki-
lega klofmn í máhnu. Róttækari
armur flokksins taldi hina gömlu
framleiðsluhætti úrelta og dauða-
dæmda en þjóðemissinnaðir sós-
íaldemókratar vora fastir á forna
siði. Klofningur Alþýðuflokksins
árið 1937 tengdist árgreiningi um
skipan atvinnumála. Framsóknar-
flokkurinn, flokkur bænda, var
voldugasta stjómmálahreyfingin
sem barðist fyrir því að ísland yrði
land smábænda og þéttbýli yrði
haldið í skeíjum, enda þótt skoðan-
ir væra einnig skiptar í Framsókn-
arflokknum á ýmsum tímum. Jón-
as Jónsson og hans menn voru
smábýlamenn og vildu skipta upp
jörðum, stórbændasinnar (sem
árið 1934 klufu sig úr flokknum og
stofnuðu Bændaflokkinn) vildu
tæknivæddan landbúnað og stór-
iðju, og loks var róttækt lið í Fram-
sóknarflokknum sem sóttist eftir
að koma á samyrkjubúskap.
Herstjórnarlist
framsóknarmanna
Ólafur skiptir árunum 1900-1940
í fjögur tímabil. Árin 1900-1920 var
gerð iðnbylting andans, en þá
raddu talsmenn sjávarútvegs iðju-
stefnunni brau't. 1921-1930 varð aft-
urhvarf, þegar búseturöskun og ný
viðhorf breyttu afstööu manna til
iðnvæðingar. Talsmenn landbún-
aöarins hófu mikla sókn gegn öðr-
um atvinnugreinum og ríkið skipu-
lagði stórátak til að stöðva vöxt
Reykjavíkur og annarra bæja. Árin
1931-1935 eru kennd við gagnsókn
iðjuaflanna, en kreppan hafði lokað
erlendum mörkuðum og veikt
bændastéttina. Loks er tímabilið
1936-1939 nefnt sigur sveitanna, en
þá gerðu dreifbýlissinnar gagn-
sókn og brutu iðjustefnuna á bak
um sinn. Og svo kom blessað stríð-
ið. v
Við lestur þessarar agætu bokar
rennur upp fyrir lesandanum, rétt
einu sinni, hve leiknir framsóknar-
menn eru í herstjómarlist. Ólafur
Ásgeirsson getur um ritgerð Jónas-
ar frá Hriflu um framsóknarstefn-
una (Eimreiðin 1926), en þar segir
Nauðungaruppboð
þriðja og síðasta á fasteigninni Vesturgötu 22, þingl. eigandi Garðar Ellerts-
son, fer fram á eigninni sjálfri miðvikudaginn 15. mars kl. 14.15. Uppboðs-
beiðendur eru Tryggingastofnun ríkisins, Jón Sveinsson hdl., Landsbanki
islands, Veðdeild Landsbanka íslands, Ólafur Sigurgeirsson hdl. og Magn-
ús Norðdal hdl.
Bæjarfógetinn á Akranesi