Alþýðublaðið - 21.05.1967, Blaðsíða 7

Sunnudags ALÞÝÐUBLAÐIÐ - 21. maí 1967
Listamannalaun
l^istamannalaunum hefur nú
verið úthlutað með hinni nýju
skipan sem samþykkt var á Al-
þingi fyrir skemmstu. Þau lög
voru sett að fenginni langri
reynslu af úthlutun listamanna-
launa með svipuðum hætti og nú
er lögboðinn til frambúðar, ög
virðist þeim einkum ætla'ð að ein-
falda hið fyrra kerfi og koma
meiri reglu ó vinnubrögð úthlut-
unarnefndarinnar. Iiún vérður
eftirleiðis kosin til fjögurra ára í
senn, og eru henni settar í lög-
unum ákveðnar reglur um launa-
hlutföll innbyrðis og kosning
launþega; launaflokkar eru nú
aðeins tveir, að frótöldum heið-
urslaunaflokknum sem Alþingi
kýs sjólft eftir sem á'ður, og
skulu laun eftir efri flokknum
nema helmingi hærri upphæð en
hinum neðri. Hin nýju lög eru
sett með samróði og samþykki
listamannasamtakanna í land-
inu sem sjáif fá nokkra aðild að
starfi út'hlutunarnefndar; má því
ef til vill ætla að eftirleiðis verði
betri friður um úthlutun lista-
mannalauna en stundum áður. En
eftir sem áður er úthlutunar-
nefndin kjörin af Alþingi og
skipuð fulltrúum stjórnmála-
flokkanna í hlutfalli við þingstyrk
þeirra; þá nefnd, sem nú lauk
störfum, skipuðu þeir Helgi Sæ-
mundsson, formaður, Andrés
Kristjánsson, Halklór Kristjáns-
son, Einar Laxness, Andrés
Björnsson, Hjörtur Kristmunds-
son, Magnús Þórðarson. Notaði
Sjálfstæðisflokkurinn tækifærið
til að skipta um sína menn í
nefndinni, en að öðru leyti er
hún óbreytt frá fyrri árum. Á
þingi í haust' verður úthlutunar-
nefndin kosin að nýju og þá til
næstu 4ra ára. En þótt einhver
mannaskipti kunni að verða í
nefndinni, eftir úrslitum kosn-
inganna í vor, er varla ætiandi
að mannval hennar breytist til
muna né starfshættir nefndar-
innar taki neinum umskiptum; ó-
hætt mun að hafa hina nýju út-
hlutun listamannalauna til marks
um þau viðhorf, sem ráða munu
eftirleiðis.
| ár nema listamannalaun sam-
anlagt 4.1 milljón króna, en
102 listamenn njóta þeirra, 5 í
heiðurslaunaflokk Alþingis, 100
þúsund krónur, 23 í efri flokk
nefndarinnar, 60 þúsund krónur,
og 74 í neðri flokknum, 30 þús-
und krónur. Eftir listgreinum
virðast mér þessir 102 listamenn
skiptast sem hér segir: rithöf-
undar eru 49, þar af 23 Ijóðskáld
en 26 sem einkum rita í lausu
máli; 33 myndlistarmemi, 27 mál-
arar og 6 myndhöggvarar; 11 tón-
skáld; 5 leikarar; 2 hljóðfæraleik-
arar; 2 söngvarar. Ekki liggur í
augum uppi hvort einhver regla
iiggur til grundvallar þessari
skiptingu, nema ef vera kynni að
laun tónlistarmanna og leikara,
séu einkum ætluð sem heiðurs- eða
eftirlaun; þó eru meðal þeirra 9
sem njóta þeirra a.m.k. 2 lista-
menn í fullu starfi.
Raunar liggur alls ekki í aug-
um uppi heldur hvaða sjónarmið
ráði vali launþega almennt; eða
réttar sagt virðast ýms og ólík
sjónarmið ráða því. Eitt er að
heiðra aldraða listamenn sem eiga
mestallt ævistarf sitt að baki;
annað að viðurkenna maklega
miðaldra menn, sem þegar hafa
unnið góð og gegn ver.k; þriðja
að styrkja þá sem ungir eru og
upprennandi. Þarna kann að
reynast mjótt á mununum og ein-
att blandast þessi sjónarmið sain-
an. En niðurröðun manna í
launaflokkana virðist í senn mót-
ast af mati nefndarmanna (og
Alþingis) á listrænum verðleik-
um þeirra og tilliti til aldurs
manna og afkasta. Þannig er eng-
inn i heiðurslaunaflokk Alþingis
undir sextugu; yngstu menn í
efri flokki nefndarinnar um
fimmtugt; fáir undir þrítugu í
neðsta flokknum. í efri flokknum
eru þeir listamenn, 15 talsins,
sem nutu hæstu listamannalauna
samkvæmt fyrri skipan þeirra,
og 8 manns að auki sem nýkjörn-
ir eru til hans; má ætla að eftir-
leiðis gildi sama regla og áður
I að menn verði ekki felldir úr
l þessum flokki séu þeir eitt sinn
i komnir þar. Þaðan verður engin
útgönguleið nema þá leiðin okk-
ar allra — og svo heiðurslauna-
flokkur Alþingis, þegar rýmkast í
honum. Með þessum hætti er nær
helmingi allrar launa-upphæðar-
innar ráðstafað fyrirfram; og
þótt neðri flokkurinn verði sjálf-
sagt eitthvað hreyfanlegri en
hinn efri verður þar alla tið fjöldi
manns sem ekki verður haggað
nema til hækkunar, sízt af öllu
þegar úthlutunarnefndin er ó-
breytt frá ári til árs; þar verður
því ekki allténd mikið svigrúm
til að styrkja nýja menn sem vel
Borgir eru óeðlilegt umhverfi
Ég vona að ég móðgi engan
þó að ég komist svo að orði
að borgir séu graftrarkýli á
ásjónu jarðarinnar.
Pó að í borgum finnist mörg
falieg hús og margir fallegir
blettir eru þær í heild ljótar,
lireinn óskapnaðui', sóðalegar,
óhollar og óeðlilegar.
Enski sálfræðingurinn H. J.
Eysenck getur þess nýlega x
tímaritsgrein að borgir séu
gervi-umhverfi þar sem menn
séu knúnir til að haga sér á
þann hátt sem þeim er öldung
is óeðlilegt. Og grískur arki-
tekt sem telst víst vera heims
þekktur C. A. Doxiadis, segir
að maðurinn sé kominn í þá
hættu að aðlagast borgaralífi,
en það væru hrapaleg mistök,
því að í borgum sé liann fangi,
ekki einu sinni öruggur um
sína hagi, heldur stefni hann
þar í hreinan voða.
Borgir eru þó til orðnar fyr-
ir menn, menn ekki fyrir borg-
ir.
Við skulum ekki miða dóma
okkar um borgir við smábæi
eins og Reykjavík og aðra
hreina og loftgóða bæi á
strjálbýlum svæðum á hnett-
inum. Taka verður líka tillit
til þess að' sveitin er heldur
ekki eins aðlaðandi í miklu
strjálbýli og í eðlilegu þéttbýli,
og gerir það stöðu borganna
þar miklu betri en hún er yf-
irleitt. Einmanaleiki þekkist
varla í þéttbýlli sveitum, en
það er víst hann sem fólk flýr
mest af öllu í sveitinni, þó að
svo sé í rauninni að í vondum
stórborgum er hann mestur.
í stórborgum sem alltaf eru
að verða fleiri er loft svo
slæmt að það stofnar heilsu
Þá er það óhuguanleg stað-
reynd að villimennska frum-
skógarins hefur numið land i
borgmium. Hinn siðmenntaði
maður hefur tekið sér fyrir
hendur að siðmennta villimenn-
ina í skógunum og flytja þeim
háleitan boðskap um siðgæði og
manngöfgi, en á meðan hefur
Sigvaldi Hjálmarsson:
VAN6AVELTUR
manna í bráðan háska. Og há-
vaðinn og erillinn er líka stór
Iega eyðileggjandi fyrir heilsu
manna og vellíðan.
Og jafnvel þó að loftið sé
ekki beinlínis eitrað og menn
ekki ærðir af hávaða er lífið í
borgunum óeðlilegt manninum
sem lifandi veru, lítil hreyfing,
lítil snerting við náttúruna og
önnur lifandi fyrirbæri eins og
dýr og gróður sem maðurinn
hefur þroskazt með um milljón
ir ára. Við megum ekki tapa
sambandinu við villt dýr. Hús-
dýr eru skemmtileg, hundar
og kettir o.s.frv., en þau kom-
ast ekki í hálfkvisti við fugla í
trjám, ikorna, froska og eðlur
sem lifa og deyja á frjálsan og
þokkafullan hátt í eðlilegu um
hverfi. ,
villimennskan fest rætur í
hans eigin híbýlum i enn háska
legra formi.
Þó er það sennilega verst
við borgirnar að maður má
þar aldrei um frjálst höfuð
strjiika. Við erum alltaf að
reyna að sameina frelsi og ör-
yggi, en það gengur mi&jafn-
lega. Það er kannski nokkurn
veginn öruggt í borgum. Við
þurfum ekki svo mjög að ótt-
ast að við verðum þar úti í
hríðum eða rifin á hol af villi-
dýrum. En það er komið ann-
að í staðinn. Frelsi cr þar
sannarlega ekki upp á marga
fiska.
Fólk flýr fásinnið í sveit-
inni og sækir í dægradvalir og
ævintýri borgaralífsins, en læt
ur þar með frelsið.
Við skulum viðurkenna að
við höfum ekki fundið upp þá
hætti fyrir mannabyggðir
sem henta manninum á því
stigi sem hann er. Sveitin er
nefnilega ekki heldur hæfilegt
byggðaform lengur, því að um
leið og maðurinn breytti um-
hverfi sínu, breytti umhverfið
honum.
Hvað ætti þá að Iíkindum
að taka við?
Doxiades talar um eins kon-
ar „heimsborg“ sem dreifð sé
um beztu staði plánetunnar.
En fleiri hafa látið sig
dreyma um framtíðar byggðir
mannanna.
Til er rússneskur rithöfund-
ur sá er Asimov nefnist. Hann
ritar bækur um framtíðina og
hversu lifi manna verði liáttaö
á ókomnum öldum. Hann hefur
spáð því að sá tími muni koma
að allt miðbik jarðar verði ein
samfelld garðborg þar sem
mannabústöðum og vinnustöð-
um sé blandað innan um rækt-
aðan gróður með tilheyrandi
lífi. En hann gerir líka ráð fyr-
ir að ungir menn verðl sendir
út í svæðin fyrir norðan og
sunnan sjálfa byggðina til
þess að þeir herðist þar í raun
um og áhættum hinna óblíðu
Ianda, því að þótt öryggið sé
gott megum við ekki alveg
missa tilfinninguna fyrir á-
hættunni.
gera nema auknar fjárveitingar
komi til. Veltur mikið á því, að
nefndarmönnum takist starf sitt
vel svo að það njóti samþykkis
sem flestra, ekki síður vegna
þeirrar opinberu viðurkenningar
sem listamannalaun fela í sér en
fjárstyrksins sjálfs.
gfngin óstæða er til að ætla
annað en síðasta úthlutunar-
nefnd hafi unnið starf sitt eftir
| bcztu samvizku, samkvæmt anda
og bókstaf laganna; almennt og
víðtækt kerfi listlauna virðist
einnig sá háttur sem listamenn
kjósi sjálfir helzt. Hitt leiðir af
sjálfu sér að jafnan má' deila um
| smekk nefndarmanna, einkum
i þegar honum er ætlað að lýsa
opinberu listmati í landinu. Eftir
síðustu úthlutun er Páll ísólfs-
son tónskáld metinn á 100 þús-
und krónur, en Jón Leifs á 60
þúsund; Haraldur Björnsson leik-
ari á 60 þúsund, en Brynjólfur
Jóhannesson' á 30 þúsund; Jakob
Jóh. Smári skáld á 60 þúsund en
Jón Helgason á 30 þúsund; (|uð-
rún frá Lundi hlýtur listamaána-
laun en Jakobína Sigurðardóttir
ekki. Þetta eru dæmi af handa-
hófi, en hver getur rakið dftir
sínum smekk annað sem tvímtólis
orkar í ráðsá'lyktun nefndarinnar;
og svo hlýtur jafnan að vérða
með því að aldrei verður gert
svo öllum líki. Á hinn bógimi er
þetta kerfi prýðilega demólírat-
ískt og verður varla misbrúkaé að
neinu gagni; það er sem sé svo
l rúmgott að velflestir listamenn
þjóðarinnar munu hljóta nokkra
umbun verka sinna fyrr eða síð-
ar og allir þeir helztu að stað-
aldri. Launin eru að vísu lág í
krónum talið, en þar á móti kem-
ur að margir njóta þeirra; og með
nógri fjárveiting kann að koma
að því að allir verðugir liljóti
nokkurn skerf; sú hugsjón ,,full-
kominnar úthlutunar” felst í sjálfu
kerfinu. Væri hins vegar sú stefna
tekin að styrkja, heiðra, viður-
kenna fáa listamenn einungis af
opinberu fé, en gera það þeim mun
myndarlegar, væri þeirri hættu boð
ið heim að nefndinni mistækist
með öllu að velja launþegana; og
áreiðanlega þætti mörgum ómak-
lega framhjá sér gengið við slíka
úthlutun hvernig sem hún tækist'.
Það e’r vísast rétt að enginn eigin
smekkur sé betri en alveg rangur
smekkur í stofnun eins og úthlut-
unarnefnd listamannalauna.
|Tn launin eru lág. Hjá því verð-
ur ekki komizt með þeirri
stefnu að umbuna sem flestum
sem við listir fást hvert einasta
ár. Því er nú farið að tala ium
sérstaka starfstyrki til listamalnna
auk liinna eiginlegu listamanna-
launa, og hafa listamannasamtök-
in mælzt til að slíkir styrkir
verði teknir upp; sú málaleitun
er nú „í athugun” hvað sem af
henni leiðir. Á það hefur raunar
verið bent' svo oft að það er varla
neinn nenni að endurtaka iþað
lengur, að óeðlilegt er að blanda
saman heiðurs- og ellilaunum lista-
manna annars vegar, starfsstyrkj-
um hins vegar til ungra manna og
miðaldra; og það annað að.nú-
verandi listamannalaun eru enn-
þá mikilg til of lág til að verða
Framhald á 14. síðu.