Alþýðublaðið - 22.09.1968, Blaðsíða 6

SJÖTUGUR A MORGUN:
PJEJURSSON
ÞJÓÐSKJALAVÖRÐUR
STEFÁN
ÞEIRRA ÁRA er Stefán Pjet'.
ursson var yfirmaður minn á'
Alþýðublaðinu minnist ég með
gleði, og nú þegar hann er sjö-
tugur er mér gleðiefni að minn-
ast hans í okkar gamla blaði,
bæði af því að við erum miklir
mátar, og þó ekki síður af hinu
að ég tel þátt hans í Jslenzkum
þjóðmálum á liðnum áratugum
alls ekki metinn sem skyldi.
Stefán Pjetursson fæddist að
Núpum í Aðaldal 23. seplember
1898, sonur hjónanna Helgu
Sigurjónsdóttur og Péturs Stef-
ánssonar er þar bjuggu. Ólst
hann upp hjá' foreldrum sínum
þar og á Húsavík, en þangað
flutt'u þau er hann var á sjötta
ári.
Stefán fór í Gagnfræðaskólann
á Akureyri og tók þaðan próf,
hélt síðan suður í MenntaskóL
ann í Reykjavík og lauk stúdents-
prófi 1920. Hann var hamhleypa
til náms, hljóp tvisvar yfir bekk.
Að stúdentsprófi loknu var hann
eitt ár í Háskóla íslands og lauk
iheimspekiprófi 1921, en sjgldi
þar eftir til Þýzkalands og nam
við Berlínarháskóla til 1930, lagði
stund á sögu, heimspeki og félags
fræði og gerðjst hámenntaður
maður.
Á menntaskólaárunum tók hug
ur hans að hneigjast að þjóð.
félagsmálum. Hann gerðist sósíal
isti og kommúnisti, en þá höfðu
engin endanleg friðslit orðið með
kommúnjstum og jafnaðarmönn-
um. Rússneska byltingin var ný.
afstaðin, og margir héldu að
hún væri upphaf hraðfara breyt-
inga er stefndu til 'hins stétt.
lausa ,'sanifélags jafnréttis og
bræðralags í framtíðinni. Stefán
gekk í flokk hinna róttækustu.
Á fyrsta háskólaári sínu ritaði
hann bókjna Bvltingin í Rúss-
landi, og fáum árum seinna
þýddi hann ásamt Einari Olgejrs
syni Kommúnistaávarpið eftir
Marx og Engels, það fræga plagg.
Stefán gekk í Kommúnistaflokk
inn er hann klauf sig út úr
AlþvP'uflokknum árið 1930, og
1932 til 33 var hann blaðamaður
við Verklvsblaðið er þá var
aðalmálgagn kommúnista á ís.
landi. Ekki var Stefán þó alls
kostar sáttur við þá stefnu er
málefni virtust vera að taka í
Rússlandi. Hann hafði um árabil
verið einn af höfuðpostulum
kommúnismans á' íslandi, þess
kommúnisma er grundvallaðist á
kenningu Marx og stefndi að
byltingu til að koma á félags.
legu jafnrétti og lýðræði. Auð-
vitað hafði hann bundið miklar
vonir við byltinguna í Rússlandi,
það gerðu allir góðir jafnaðar.
menn og kommúnistar hér á
landí langt fram á þriðja tug
aldarinnar. Þvf var treyst að
frelsi og mannréttindi hins
stéttlausa hióðfélags mundu brátt
leysa alræði öreiganna af hólmi.
En nú tók Stefáni að finnast sem
jjjj 22- ccpt. 1968 — ALÞÝÐUBLAÐIÐ
ekki væri allt með felldu austur
þar, ekkert bólaði á að Stalin
ætlaði að standa við fyrirheit
Lenins um lýðræði og mannrétt'.
indi.
Um þetta varð víst nokkur
úlfaþytur hér heima, því Stefán
var kærður fyrir „villutrú” til
kommúnistískra yfirvalda í Rúss.
Iandi, og skyldi hann standa
fyrir máli sínu austur í Moskvu.
Var haft að yfirvarpi að bjóða
honum í skóla þar, Leninskól-
ann ef ég man rétt, en auðvit-
'að var aðalatriðið að bjargja
þessum efnilega manni frá villu
síns vegar.
Stefán vildi gjarnan halda
á sfnum málstað sjálfur gagn-
vart kommúnistum í Rússlandi
og þótti fróðlegt að geta gengið
úr skugga um hvernig þar væri
málum háttað. Hann fór austur
haustið 1933 og dvaldist
í Moskvu í átta mánuði. Sú för
var lærdómsrík. Það sló í hart
mjlli hans og frömuða hins
rússneska kommúnisma enda
sá nú Stefán að ekki hafði aðeins
verið vikið út af vegi þeim sem
kommúnisminn sjálfur varðaði,
heldur var beinlínis stefnt í
þveröfuga átt. Þegar hann lét
sig ekki var honum mætt me'ð
hótunum. Og það er opinbert
leyndarmál að hann komst ekki
út úr Rússlnndi nema fyrir at.
beina danska sendiráðsins í
Moskvu.
Stefán gerði sér nú ljóst að
fylgi við kommúnismann í heim-
inum var ekki lengur fylgi við
hina kommúnistjsku hugsjón,
heldur við rússneska heimsvalda-
drauma, og hann hvatti félaga
sína til að snúa baki við hinni
rússnesku skrípamynd af komm-
únisma. Ekki væri um annað
að ræða en ganga í flokk lýð.
ræðisjafnaðarmanna enda þótt’
þeir væru að hans dómi fullhæg-
fara. Hann gekk í Alþýðuflokk-
inn og gerðist blaðamaður við
Alþýðublaðið 1934. Árið 1939
varð hann ritstjóri blaðsjns og
gegndi því starfi á fjórtánda ár,
eða þar til ársloka 1952.
Enginn maður hefur eins lengi
verið ábyrgur ritstjóri Alþýðu-
blaðsins og Stefán Pjetursson, og
vegur blaðsins hefur aldrei verið
meiri en um tíma undir hans
stjórn fyrst eftir að það var
gert að morgunblaði: Þá var það
jafnstórt Morgunblaðinu og út.
breiðsla þess hlutfallslega mikil.
Stefán var mikilhæfur ritstjóri,
vildi gefa út virðulegt og vand-
að blað er hefði rika tilfinningu
fyrir hlutverki sínu að segja
sannar fréttir og vinna þeim
hugsjónum fylgi er blað jafnaðar-
manna hlyti að berjast fyrir.
Hann var rökfastur og áhrifa-
mikill blaðamaður, nokkuð geð.
heitur, en að sama skapi ein-
lægur. Fréttir vildi hann meta
frá hinu háa sjónarmiði, ekki
eftir því hvernig þær gengju í
hugsunarlítið fólk, heldur af
þeirri sjónarhæð þar sem horft
er á gildi atburðanna í sam-
tíð og sögu.
Hjá því gat ekki farið að
Stefán lenti í átökum við fyrr-
verandi samherja sína í Komm.
únjstaflokknum sem nú hafði
sett upp nýja grímu, sú gamla
var ekki nógu heillandi. Þeir
báru hann þeim sökum að hann
hefðj brugðizt hugsjónum verka-
lýðsins. En hann hélt því fram
á móti, sem von var, að rússneski
kommúnisminn sem kommúnistar
um allan heim hylltu væri ekki
kommúnismi heldur harðstjórn
einræði.
Sagan hefur smátt og smátt
verið að færa sönnur á mál
Stefáns. Hreinsanir Stalins 1936
og 1938 hefðu átt að duga til að
■augu manna lykjust upp, er
flestir beztu byltingarforingjarn-
ir frá 1917, nánustu samverka-
menn Lenins, voru teknir af
lífi eða hraktir í útlegð með
réttarhöldum sem bara voru
skrípamynd af réttvfsi. Og þeir
sem ekki sannfærðust þá hefðu
átt að sannfærast 1956 er Krústj.
ov sjálfur fletti ofan af Stalin
og hans kommúnisma sem þá
fékk heitið ógnarstjórn, og vafa-
laust með réttu. En það er fyrst
á þessú sumri eftir liina válegu
atburði í Tékkóslóvakíu að ís-
lenzkir kommúnistar viðurkenna
að eitthvað sé bogið við hið
rússneska stjórnarfar, þar vanti
lýðræði og mannréttindi (rétt
eins og þeir séu að gera einhverja
stórkostleg uppgötvun á borð
vjð kenningu Newtons um þyngd-
arlögmálið) og sósíalismi verði
auðvitað enginn sósíalismi nema
þetta tvennt sé í heiðri haft. En
þess 'hefur ekki verið getið að
íslenzkur kommúnisti (hér nota
ég orðið kommúnisti jí hinni
gömlu og góðu merkingu), Stefán
Pjetursson, hafði í áratugi hald.
ið nákvæmlega þessu fram. Nú
fyrst, eftir 35 ár, eru fyrrver-
andi flokksbræður hans úr Komm
únistaflokknum sáluga er síðar
gengu í Sósíalistaflokkinn (sem
nú er víst líka að líða undir lok)
að komast á hans mál og viður-
kenna það í verki. Ég sé ekki
betur en Stefán standi með
pálmann í höndunum á sjötugs-
afmælinu. (Þessu þyrfti að gera
nánari skil við betra tækifæri.)
Stefán hætti á Alþýðublaðinu
vegna mikilla deilna og svjptinga
ísjem urðu í Alþýðutfilojkktnun^
undir árslok 1952. Meðan hann
"vjar Ihjá Alþýðublaðinu [hafði
hann tekið mikinn þátt í stjórn.
málum í landinu, hann var ein-
hver atkvæðamesti blaðamaður
um stjórnmál, en síðan hefur
verið hljótt um hann. Fljótlega
eftir að liann hætti hjá Alþýðu-
blaðinu gerðist hann skjalavörð-
ur við Þjóðskjalasafnið og varð
þjóðskjalavörður eft'ir lát Barða
Guðmundssonar 1957. Og þótt
ég beri ekki skynbragð á þau
störf sem unnin eru { skjala.
safni veit ég fyrir víst af mikl-
um kynnum af Stefáni að hann
vinnur þau af þejrri samvizku-
semi og hreinskiptni sem honum
er eiginleg._
Störf hans meðan hann var
hérna sunnan vjð Hverfisgötuna
eru mér hins vegar allvel kunn.
Ég vann undir lians stjórn
hjá Alþýðublaðinu hartnær sex
ár og get með gleði sagt að á
okkar samvinnu bar aldrei
skugga.
Það var unun að vinna undir
stjórn Stefáns. Hann er mikið
prúðmenni og einstaklega þægi.
legur yfirmaður, óeigingjarn og
ósérhlífinn. Ekki gerði ’hann
neinn mun á sér og okkur strákl-
ingunum, nema þá þannig helzt
að hann ætlaði sér stærri hjut
af vinnunni. Hann gekk á vaktir
öll þau ár sem hann var ritstjóri,
og var stundum tímunum saman
Framhald á bls. 10.

Á morgun, 23. sept., verður Stefán Pjetursson þjóðskjalavörður
70 ára. Hann var ritstjóri Alþýðublaðsins á 13 ár, frá 1939—52,
eða lengur en nokkur annar. Auk þess hafði hann verið blaða-
maðUr við Alþýðublaðið næstu 5 árin á inncLan, eða samtals við
blaðið í 18 ár. Það munu fáir aðrdr en þeir, sem reynt hafa geta
gert sér ljósa þá erfiðleika, sem voru á útgáfu Alþýðublaðsins þá,
eim. og þeir raunar hafa ávallt verið meira og minna. Starfsmenn
voru alltof fáir. Fréttasambönd bæði innanlands og utani af mjög
skomum skammti, og starfsskilyrði ófullnægjandi, auk þess sem
fjárhagur blaðsins var og hefir ávallt verið bágur og greiðslur þess
vegna óreglulegar. Gáfur Stefáns, sem eru framúrskarandi, og
ágæt þekking hans á erlendum og innlendum málefnum, hjálp.
uðu honum til að vinna bug á erfiðleikunum. iSérstaklega var
þekkingu Stefáns á starfsemi kommúnista viðbrugðið, og hefir
isjálfsagt enginn af ritstjórum Alþýðublaðsins haft meira til brunns
að bera en hann á því sviði.
Vinnudagur hans við blaðið var oft langur en hann taldi aldrei
stundimar. Auk blaðamennskunnair hefir Stefán innt af hendi ýms
trúnaðarstörf fyrir flokkinn og meðal annars setið í miðstjórn
hans um árabil.
Ég vildi mega, á þessum tímamótum í lífi Stefáns áma honum
ailra h'eilla, og flytja honum innilegar þakkir fyrir öll störf hans
í þágu Alþýðuflokksins. Emil Jónsson.