Dagur - 16.11.1982, Síða 8

BÆKUR
Kristján frá Djúpalæk
Vorganga í vindhæringi
í síðasta Helgar-Degi fjall-
aði Kristján frá Djúpalæk
um bók Bolla Gústavssonar
„Vorganga í vindhæringi“.
Vegna mistaka féll niður
hluti greinarinnar og verður
hún því birt hér aftur. Eru
hlutaðeigandi beðnir vel-
virðingar á þessum mistök-
um.
í lok síðasta stórstríðs stóð
þybbinn og brosleitur 10 ára
patti innan við afgreiðsluborð í
lítiili raftækjasölu föður síns við
Gránufélagsgötuna á Akureyri.
Langt og mjótt skáldmenni að
austan, sem bjó neðar á Eyrinni,
keypti stundum af honum 40
kerta perur og öryggi. Drengur-
inn átti sérlega glaðværa og
fallega foreidra sem unnu söng
og öðrum fögrum listum. Nú er
þessi kútur prestur á hinu forn-
fræga setri Laufási við Eyjafjörð
og kunnur fyrir snjallar ritgerðir
og bækur, og bros hans er enn
jafn glatt.
Séra Bolli hefur m.a. skrifað
viðamikla ritgerð um forvera
sinn á staðnum, séra Björn
skáldprest Halldórsson. Nú hef-
ur hann hlotið viðurkenningu í
verðlaunakeppni Almenna
bókafélagsins um besta handrit
að bók og liggur hún hér á borð-
inu. Nafn hennar er Vorganga í
vindhæríngi og sögð á mótum
ljóðs og sögu. Mér sýnist að hún
mætti alfarið kallast ljóðaflokk-
ur og tel því bæði þessa skil-
greiningu og uppsetningu texta
óþarfa varúð. Skil ljóðs og lauss
máls eru hvort eð er önnur síðan
stuðlum og rími var fleygt á
hauga. Hér er um að ræða ljóð-
rænar smámyndir frá æskustöðv-
um höfundar á Oddeyrinni og
dregnar alveg sérlega skýrum
dráttum. Já, svo lifandi að þær
minna á kvikmynd á tjaldi fyrir
sjónum lesanda.
Nú vill svo til að höfundur er
ekki aðeins orðhagur í betra lagi
heldur sérlega drátthagur og
þekkja margir snjallar teikning-
ar hans. Þess sakna ég nú mjög
að hann skyldi ekki nota teikni-
pennann sinn einnig. Svo mynd-
rænn er orðtextinn að hann
hrópar á spegilmynd sína sem
raunverulega mynd.
Það er virkilega gaman fyrir
fullorðna Oddeyringa að skoða
þetta band orðmynda frá æsku-
dögum séra Bolla. Við þekkjum
flestar fyrirmyndirnar enda
margar nefndar fullum nöfnum,
aðrar hliðstæðum er ekki verður
um villst. Mig langar að sýna
eina götumyndina:
„Utan Hríseyjargötu kemur
Skeving á hjólhesti í áköfum
samræðum við sjálfan sig. Hár í
sæti, framsettur og fattur með
lifandi andlit. Hann sperrir
brýnnar, rennir tungunni niður
með neðri vör, svo hún bungar
út, og spýtur síðan mórauðu;
hlær að hugsun sinni, veltir
vöngum og setur enn á ein-
ræður. Hann er í ljósum ryk-
frakka með belti og góðan,
dökkbláan hatt á höfði. Buxna-
skálmarnar tekur hann saman
um öklana með stálspennum.“
Og er þessi faliega minning
ekki kunnugum þekkjanleg:
„ Vorgolan leikur um vanga kon-
unnar sem hefur svo stóran faðm
að hann rúmar tvö lönd, Noreg
og ísland."
Vitanlega er pólitísk alvara
þessara ára með í spili, þar nýtur
gamansemi Bolla sín sem víðar
vel. Pá var baráttan um brauðið
engin moðsuða eins og nú, elleg-
ar trúin á roðann í austri. 1. maí
og öskudagur birtast hér í göml-
um klæðum. Og ástin þá var eins
og fyrr og síðar; stéttaskilin
vildu gliðna. Þetta þykir mér
ekki ósnjöll mynd af athöfn yfir-
stéttarpilts úr betra hverfi að
húsabaki hinnar alsnauðu al-
múgastúlku Eyrarinnar: „Það
var eins og hann ætlaði að éta þá
frostrós fátæktarinnar, sem
breiddi út blöð sín mót þeirri
sól, er hafði villst út af braut
sinni.“
Fjarska eru mér líka hugstæð-
ar minningar drengsins um afa
sinn, smiðinn, sem var svo full-
orðinn að hann átti undan-
bragðalausa samleið með hinum
litla kút sínum í orði og athöfn.
Ég er sem sagt mjög ánægður
með verkið í heild. Höfuðein-
kenni þess er hin skarpa sýn
dráttlistamannsins, tjáð með
tungutaki er ber aðalsmerki vit-
urs hjarta. Mannleg hlýja höf-
undar og ísmeygilegur húmor
varpa birtu á hverja mynd, ljós-
rauðri birtu ástarinnar á leik-
vang bernskunnar.
t
Minning
Halldór Jóhannesson
bóndi Sveinbjarnargerði
F. 22. sept. 1904- D. 14. okt. 1982.
Af ástæðum er síðar verður að
vikið, langar mig að rekja föður-
ætt Halldórs Jóhannessonar lítið
eitt aftur og styðst ég þar við það
sem hann sagði mér sjálfur, auk
þess sem ég hef aflað mér heim-
ilda sem finna má í bókum.
Maður hét Jóhannes Pálsson,
fæddur 1798. Tók hann við búi af
föður sínum á Kaðalstöðum í
Fjörðum og bjó þar 36 ár. Kona
hans hét Guðný Halldórsdóttir og
eignuðust þau og ólu upp mörg
börn. Stendur ætt þessi nú víða
fótum. Það hef ég lesið af bók, að
Jóhannes á Kaðalstöðum hafi ver-
ið merkur maður og útsjónar-
samur. Hafði hann lengi forystu í
Fjörðum, hvað bjargræðisvegi
bænda snerti. Einn sona þeirra
Kaðalstaðahjóna var Halldór, er
ýmist var kenndur við Grímsnes á
Látraströnd eða Garðsvík á Sval-
barðsströnd. Hann var fæddur á
Kaðalstöðum 1842. Fyrri kona
hans var Kristín Sigríður Jóns-
dóttir, systir Baldvins á Svalbarði,
útgerðarmanns og skipstjóra.
Synir þeirra voru Jón er lengi bjó
á Grímsnesi og Jóhannes Guðni
er gekk að eiga Kristjönu Jóns-
dóttur í Sveinbjarnargerði á Sval-
barðsströnd. Sonur þeirra var
Halldór bóndi í Sveinbjarnar-
gerði, sá er ég leitast nú við að
minnast og fara um nokkrum fá-
tæklegum orðum. Var hann
þeirra eina barn.
Halldór Jóhannesson frá Kað-
alstöðum bjó á Grímsnesi frá
1874 til 1889 og sagt var að hann
hefði auðgast þar vel.iSíðan var
hann eitt ár í húsmennsku á Þóris-
stöðum á Svalbarðsströnd og ann-
að í Garðsvík, að mér skilst. Upp
úr því keypti hann Garðsvík og
bjó þar til dánardægurs 1914.
Seinni köna hans var Guðrún
Ingibjörg Bjarnadóttir. Þeirra
synir voru Gestur bóndi í Garðs-
vík til 1944 nú á Akureyri og Hall-
dór húsameistari og smiður. Bjó
hann sín hinstu ár í Reykjavtk og
er nú látinn. Allir voru þessir
frændur smiðir að eðli og þeir
feðgar Halldór og Jón á Gríms-
nesi frægir bátasmiðir. Halldór í
Sveinbjarnargerði sagði mér það
til gamans, að í sinni fyrstu för í
kaupstað keypti hann hamar fyrir
hagalagðana sína. Nákvæmlega
hið sama gerði Jónas sonur hans
síðar. „Já, þetta liggur víst í ætt-
inni að kunna betur við að hafa
eitthvað í höndunum til að banka
með og föndra," sagði bóndi og
hló við. Þó hefur mér skilist að
Jóhannes bóndi í Sveinbjarnar-
gerði hafi öllu fremur hneigst að
sjósókn en smíðum. Varð það og
hlutskipti hans að hann fórst með
fiskiskipinu Öldunni 1922. Þá var
Halldór sonur hans 18 ára að
aldri. Hélt Kristjana áfram bú-
skap með fulltingi frændliðs og
sonarins á hálflendu jarðarinnar.
Mótbýlismaðurinn var Vilmund-
ur bróðir hennar og hélst svo
lengi.
Upp úr 1930 byggðu þeir Hall-
dór og Vilmundur myndarlegt
tvíbýlishús af steinsteypu. Hafði
Halldór þá dvalið tvo vetur á
Hvanneyri og útskrifast þaðan
sem búfræðingur. Þann 1. júlí
1935 gekk hann að eiga Axelínu
Geirsdóttur frá Veigastöðum á
Svalbarðsströnd, glæsilega konu
ogmikilhæfa. Afalkunnri gaman-
semi sinni sagði Halldór mér að
hann hefði fyrst séð konuefnið við
Svalbarðskirkju. Þá var hann 5 en
hún 4 ára að aldri. Hélt hann því
fram að þá hefði ástin kviknað.
Ekki vildi frúin samþykkja þessa
tímasetningu, en slíkt kvennahjal
lést bóndi ekki heyra og svo var
hlegið og Lína hellti aftur í boll-
ana. Það er gott að geta minnst
glaðværra stunda, nú þegar ský
hefur dregið fyrir sól.
Að sjálfsögðu mundi Halldór
bóndi báða afa sína vel og hafði á
þeim mætur. Báðir náðu þeir
háum aldri og voru að allra dómi
sómamenn. En því verður mér
tíðræddara um föðurafann, að
margir töldu og þá ekki síst Hall-
dór sjálfur, að honum kippti öllu
meir í ætt Halldórs í Garðsvík og
væri hann jafnvel talsvert líkur
gamla manninum.
Þegar Halldór bjó á Grímsnesi
átti hann sexróinn bát er hann
hafði smíðað sjálfur. Nefndu
menn bátinn Sleifina, hvað sem
valdið hefur svo óvirðulegri
nafngift. Hélt hann bátnum til
fiskjar hvert haust svo lengi sem
fært var. Svaf hann þá ekki alltaf
mikið né menn hans, þegar vel
aflaðist. Sieifin reyndist mikið
happaskip og hlekktist aldrei á.
Sagði Halldór bóndi afa sinn hafa
grætt drjúgum bæði á útgerð og
búskap. Hann var gætinn fjár-
málamaður og rasaði aldrei um
ráð fram. Var og talið að heppni
fylgdi hverju hans fótmáli. Hafði
Halldór gaman af að segja mér
sögur af afa sínum og alnafna og
þá sérstaklega frá árunum hans á
Grímsnesi.
Sá var háttur Jónasar Jónssonar
á Látrum að uppnefna menn.
Nefndi hann Grímsnesbónda
aldrei annað en Sjóð. Þóttust
sumir vita að bóndi ætti spesíur
margar í sokkbol úti á skemmu-
lofti. Enginn veit hvort þetta hef-
ur verið sannleikanum
samkvæmt, en hitt er víst að þegar
efnahagur hans stóð með sem
mestum blóma, átti hann fimm
jarðeignir. Voru það Grímsnes,
hálfur Hjalli á Látraströnd,
Garðsvík öll, Sveinbjarnargerði
hálft og Öxnafell í Eyjafirði. Þess
utan átti hann á meðan hann bjó á
Grímsnesi og kannski lengur,
fjárbú á Garðsá í' Öngulsstaða-
hreppi. Heyjaði hann þar ásumr-
um og hafði þarna fjármann á
vetrum. Þetta skrifaði ég upp eftir
Halldóri vini mínum nokkrum
mánuðum áður en hann dó og ætl-
aði að hitta hann aftur sömu er-
inda, en það lenti í undandrætti.
Sem fyrr segir, var Halldór maður
glaðvær, en um leið merkur og
sannsögull. Hafði hann gaman af
að segja mér frá umsvifum afa
síns og þóttumst við skilja hvers
vegna Jónas á Látrum hefði valið
honum nafneiftina.
Ekki get ég látið hjá líða að
segja lítillega frá því er skriða féll
úr fjallinu ofan við Sveinbjarnar-
gerði 13. júní 1916. Veit ég ekki
til að skráð hafi verið ýtarleg frá-
sögn af þessu atviki. Þess mun þó
hafa verið getið í blöðum á sínum
tíma. Hér verður heldur ekki frá
þessu sagt svo tæmandi sé, það
yrði of langt mál. Þennan dag var
20 stiga hiti. Haustið áður féll
mikill snjór á Vaðlaheiði áður en
landið náði að frjósa. Þessi snjór
hvarf ekki fyrr en í leysingum um
vorið og var heiðin öll eitt foræði.
Féllu víða niður spýjur, en engin
svo stórfelld sem í Sveinbjarnar-
gerði. Þar var heimilisfólkið við
rúning fjár í fjárhúsum ofan við
bæinn. Skyndilega kvað við gnýr
mikill og brá fólkið við og hljóp til
norðurs, þangað sem því virtist
óhætt. Svo var þetta á síðustu
stund, að Kristjana húsfreyja
varð of sein fyrir og lokaðist inni.
Það varð henni til bjargar að
skriðan braut aðeins niður hlöðu-
vegginn, en fjárhúsin sakaði ekki.
Fór skriðan niður með bænum
beggja megin með ofsahraða. Féll
þó mestur hluti hennar sunnan
bæjarins og seildist fremsta spýj-
an niður fyrir veg. Var ekki annað
tún óskemmt eftir en sem nam
kýrfóðurvelli. Eitthvað fórst af
því fé sem búið var að sleppa út og
á tæpu stóð að Halldór, sögumað-
ur minn og annar drengur lentu í
skriðunni. Þeir voru nýkomnir
ofan úr brekkunni þegar hún féll.
Skriðan flutti með sér ókjör af leir
og stórgrýti og í þessu flutu þykk-
ar jarðvegstorfur. Að sjálfsögðu
olli skriðan geysimiklu búskapar-
legu áfalli, en nú er hún löngu
orðin að túni, svo og skógarlundi
þar sem grjótið var stærst sunnan
við bæinn.
Ég sem þetta rita flutti með
fjölskyldu mína að Garðsvík vor-
ið 1944. Óðar myndaðist vinátta á
milli okkar og fólksins í Svein-
bjarnargerði og fullyrði ég að
aldrei bar á hana skugga þau 28
árin sem við bjuggum í þessu ná-
grenni. Tún jarðanna liggja
saman og svo mátti heita að þarna
væri daglegur samgangur. Nú
fyrir örfáum árum, spurði ég minn
gamla nágranna hvort okkur
hefði nokkurntíma orðið sundur-
orða þau árin sem við bjuggum
hlið við hlið. Nei, ekki kvaðst
Halldór minnast þess. „Heldurðu
ekki að við höfum einhverntíma
tekið brýnu á hrepps- eða búnað-
arfélagsfundi?“spurði ég. „Jú,
það hlýtur að vera,“ svaraði
Halldór. „Varla höfum við verið
þeir aumingjar að slíkt hafi aldrei
komið fyrir.“ Það þótti mér
skemmtilegast við bændur á Sval-
barðsströnd, að þótt þeir rifust á
fundum út af vissum málum og
yrðu illorðir, þá var þetta allt
gleymt næsta dag. Já, það var
gaman að búa á Svalbarðsströnd
og mikil hamingja okkur í Garðs-
vík að eiga slíka nágranna sem
þau Axelínu og Halldór í Svein-
bjarnargerði. Slíkt verður seint
fullþakkað.
Þótt Halldór Jóhannesson væri
góður bóndi, er ég viss um að
hann hefði engu síður dugað á
öðrum sviðum. Jarðfræði var
honum einkar hugstæð. Varð þess
gjarnan vart á ferðalögum og átti
hann drjúgmikið steinasafn er
hann hafði safnað og leitað víða
fanga. Húsasmíði hverskonar lá
opin fyrir honum, svo og vélfræði.
Hann var afburða töluglöggur og
valdist mjög til endurskoðunar
reikninga hinna ýmsu félaga.
Þrátt fyrir nefnda hæfileika mat
ég Halldór alltaf mest fyrir hið
síglaða viðmót og léttu lund. Mér
býður í grun að enginn maður mér
óskyldur hafi orðið mér svo kær
sem hann. Slíkt er þó alltaf erfitt
að meta, þeim sem notið hefur
vináttu margra.
Vorið 1967 keyptu þeir feðgar í
Sveinbjarnargerði býlið Þórs-
mörk og juku við jörð sína. Fluttu
þau Axelína og Halldór í íbúðar-
húsið í Þórsmörk. Þarna leið þeim
einkar vel og ekki síst eftir að
ráðin var bót á sjúkdómi er lengi
hafði þjáð Halldór. Fundu þau sér
næg verkefni á nýjum stað, svo
sem að koma upp trjágarði, eins
og þau höfðu áður gert í Svein-
bjarnargerði. Nú voru synirnir
teknir við hinum stærri umsvifum.
Jónas Eiríkur kominn vel á veg
með sitt stóra hænsnabú. Jóhann-
es Geir búinn að byggja býlið
Vaðlafell í landi Veigastaða og
Haukur hóf að reka sitt mikla
kúabú. Kjördóttirin Theodóra
Vigdís var flutt til Noregs og gift
bónda þar. Þarna var alltaf eitt-
hvað að gerast og varð ekki ann-
ars vart en að gamli bóndinn
kynni því vel. Og svo liðu árin
fram. Oft komum við hjónin frá
Garðsvík að Þórsmörk eftir að við
fluttum til Akureyrar. Ávallt var
auðfundið að við vorum velkom-
in. Enn vorum við á leið þangað
norður er við fréttum á miðri leið
að Halldór hefði hnigið niður fár-
veikur og lægi í sjúkrahúsinu á
Akureyri. Næsta dag kom ég að
rúmi Halldórs. Hvorki skildi ég
það sem hann vildi við mig segja,
né vissi ég hvort hann þekkti mig.
Það var ekki einvörðungu trú,
heldur örugg sannfæring er að
mér féll við sjúkrabeð Halldórs,
þess efnis að við værum ekki hér
með skildir að skiptum. Síðar
myndum við hittast og taka þá
upp okkar létta hjal sem fyrr. Á
öllu þóttist ég sjá að dauðinn beið
við hinn rekkjustokkinn, rór og
þolinmóður. Hann þurfti ekki að
bíða lengi að þessu sinni. Að
fimrn dögum liðnum var öllu
lokið.
Svo virðist sem dauðinn sé jafn
eðlilegt fyrirbæri og fæðingin. Það
er skoðun mín að þegar aldrað
fólk á í hlut, sé breytingin ekki
önnur en sú, að við yfirgefum
börn okkar í svip og hverfum á vit
foreldra okkar og vina sem farnir
eru á undan okkur. Þess vegna er
engu að kvíða því „þar standa vin-
ir í varpa sem von er á gesti,“ eins
og Davíð frá Fagraskógi segir svo
fagurlega.
Halldór Jóhannesson hlaut
virðulega jarðarför og var Sval-
barðskirkja meir en fullsetin
vandamönnum og vinum. Það var
glaðasólskin þennan dag og
haustlitir jarðarinnar skörtuðu
sínum fegurstu litum. Séra Bolli
Gústafsson jarðsöng og flutti að
venju afburða snjalla útfarar-
ræðu. Var sem allt legðist á eitt,
að stund sú er bóndinn frá Svein-
bjarnargerði hvarf til hinstu
hvílu, yrði viðstöddum minnis-
stæð og hlý.
Við hjónin frá Garðsvík vott-
um Axelínu Geirsdóttur innilega
samúð okkar, svo og börnum
hennar. Við vitum að söknuður
hennar er djúpur, svo kært sem
var með þeim hjónum. En tíminn
er iðinn læknir og þess utan veit ég
með vissu að fjölskylda hennar
gerir sem hún getur til að dreifa
söknuðinum og létta henni byrði
sorgarinnar.
Hafið öll þökk fyrir löng og
elskuleg kynni.
Jón Bjarnason frá Garðsvík.
8 r- DAGUR -16. nóvember1982> >