Dagur - 21.11.1986, Blaðsíða 6

6 - DAGUR - 21. nóvember 1986
____________af erlendum vettvangi.
Ný jurt leysir ópíum-
valmúann af hólmi
Norskum vísindamönnum hef-
ur tekist að kynbæta persneska
fjallavalmúann þannig að hægt
er að nota hann til að fram-
leiða kodein í stað þess að not-
ast við hinn viðsjála ópíum-
valmúa. Kodein er meðal, sem
mikið er notað, það dregur úr
hósta og linar verki. Kodein
hefur verið unnið úr morfíni,
sem aftur fæst úr ópíum-valmú-.
anum. En morfín má misnota
sem fíkniefni auk þess sem
hægt er að breyta því í annað
enn hættulegra efni, heroín.
Eess vegna er reynt að tak-
marka notkun þess sem mest.
Lyfjafyrirtæki í Ástralíu hefur
þegar sýnt áhuga á að rækta
nýja valmúann.
Vísindamennirnir við Farm-
aceutisk Institut í Osló snéru
sér að perskneska valmúanum,
þegar þeir hófu starf sitt fyrir
tíu árum. Jurtin vex i fjalla-
hlíðum í íran, og athyglin
beindist að henni, þegar
íranskir vísindamenn komust
að því fyrir tuttugu árum, að í
henni finnst tebain.
Tebain-i er tiltölulega auð-
velt að breyta í kodein. Það
varð því viðfangsefni vísinda-
mannanna að reyna að fá fram
afbrigði, sem innihéldi tebain í
stærri skömmtum. Norð-
mennirnir beindu gammageisl-
um að fræjunum, en þeir hafa
áhrif á erfðaeiginleikana, og
þeir meðhöndluðu þau efna-
fræðilega með cochicin, sem
hefur áhrif á frumuskiptin.
Eftir margar tilraunir tókst
þeim að fá fram jurtir með
miklu hærri litningatölu en
áður var.
Með áframhaldandi þróun
þessara fjöllitningaplantna
Nýja valmúann er hægt að nýta til
meðalaframleiðslu, en fíkniefna-
sjúklingar geta ekki misnotað hann.
fékkst af einni þeirra valmúi
með fræhýðum, sem höfðu að
geyma 17-18% tebain.
Þetta er nægilega mikið
magn til þess að hægt er að
nota jurtina til framleiðslu á
kodein-i.
(Frá 111. Videhskab. - Þ.J.).
Norrænt víkinga-
sverð fundið
við Svartahaf
Austur við Svartahaf hafa forn-
leifafræðingar fundið leifar af
skrautlegu norrænu víkinga-
sverði, sem hugsanlega gæti hafa
verið í eigu einhvers úr liði vík-
ingakóngsins Haraldar harðráða.
Haraldur var um árabil leiðtogi
væringja, sem herjuðu í austur-
vegi og víða við Miðjarðarhaf í
þjónustu konungsins í Hólmgarði
(Novogorod) og Grikkjadrottn-
ingar, sem þá sat í Miklagarði
(Konstantinópel).
Væringjarnir voru sérstakur
flokkur úrvalshermanna. Eftir
orrustuna miklu við Stiklastaði
árið 1030, þar sem Ólafur helgi
féll, flúði Haraldur harðráði með
lið sitt austur til Garðaríkis og
lagðist í víking þaðan og frá
Miklagarði. Samkvæmt Heims-
kringlu gerðist Haraldur víðför-
ull mjög og dvaldist m.a. „marga
vetur í Affriká". Áður en Har-
aldur að lokum snéri aftur heim
til Noregs gifti konungurinn í
Garðaríki honum dóttur sína,
sem Elísabet hét, en Norðmenn
nefndu Ellisif.
Það, sem fornleifafræðingarnir
hafa fundið, er fagurgerður með-
alkafli af mikið slitnu víkinga-
sverði. Gerð dýramyndanna, sem
skreytt hafa sverðið, benda til
þess, að það hafi verið smíðað á
tíundu öld eða snemma á þeirri
elleftu. Það fannst í austurhluta
Rúmeníu, skammt frá Dónár-
bökkum, úti fyrir gamla bysant-
íska kastalanum Pacuiul lui
Soare.
Margar orrustur hafa verið
háðar við þennan kastala, m.a.
með þátttöku norrænna manna.
Ein ástæðan til þess, að kastala-
virki þetta var reist, var herferð,
sem Svjatoslav fursti frá Kænu-
garði (Kiev) fór til Dónárland-
anna. Það er vitað, að á víkinga-
tímanum voru sænskir í nánu
sambandi við furstana í Kænu-
garði, svo að einnig er möguleiki
á, að meðalkafli þessi hafi verið á
sverði einhvers Svenskara, sem
barðist gegn Bysans (Konstantin-
ópel).
Þó bendir gerðin til þess, að
sverðið hafi fremur verið af jósk-
um uppruna en sænskum, og sé
reynt að ákvarða aldurinn út frá
skreytingarstílnum, er kenningin
um að þarna hafi menn Haraldar
harðráða verið á ferð líklegri. Og
vegna náinna tengsla Noregs og
Danmerkur, gæti meðalkaflinn
vel hafa verið smíðaður á Jót-
landi og verið í eigu einhvers
höfðingja, norsks eða dansks,
sem hefði haft efni á að kaupa
svo viðhafnarmikið vopn.
Þess má að lokum geta, að
meðal væringja þeirra, er héldu í
austurveg með Haraldi konungi
hinum harðráða voru tveir
íslendingar. Frá því segir m.a.
svo í Heimskringlu:
„Menn tveir íslenskir eru
nefndir, þeir er fóru með Haraldi
konungi, Halldór, sonur Snorra
goða (hann hafði þessa frásögn
hingað til lands), annar var Úlfur
Úspaksson, Ósvífurssonar hins
spaka. Þeir voru báðir hinir
sterkustu menn og allvopndjarfir
og voru hinri kærustu Haraldi."
(Hcimildir: III. Videnskab og Hcimskringla.
- Þ.J.)
Skreytingar sverðsins koma vel heim við þá hugmynd að sverðið hafi verið
jóskrar gerðar og í eigu einhvers af mönnum Haraldar harðráða.
Allt fram til ársins 1700 voru rúnakefli notuð til að hafa reglu á tímatal-
inu. Þau komu þó ekki í veg fyrir það, að árið 1700 var dagatalið orðið
10 dögum á eftir.
Er dagatal ið rétt?
Þar sem við þurfum að bæta
aukadegi við árið á fjögurra ára
fresti, er það Ijóst að árið er
ekki nákvæmlega 365 dagar. En
er þessi leiðrétting nóg til þess
að dagatalið okkar sé fullkom-
lega rétt?
Almennt talað er Idaupár
fjórða hvert ár, en reglan er
ekki alveg svona einföld. Þann-
ig er, að þegar aldaskipti verða
er ekki hlaupár, nema því að-
eins að talan 400 gangi upp í
ártalinu. Árið 2000 verður því
hlaupár, en árið 1900 var það
ekki. Þegar þessum reglum er
fylgt verður lengd almanaksárs-
ins að meðaltali 365,2425 sólar-
hringar. „Rétta“ árið - eða sól-
árið - er nákvæmlcga 365 sólar-
hringar 5 klukkustundir 48
mínútur og 46 sekúndur, sem
jafngildir 365,2422 sólarhring-
um.
Almanaksárið er því þremur
tíuþúsundustu úr sólarhring of
langt að jafnaði. Af því leiðir,
að eftir um það bil 3000 ár
verður dagatalið okkar orðið
einum sólarhring á eftir miðað
við gang sólar.
Það var Grcgor páfi XIII,,
sem kom „gregorianska
tímatalinu“ á þann 23. febrúar
1582, og hann setti ckki fram
neina reglu til að leiðrétta þenn-
an smá mun. Og það líða líka
nokkur þúsund ár þar til hann
hefur citthvað að segja. Þó svo
að páfinn fengi heiðurinn af
þessu nýja tímatali, þá voru
raunverulegir hönnuðir þess
ítalskur læknir, Luigi Lilio, og
þýskur stærðfræðingur, Christ-
opher Clávius. Þeir reiknuðu
þetta nýja tímatal út eftir að
ráðstefna í Trento á Ítalíu árið
1545 hafði skorað á páfa að
leiðrétta tímatalið.
Þegar páfi fyrirskipaöi hið
nýja tímatal, 1582, var Evrópa
klofin í tvennt, annarsvegar var
katólska kirkjan, hinsvegar
mótmælcndur. Nýja kirkjan
vildi ekki dansa eftir því, sem
Gregor XIII lét frá sér fara, því
að hann barðist af öllum mætti
gegn mótmælendum.
Af þcssari ástæðu var það, að
gregorianska tímatalið var ekki
tekið upp í Danmörku (og á ís-
landi) fyrr en árið 1700, en þá
var orðin æði mikil skekkja í
júlíanska tímatalinu, sem áður
hafði verið notað. Til þess að
koma reglu á hlutina, var það
ákveðið með konunglegri til-
skipan, að í febrúarmánuði árið
1700 skyldu aðeins vera 18
dagar.
Það var Júlíus Cæsar keisari í
Róm, sem lét taka júlíanska
tímatalið upp 46 árum fyrir
Krist. Þar var gert ráð fyrir
hlaupári fjórða hvert ár, þannig
að hvert ár var að meðaltali
365,25 sólarhringar. Þegar kom
að árinu 1700 hafði þetta leitt til
10 daga skekkju. - Ruglingur-
inn árið 1700 var þó smámunir á
móti því, sem var árið ’46 fyrir
Krist, enda hefur það verið
nefnt „ruglaða árið“. Fyrra
tímatal rómverjanna, svonefnt
„numaalmanak“ var komið út í
hreinar villigötur, svo alvarleg-
ar, að Cæsar varð að láta vera
445 daga í árinu 46 f.Kr.
Jafnframt ákvað hann í eitt
skipti fyrir öll, að nýtt ár skyldi
hefjast 1. janúar. Annars not-
uðu Norðurlandabúar rúnakefli
fyrir dagatöl allt fram til ársins
1700. Elstu keflin, sein varð-
veist hafa eru frá 1437. Á rúna-
keflin merktu menn árlegar há-
tíðir, markaðstíma, sáningar-
tíma o.s.frv.
(Byggt á lllustreret Videnskab 10/86.
-I*ýð. P.J.)
Kakkalökkum
breytt í
snertilinsur
Snertilinsur búnar til úr kakka-
lökkum, rotvamarefni unnið úr
rækjum eða sveppaeyðandi
meðul unnin úr humri. Þetta
verða kannski í framtíðinni
útflutningsvörur fátækra landa
í þriðja heiminum, sem eiga
góðan aðgang að efni, sem
heitir kítín.
Hópur vísindamanna vinnur
að rannsóknum á undraverð-
um eiginleikum kítíns, sem
finnst í hlífðarkápu þeirri, sem
umlykur mörg skordýr og
krabbadýr, og er einnig að
finna í svömpum.
Vísindamennirnir vinna kít-
ín og annað efm því skylt, kít-
osan, einkum úr rækjuúrgangi,
því að aðeins átta prósent af
rækjunni nýtast til manneldis.
í afganginum er fullt af eggja-
hvítuefnum og kítíni. Rækju-
úrgangur kann því að eiga eftir
að verða verðmætur.
Vísindamennirnir hafa kom-
ist að því, að kítín er árangurs-
ríkt meðal til að vinna bug á
sveppum og getur notast til
varnar hitabeltissjúkdómum
og til að auka geymsluþol
korns. Og til fleiri hluta má
nota þetta efni. Það er hægt að
láta það koma í stað tóbaks og
það má nota við framleiðslu á
snyrtivörum. Amerískir vís-
indamenn hafa hug á að nota
það í snertilinsur.
Aðrar rannsóknir hafa leitt í
ljós, að kítín, flýtir fyrir því að
sár grói, sem kemur til af því,
að þeir efnakljúfar í blóðinu,
sem brjóta niður kítín, fram-
leiða jafnframt meira af því
náttúrlega efni, sem myndar
örvef. Loks er kítosan áhrifa-
mikið efni til hreinsunar á
vatni, þar sem það hefur eigin-
leika til að binda málmagnir.
Það er til þess að gera
skammt síðan augu vísinda-
manna beindust að kítíni, en á
síðustu árum hafa bæði Amer-
íkanar og Japanir hafið fram-
leiðslu kítíns. •