Dagur - 29.04.1989, Blaðsíða 5

Laugardagur 29. apríl 1989 - DAGUR - 5
sögubrot
Stormasamt líf
Jóns Arasonar
Hólabískups
Ritið Öldin sextánda er að miklu leyti helgað Jóni Arasyni, sem
varð Hólabiskup eftir að Gottskálk féll frá. í þessu Sögubroti
ætlum við að rifja upp nokkur atriði sem tengjast Jóni Ara-
syni og fjölskyldu hans en vegna umfangs efnisins verður aðeins
stiklað á stóru. Við hefjum söguna árið 1521 er hinn umdeildi
Jón Arason bar sigur úr býtum í togstreitunni um forræði á
Hólum í Hjaltadal.
Jóni er lýst sem uppgangsmanni miklum
á þessum árum. Hann hafði lengi verið
prestur á Hrafnagili og jafnframt ráðsmað-
ur á Hólum um skeið. Auk þess hafði hann
sýsluvöld í Vaðlaþingi og eitt tekjumesta
brauð landsins, Odda á Rangárvöllum,
sem hann fékk að veitingu sér til tekju-
auka árið 1519.
Fram kemur að það voru einkum prest-
ar norðan Öxnadalsheiðar sem fylgdu séra
Jóni að málum en ýmsir aðrir lögðust gegn
honum. í fyrstu var málum miðlað þannig
að Jón og séra Pétur Pálsson í Grímstungu
skyldu báðir hafa forræði Hólastóls en síð-
an var gerð sú breyting á að séra Jón skyldi
einn vera ráðsmaður og umboðsmaður
Hólakirkju. Séra Pétur og séra Finnbogi
Einarsson á Grenjaðarstað héldu þá til
Noregs á fund erkibiskupsins í Niðarósi.
Árið 1522 var Ögmundur Pálsson kom-
inn í stól Skálholtsbiskups og fól hann
þeim Pétri og Finnboga, sem hann hitti í
Noregi, forræði yfir Hólakirkju. Mæltust
afskipti hans illa fyrir en norðlenskir prest-
ar höfðu í tvígang kjörið Jón Arason
biskupsefni sitt.
Séra Jón Arason brýst til valda
Árið 1523 sauð upp úr í deilunni um Hóla-
biskup. Um veturinn kom Ögmundur
Pálsson með her manns í Skagafjörð og
slapp séra Jón Arason naumlega í skjóli
þýskra kaupmanna. Skálholtsbiskup
þröngvaði norðlenska klerka til þess að
taka aftur biskupskosningu sína og dæma
séra Jón ránsmann og fallinn í forboð og
bann.
Síðar fréttist af séra Jóni í Danmörku
þar sem hann hafði fengið stuðning Frið-
riks konungs fyrsta sem þá var nýtekinn
við völdum.
Haustið 1524 vígði erkibiskupinn í Nið-
arósi Jón Arason loks til biskups að Hól-
um að undangengnum dómsúrskurði
ellefu biskupa og kórbræðra um mál þeirra
Ögmundar Skálholtsbiskups. Dómsorð
urðu þau að Ögmundur Pálsson hefði ekki
verið vígur Hólabiskup og ekki fengið
skipun um að hafa fjárforræði kirkjunnar
og skyldi Jón Arason fá allt til baka sem
hann gæti sannað að Skálholtsbiskup hefði
tekið frá honum. Þá voru afturköllunar-
bréf norðlensku prestanna metin ógild.
Jón Arason kom síðan heim vorið 1525
eftir rösklega tveggja vetra útivist.
Um þessar mundir var Hólastóll gífur-
lega auðugur að löndum og lausum aurum.
Dómkirkjan var að sama skapi forkunnar-
vel búin að skrúða og helgigripum og var
hinn dýrasti talinn jafnvirði á þriðja
hundra kúa.
Biskupsdóttir ekkja 17 ára gömul
Víkur þá sögunni um stund að Þórunni,
dóttur Jóns biskups Arasonar. Árið 1526
spyrjast þau tíðindi að Hrafn Brandsson,
sem þá var nýorðinn lögmaður að norðan
og vestan, hafi gengið að eiga Þórunni, en
hún var þá aðeins fjórtán eða fimmtán ára
gömul.
Jón biskup hafði inikið dálæti á dóttur
sinni og því til staðfestingar er þess getið
að hann hafi gert hana jafnt til arfs borna
sonum sínum, er hann ættleiddi nokkur
barna sinna með fylgikonu sinni Helgu
Sigurðardóttur. Annars voru lögin þannig
að dætur fengu ekki nema hálfan arf til
móts við syni.
Hrafn lögmaður lét fljótlega til sín taka
og árið 1527 rak hann Teit ríka Þorleifsson
brott frá Glaumbæ, en Teitur og Jón
biskup höfðu lengi deilt um jaröir. Þeir
höfðu þó náð sáttum er Hrafn hóf skyndi-
lega mál gegn Teiti, settist í bú hans og
lagði undir sig hálfar eignir hans, sem voru
firnamiklar, og dæmdi þær fallnar undir
konung.
í október 1528 er Hrafn hins vegar fall-
inn í valinn. Hann hafðist við í Glaumbæ á
búi því sem Teitur rfki átti áður og í
sumbli miklu varð honum sunduroröa við
svein sinn, Filippus. Deila þeirra leiddi af
sér vopnaskak og hlaut Hrafn sár og hneig
niður. Hann sættist þó við Filippus og var
fluttur að Hofi á Höfðaströnd þar sem
hann lést þremur dögum eftir viðureign-
ina. Sagt er að hann hafi hlotið banasár sitt
á þeim stað í Glaumbæ þar sem hann lét
lesa stefnuna yfir Teiti ríka.
Þar með var Þórunn, dóttir Jóns Ara-
sonar, orðin ekkja aðeins sautján ára að
aldri.
Vegleg brúðkaupsveisla á Hólum
Nú líða nokkur ár í upprifjun okkar og
stöldrum við næst við árið 1533. Þá var
haldin vegleg brúðkaupsveisla á Hólum.
ísleifur Sigurðsson á Grund í Eyjafirði
gekk þar að eiga Þórunni, dóttur Jóns
biskups Arasonar og ekkju Hrafns lög-
manns Brandssonar. Segir svo um atburð
þennan í Öldinni sextándu:
„Að brúðkaupi þessu voru flestir hinir
vildustu menn á Norðurlandi, kirkjumenn
og klaustra og veraldlegir höfðingjar, og
var stórmannlega véítt og hvorki til sparað
í mat né drykk né ríkmannlegum gjöfum,
Kórkápa Jóns biskups Arasonar.
svo að ckki hefur verið haldin önnur veizla
betri nú um skeið.
Margt af fátæku fólki kom
einnig til Hóla veizludagana, og lét Jón
biskup gefa hvcrjum þeim, sem hann vissi
snauðan, einhverja ölmusu, svo að allir
mættu fara glaðari heim en þeir komu á
staðinn. Námu ölmusur þær, sem gefnar
voru, stórmiklu fé, er saman kom.
Þórunn flyzt nú með bónda sínum að
Grund í Eyjafirði.“ (bls. 93)
Hólabiskup stóð sem fyrr í ýmsum stór.-
ræðum og hann réðist m.a. í það verkefni
að koma upp prentsmiðju á Hólum. Til
verksins fékk hann sænskan prentara til
landsins og var bókaprentunin á kostnað
biskups. Fyrsta bókin sem prentuð var á
Hólum var Breviarium Holense, latnesk
tíðabók handa prestuni í Hóla-
biskupsdæmi.
Þá var málaferlum og deilum um stór-
eignir Teits ríka ekki enn lokið. Jón
biskup fékk loks eignir þær sem Hrafn lög-
maður hafði náð af Teiti og árið 1534 festi
hann kaup á þeim helmingi eignanna sem
dæmdar voru erfingjum Teits. Málin voru
þó enn og aftur tekin upp og loks skotið
undir konung 1538 og 1539 skrifar Kristján
konungur III að Jóni Arasyni bcri þessar
eignir meðan hann lifir en síðan skuli þær
renna til Hólastóls.
Nýjum átrúnaði mótmælt
Um 1540 fer sannarlega að draga til tíð-
inda í trúarlífi íslendinga þegar ný trúar-
stefna, kennd við Martein Lúther, heldur
innreið sína í hið kaþólska þjóðfélag.
Hólafeðgar, þeir Jón biskup og Ari lög-
maður, sonur hans, og fjöldi sýslu- og lög-
réttumanna skrifuðu konungi bréf þar sem
þeir mótmæltu nýjum átrúnaði og kenni-
mannlegum umskiptum.
Hin nýja kirkjuskipan var lögleidd í
Skálholtsbiskupsumdæmi eftir að
Ögmundur Pálsson var tekinn höndum
árið 1541 og voru þá tvenns konar kirkju-
lög á íslandi.
Jón biskup Arason heldur sínu striki
hvað trúarstefnu varðar og hann heldur
líka uppteknum hætti við eignasöfnun.
Árið 1545 leggur hann undir sig Bjarnar-
neseignir í Hornafirði sem Teitur ríki
hafði selt Ögmundi Pálssyni. Þáverandi
Skálholtsbiskup, Gissur Einarsson, skaut
málinu til konungs sem kvað upp þann
úrskurð að Jón skyldi hafa eignirnar.
í ágúst 1547 er greint frá því að Jón
biskup hafi farið aðra herferð til Horna-
fjarðar með sveit klerka og tuttugu vopn-
aða sveina. Þar mun hann hafa gert aðför
að efnuðum bónda og biskupsmenn hafi
misþyrmt heimafólki á bænum. Undruðust
menn mjög þetta athæfi biskups.
Árið 1548 er Gissur biskup fallinn frá og
Jóni Arasyni falin umsjón Skálholtsbisk-
upsdæmis uns nýr biskup hefur verið
vígður.
Sama ár snýr Jón sér til Páls páfa III og
leitar ráða hjá honum um málefni kirkj-
unnar.
Jón biskup Arason lýstur útlægur
Árið 1549 gerist það helst að Kristján kon-
ungur III lýsir Jón biskup Arason útlægan
og „friðlausan fyrir oss og öllum vorum
trúnaðarmönnum og undirsátum, andleg-
um og veraldlegum." Þá gaf hann út
verndarbréf til handa öllum prestum í
Skálholtsbiskupsdæmi, þeim til halds og
trausts ef Jón ætlaði að þröngva þeim til
hins forna siðar.
Sama ár var Marteinn Einarsson vígður
biskup í Skálholti og lél hann ógilda alla
dóma og gerninga Jóns Arasonar í
umdæminu.
Jóni berst svar frá páfa þetta ár og heitir
páfi á hann að standa stöðugur í trúnni.
Greinilegt er að loft er lævi blandið í trú-
málum þjóðarinnar og lét Jón biskup reisa
virki, búið fallbyssum, að Hólum.
Um haustið sendi Jón syni sína, þá
Björn og Ara, suður yftr fjöll með fjöl-
menni og handtóku þeir Martein biskup
Einarsson og fluttu til Hóla svo og séra
Árna Arnórsson. Voru þeir sakaðir um að
fremja rangan átrúnað t'yrir mönnum.
Árið 1550 ítrekar konungur í bréfi að
Jón biskup Ara'son hafi verið gerður útlæg-
ur. Konungur leggur svo fyrir að valinn
verði nýr Hólabiskup, er vilji predika guös
heilagt orð og vera kirkjuskipaninni
hlýðinn. Mælir hann með séra Gísla Jóns-
syni í Selárdal, en hann var flúinn úr landi
undan Hólamönnum.
Þetta ár, 1550, eru gífurlegar sviptingar
í kringum Jón Arason. Danir reyndu að
telja honum hughvarf en allt kom fyrir
ekki. í alþingisreið biskups tók hann Skál-
holt á sitt vald nteð her manns, lét grafa
Gissur biskup upp, hreinsaði dómkirkjuna
og dæmdi sjálfum sér allt forræði í Skál-
holtsbiskupsdæmi.
Hólafeðgar hálshöggnir
án dóms og laga
í október 1550 handtók Daði Guðmunds-
son í Snóksdal Jón biskup Arason og syni
hans, Björn og Ara, í kirkjunni á Sauða-
felli. Þriðji sonurinn, séra Sigurður á
Grenjaðarstað, komst ekki á leiðarenda
með liðsauka.
Biskup og synir hans voru í haldi hjá
fógeta á Bessastöðum en kveðið var á um
að þeir skyldu frióhelgir til næsta Öxarár-
þings.
Þessi úrskurður var brotinn hinn örlaga-
ríka dag, 7. nóvember 1550, er Hólafeðgar
voru hálshöggnir í Skálholti án dóms og
laga. Taliö var, að fógetinn á Bessastöö-
um, Kristján skrifari, hafi verið t'rumkvöð-
ull aftökunnar og aðrir fyrirmenn í Skál-
holti samþykkt hana. Aftökunni ersvo lýst
í Öldinni sextándu:
„Ari var fytst leiddur á höggstokkinn,
og fylgdi honum prestur sá, sem vakað
hafði hjá honum um nóttina. Vildi Ari
ekki, að bundið væri fyrir augu sér. Hann
gaf böðlinum gjöf til þess, aö hann ynni
verk sitt hreinlega eins og alsiða er erlend-
is. Baö hann alla mcnn, sem hann kynni að
hafa misgert við, að fyrirgefa sér, lagðist
að því mæltu niður og teygði fram hálsinn,
svo að sá til allra æða. Síðan hjó böðullinn
hann og fórst allvel.
Þessu næst var höggstokkurinn færður
og séra Björn leiddur til höggs. Virtist
honum nokkuð brugðið. Böðlinum fatað-
ist fyrsta höggið, og varð þá stanz á, og
bað séra Björn sér lífs vegna barna sinna.
Hljóp Daði í Snóksdal þá til og skipaöi
böðlinum að t'ullkomna verk sitt, svo að
hann talaði ekki fleira. Murkaði böðullinn
loks af honum höfuðið’í fjórða höggi.
Síðastur var Jón biskup höggvinn, og
fylgdi séra Hemingur Höskuldsson á
Stóru-Völlum í Landi honum til aftökunn-
ar. Var biskup með glöðu bragði, hafði
kross í hendi og blessaði alla, sem á vegi
hans urðu, og féllu flestir á kné fyrir
honum. Þegar hann gekk hjá Daða, rétti
hann þegjandi fram hægri hönd og gerði
krossmark. Við höggstokkinn kraup hann
sjálfur á kné og signdi sig.
Þegar biskup var lagztur á höggstokk-
inn, reiddi böðullinn öxi sína til höggs. En
höggið geigaði hjá honum sem fyrr, og við
þriðja högg mælti biskup:
„In manus tuas, dornine, commendo
spiritum meum" - herra, í þínar hendur fel
ég anda minn.
Það heyrðu menn hann mæla síðast
orða, en í sjöunda höggi tók loks af höfuð-
ið.“ (180-181)
Segir þá ekki frekar af þeim Hólafeðg-
um. SS
(Heimild: Öldin sextánda - minnisverö tíðindi 1501-1550,
Iðunn, Rvík, 1980.)