Dagur - 01.06.1991, Qupperneq 9

Laugardagur 1. júní 1991 - DAGUR - 9
Undir faldi
þagnar og tíma
- skyggnst í sögu Austurdals í Skagafirði
Byggðasaga er eitt þeirra við-
fangsefna sem telja verður ótæm-
andi, en áhugi íslendinga fyrir
sögu og aðstæðum fyrri kynslóða
hefur verið þeim í blóð borinn
um langan aldur. Saga byggðar-
Iaga verður aldrei aðskilin frá
sögu einstaklinga, ætta og fjöl-
skyldna. Gildir þá einu hvort tal-
að er um stærri eða minni byggð-
arlög, einstaka sveitarhluta eða
heilu hreppana. Hér er fjallað
lítillega um hluta eins byggðar-
lags í Skagafirði, Austurdal.
Hallgrímur Jónasson lýsir
Austurdal svo í Árbók Ferðafé-
lags íslands 1946: „Austurdalur
hefst við Merkigil að neðan, en
raunar er mynni hans nokkru
norðar eða þar sem jökulsárnar
koma saman milli Stekkjarflata
og Keldulands. Hann er hátt upp
í 50 km langur inn í botn, djúpur
neðan til, svipmikill og stórskor-
inn. Há fjöll eru að honum báð-
um megin, allt að 1000 m yfir sjó
og nokkru hærri austan megin en
vestan. Hrikaleg eru þau og víða
hömrum girt og því rismeiri sem
nær dregur byggðinni. Að vestan
eru þau samfelld neðan frá Dals-
mynni og inn í botn nema á ein-
um stað, þar sem þverdalur sker
þau sundur. Austan megin ganga
margir dalir inn í hálendið bak
við Austurdal.
Neðan til um dalinn er gróður
allmikill og fjölbreyttur og teygir
sig sums staðar upp undir brúnir,
en er fram fyrir byggð kemur
minnkar hann, hlíðarnar verða
berar, skriðubornar og klettóttar.
Búfjárhagar eru víða hinir bestu í
dalnum, enda víða skjólsamt."
Jökulsáin er mikill
faratálmi
í Austurdal hefur trjágróður náð
að festa rætur að einhverju marki
á tveimur stöðum. Annar staður-
inn er í Jökulsárgljúfrinu skammt
framan við Merkigilsbæinn, en
hinn staðurinn er skammt innan
við miðjan dalinn þar sem heitir
Fagrahlíð. Aðallega er um að
ræða vel vaxið birki en líka víði-
runna og á stöku stað lágvaxið
kjarr. Ljóst er að á fyrri öldum
hefur dalurinn verið skógi vaxinn
í mun meira mæli en nú.
Jökulsá eystri fellur um Aust-
urdal, og er hún stundum mjög
vatnsmikil. Helstu þverár sem
falla í hana eru, talið norðan frá,
Merkigilsá og Ábæjará, en hún
kemur ofan af Nýjabæjarfjalli,
Tinná, Hjálmarsselslækur,
Hvítá, Fossá, Hölkná og Geld-
ingsá. Að vestanverðu er aðeins
ein þverá, Keldudalsá.
Jökulsáin er mikill farartálmi,
og þótt stutt sé t.d. milli bæjanna
Bústaða í Lýtingsstaðahreppi og
Gilsbakka í Akrahreppi þá er
mjög langur akvegur milli þess-
ara bæja. Ef hægt væri að fara
beint yfir Jökulsárgljúfrið væri
það þó ekki nema örstutt vega-
lengd. Mörg dæmi eru um að
menn hafi kallast á yfir gljúfrið
eða jafnvel kastað fram vísum.
Þormóður Sveinsson, sem rit-
aði bókina „Minningar frá Goð-
dölum,“ segir frá merkilegri
aðferð sem menn höfðu til að
komast yfir Jökulsána á vetrum,
en hún nefndist að snúruleggja
ána. „Það var gert með þeim
hætti að vaður úr léttu efni, helst
margþættu hrosshári, var
strengdur þvert yfir ána neðan til
á hyljum, þannig að hann aðeins
snerti vatnsborðið. Krapaburður
að ofan staðnæmdist við
strenginn, fraus þar saman og
varð brátt að manngengum ís.“
Með þessum hætti gat fólkið í
sveitinni aukið samskipti sín og
notið félagsskapar á vetrum, en
eins og nærri má geta hefur það
verið kærkomin tilbreyting.
Forn eyðibýli
En gefum Hallgrími Jónassyni
orðið um minnstu kirkjusókn í
Skagafirði. „Um það eru munn-
mæli að 24 eða jafnvel 29 eyðibýli
hafi verið í Austurdal fyrr á
öldum. Og leifar margra sjást
enn, þótt önnur séu með öllu
horfin. Allmargra þessara býla er
getið í Jarðabók Árna Magnús-
sonar og Páls Vídalíns, en þó
ekki nær allra. Eftir máldaga
Ábæjarkirkju, 1318, sést að átta
bæir hafa verið í Austurdal. Og á
18. öld vita menn um sömu
bæjatölu þar. En fram á 16. öld
virðist sem til hafi verið byggð
býli í dalnum, er hvergi er getið.
Yfir byggðinni hvílir einhver dul-
ræn hula. Eyðijarðanöfnin tala
sterku máli, þótt enginn viti hve-
nær þar hófst byggð né hvenær
henni lauk. Nú eru þrjár jarðir í
ábúð í öllum dalnum. Sjálfur
kirkjustaðurinn og landnáms-
jörðin Ábær er í eyði.
Þessi ævafornu eyðibýli með
sögu sína og lífsferil þeirra sem
þar hafa búið, eru týndur þáttur,
glataður kafli á slóð íslenskrar
alþýðu um aldalanga leið hennar
í starfi og striti, hamingju og
hörmum, frá vöggu til grafar.
Það er eins og þessar fornu tótt-
arleifar verði að ásækinni spurn-
ingu, sem ferðamaðurinn kemst
ekki undan, er hann gengur yfir
fallna veggi og garðbrot eyðibýla
í eyðidal. Hvernig var líf, ævi og
kjör þeirra, sem hér ólust upp og
bjuggu? Hvernig var dalurinn,
sem þeir höfðu tekið ástfóstri
við? Var útlit hans allt annað en
það er nú? Og hvað olli því, að
um eða yfir tuttugu jarðir lögðust
í auðn? Um sumt er hægt að fá
vitneskju, um annað eru getgátur
einar, og nokkuð er algerlega
hulið í myrki þekkingarleysis.
Undir faldi þagnar og tíma hvílir
að verulegu leyti saga þín, Aust-
urdalur.“
Að vestanverðu í dalnum eru
tveir bæir, Bústaðir og Skatastað-
ir. Bústaðir eru í Goðdalasókn.
Skatastaðir fóru í eyði fyrir fáum
árum, en þangað liggur þokka-
lega bílfær vegur frá Bústöðum.
Að austan er bærinn Merkigil,
sem stendur undir samnefndu
Merkigil séð frá Bústöðum.
fjalli, en í landi Merkigils eru all-
margar eyðijarðir. Landnáms-
jörðin Ábær stendur í tungu milli
Ábæjarár og Jökulsár. Ábær fór í
eyði 1941, en kirkjan sem stend-
ur þar var byggð árið 1920. Ábær
hefur verið kirskjustaður dals-
búanna um margra alda skeið,
þar er messað einu sinni á ári, að
sumarlagi.
„Merkigil, hið geig-
vænlegasta hrikagljúfur“
Það er síst ofsagt að lengi vel
voru samgöngur við Austurdal
þær erfiðustu í öllum Skagafirði,
eða þar til brú kom á Norðurá.
„Að norðan er Kjálkinn, en hið
geigvænlegasta hrikagljúfur er á
milli, Merkigilið, sem talið var
yfir þriggja stundarfjórunga
lestagangur, en nær eða gerófært
á vetrum fyrir svellalög og snjóa.
Vestan Jökulsár var greiðasta
leiðin út fyrir Hlíðarfjall til Vest-
urdals, því næst inn á brú á
Jökulsá vestri og þann veg niður í
héraðið. Frá Skatastöðum var og
stundum farið norðan Elliða, yfir
Hlíðarfjall og niður Bjarnastaða-
hlíð. Þá var hin þriðja og lang-
torsóttasta, austur um Nýjabæj-
arfjall til Eyjafjarðar," segir
Hallgrímur.
Hér gefst ekki rúm til að fjalla
um einstaka bæi og ábúendur
þeirra að neinu marki, en þó skal
getið um einn bæ í sveitinni,
Bústaði í Austurdal. Hjónin
Tómas Pálsson og Þórey Sveins-
dóttir eru líklega þekktust af
þeim sem þar hafa búið á þessari
öld. Tómas var sonur Páls Ándrés-
sonar og Önnu Jóndsóttur, sem
bjuggu þarna frá 1888 til 1901.
Tómas keypti Bústaði árið 1902
og bjó þar til 1931 að Ólafur son-
ur hans tók við. Ólafur bjó á
Bústöðum til 1944, en þá fór
hann búferlum að Garðshorni í
Eyjafirði.
Tómas var fæddur á Egilsá 7.
október 1869, en dó á Bústöðum
18. júlí 1938. Þórey Sigurlaug
Sveinsdóttir var fædd í Bjarna-
staðahlíð 6. janúar 1872, hún dó
á Bústöðum 2. ágúst 1926. Þau
hjónin eignuðust sjö börn, meðal
þeirra var Eyþór Helgi Tómas-
son, stofnandi Súkkulaðiverk-
smiðjunnar Lindu á Akureyri.
Tómas var þekktur maður á sinni
tíð og gegndi mörgum trúnaðar-
störfum fyrir sýslu sína og sveit-
arfélag, var m.a. í hreppsnefnd í
35 ár, hreppsnefndaroddviti í 18
ár og jafnlengi sýslunefndarmað-
ur. EHB
VERIÐ
VELKOMIN
í KRÆSINGARNAR HJÁ
SVÖRTU PÖNNUNNI
Nú erum við með sérstök
tilboð í hverjum mánuði
Maí- og júnítilboð
1/2 kjúki, franskar,
sósa og salat /yj kr.
1/4 kjúkl., franskar,
sósa og salat 585kr.
Stórir hópar
fá gos og eftirrétt
Stórir hópar 15-50 manns sém
koma og borða hjá Svörtu
pönnunni fá gos og eftirrétt í
kaupbæti.
CHICKHM
J5imi 29117
Hraóretta vátingastaður
íhiartaboigarínnar
o
Sími 16480