Dagur - 30.04.1992, Blaðsíða 14

14 - DAGUR - Fimmtudagur 30. apríl 1992
Atkvæðisréttur - Heimastjóm
Þessi grein er þriðja og síðasta grein-
in, sem ég hefi ritað í tilefni greinar
Jónasar Fr. Jónssonar í 4. hefti 1991
í tímaritinu „Stefni“. Grein sína
nefndi höfundur „Jafnt vægi atkvæða
- Prófsteinn lýðræðis“.
í þessari grein mun ég fjalla um
landfræðilega heigaðan kosningarétt,
án tillits til jafnvægis um atkvæðisrétt
einstakra kjósenda.
Stöðvunarvald öldunga-
deildar Bandaríkjaþings
í grein Jónasar er vitnað í góðan og
gildan hæstaréttardóm í Bandaríkj-
unum um jafnvægi atkvæðisréttar.
Um dóminn segir Jónas orðrétt:
„Hæstiréttur Bandaríkjanna benti
á þær staðreyndir með dómi sínum
fyrir rúmum aldarfjórðungi að þing-
menn eru fulltrúar fólks en ekki fer-
metra, að efnahagslegir hagsmunir
eiga ekki að ráða við val á fulltrúum
almennings og að jafn atkvæðisréttur
sé forsenda nútímalegra stjórnar-
hátta.“
Þessar skýringar eru réttar, að því
er varðar skipun fulltrúadeildar
Bandaríkjaþings. Hins vegar gegnir
öðru máli um val til öldungadeildar-
innar. Þar hafa öll ríkin, jafnt stór
sem smá, sama rétt um fulltrúaval til
öldungadeildar; þ.e. hvert ríki um
sig kýs tvo öldungadeildarmenn. Það
er óþarfi að leiða hugann að þeim
gífurlega mun, sem er á atkvæðis-
vægi á bak við hvern öldungadeildar-
þingmann í Bandaríkjunum.
Kjarni bandaríska þingræðisins er
fulltrúadeild, með jafnræði kjósenda
Þriðja
og lokagrein
á bak við hvern þingmann, og öld-
ungadeildin með jafnræði ríkjanna,
án tillits til íbúafjölda þeirra.
í hnotskurn er vægið jafnt á milli
þingdeilda um lagasetningu. Vægi
kjósenda annars vegar og hins vegar
vægi ríkja Bandaríkjanna. Forset-
inn, æðsti maður framkvæmdavalds-
ins í Bandaríkjunum, er kjörinn með
kjörmannakosningum, þar sem úrslit
ráðast af úrslitum í einstökum
ríkjum, þannig að sá sem er sigur-
vegarinn í hverju ríki fær alla kjör-
menn þess. Hins vegar gætir misvæg-
is um fjölda kjörmanna eftir íbúa-
fjölda ríkjanna, þannig að fjölmenn-
ari ríkin hafa meira vægi en hin
fámennari um val forseta.
Þetta þýðir í raun að forseti
Bandaríkjanna er kjörinn óbeinni
kosningu, með kjöri kjörmanna, sem
ræðst af því hvernig atkvæði leggjast
eftir ríkjum. Hér er ekki um heildar-
atkvæðagreiðslu að ræða, þar sem
samanlagður atkvæðafjöldi í heild í
landinu ræður úrslitum.
Það er á marga lund óljóst hvort
meira vegur um framkvæmd banda-
rískrar þingræðisvenju, hlutur full-
trúadeildar eða öldungadeildar. Báð-
ar deildirnar þurfa að samþykkja
fjárveitingar. Öldungadeildin, sem
er skipuð 100 mönnum, hefur sama
vægi og fulltrúadeildin, sem skipuð
er 400-500 mönnum. Auk þessa hef-
ur öldungadeildin það hlutverk að
vera eftirlitsaðili, með framkvæmda-
valdinu; m.a. verður öldungadeildin
að samþykkja allar meiriháttar
embættisveitingar og milliríkjaskuld-
bindingar. Það er ekki vafamál að
öldungadeildin er réttmeiri en full-
trúadeildin. Vægi landshlutanna,
þ.e. sambandsríkjanna, vegur
þyngra í bandarískri stjórnskipan en
sá hluti Bandaríkjaþings, sem bygg-
ist á fulltrúavali með jöfnu vægi kjós-
enda. Það fer því ekki á milli mála að
áhrifaréttur „fermetranna", þ.e.
Iandshlutanna, hefur úrslitaáhrif í
Bandaríkjunum á fleiri sviðum en
fulltrúadeildin. Það er því ljóst að sú
viðmiðun, sem Jónas Fr. Jónsson
velur varðandi bandaríska kerfið, er
aðeins hálfsögð saga.
Sérstaða efri deilda
þjóðþinga Evrópu
Sá er meginmunur á stjórnkerfi
Bandaríkjanna og Evrópu að í
Evrópu tíðkast þingbundið fram-
kvæmdavald, þ.e. að ríkisstjórnin
sækir vald sitt til þinganna. Frávik frá
þessu eru mest áberandi í Frakklandi
og jafnvel í Finnlandi. Þrátt fyrir að
forsetinn sé þjóðkjörinn, verða ríkis-
stjórnir, sem hann skipar, að styðjast
við meirihluta á þjóðþingi. Þetta
jafngildir því að þingræðisreglan nær
til framkvæmdavaldsins, þannig að í
framkvæmd verða þessi valdssvið
mjög samofin.
í mörgum þjóðþingum Evrópu-
landa eru efri deildir, sem ýmist er
kosið til af fylkisþingmönnum og
sveitarstjornarmönnum, en oftast
með beinum almennum kosningum.
Staða efri deildanna er misjöfn eftir
venjum í hverju landi. Víða hafa þær
stöðvunarvald á vissa málaflokka.
Víða velja þær þjóðhöfðingja. í
Þýskalandi er efri deildin með afger-
andi stöðvunarvald og er í raun sam-
bandsráð.
Þess ber að geta að Norðurlanda-
þjóðirnar hafa farið öðruvísi að og
lagt niður efri deildir þjóðþinganna.
Allar Norðurlandaþjóðirnar hafa eflt
millistjórnstig í stjórnsýslu og tekið
upp milliliðalausar kosningar til
þinga þeirra.
Hér á íslandi var lögð niður efri
deild Alþingis, m.a. vegna þess að
hún gegndi engu sérstöku hlutverki í
meðferð þingræðisins og gætti ekki
jafnræðis á milli landshlutanna.
ísland er eina landið, með hliðstæðar
stjórnsýsluhefðir, sem ekki hefir
þróað stjórnsýslulegt millistjórnstig.
Afleiðingarnar blasa alls staðar við í
þjóðfélaginu.
*
Kosningakerfíð á Islandi
Á undirbúningsstigi, um skipan
sveitarstjornarmála á íslandi frá
1872, var mikill ágreiningur á milli
danskra stjórnvalda og Alþingis um
stöðu sýslunefnda og amtanna.
Danska stjórnin var því ekki sam-
þykk að sýslurnar væru gerðar að
héraðsstjórnarumdæmum, en lögðu
þess í stað til að það hlutverk væri
falið amtsráðum. Niðurstaðan var sú
að ömtin gegndu á landshöfðingja-
tímabilinu eins konar yfirstjórnar-
hlutverki, með sýslunefndunum.
Með kosningalögum til ráðgjafa-
þings 1945 var ákveðið að gera lög-
sagnarumdæmin, þ.e. sýslurnar, að
kjördæmum, þó með því fráviki að
Reykjavík væri einnig sérstakt kjör-
dæmi og Skaftafellssýslurnar yrðu
tvö kjördæmi. Þá var ákveðið kon-
ungskjör 6 þingmanna. í stjórnar-
Áskell Einarsson.,
skránni 1874 var ákveðið að kjör-
dæmakjörnir þingmenn skyldu vera
30 talsins. Kjördæmaskipanin byggð-
ist á sýslunum og Reykjavík. Auk
þess voru á Alþingi 6 konungskjörnir
þingmenn.
Flinir konungskjörnu þingmenn,
ásamt 6 þjóðkjörnum þingmönnum,
skipuðu efri deild Alþingis. Hlutverk
efri deildar var m.a., með stöðvunar-
valdi konungskjörnu þingmannanna
ef þeir stóðu saman að vera hemill á
hina þjóðkjörnu neðrideild. Á þess-
um tíma kom til álita að búsetu hinna
konungskjörnu alþingismanna væri
dreift eftir ömtunum. Hefði svo farið
eru líkur til þess að hinir kjörnu
þingmenn á hverju amtssvæði hefðu,
ásamt konungskjörnum þingmönn-
um amtanna, náð saman um óyggða-
lega samstöðu. í staðinn voru hinir
þjóðkjörnu þingmenn sýslukjördæm-
anna í raun í innbyrðist samkeppni,
þar sem allir töpuðu eins og reynslan
sýnir. Þetta er skýringin á því að ekki
myndaðist nægilega víðfeðm lands-
byggðarsamstaða á Alþingi. Hér er
einnig að leita skýringar á því hvers
vegna ömtin voru afnumin og tillögur
Hannesar Hafstein, ráðherra, um
stór kjördæmi, voru ekki í takt við
sinn tíma.
Það var ekki fyrr en 1915 að kon-
ungskjörið var afnumið og þess í stað
kom landskjörið, sem var eins konar
prófkosning á styrk stjómmálaflokk-
anna á landsvísu. Það var lagt niður
1933 þegar tekin voru upp uppbótar-
sæti að danskri fyrirmynd. Hin upp-
haflega kjördæmaskipan, með ýms-
um viðaukum, beið skipbrot í
hræðslubandalagskosningunum
1956, þegar tveir stjórnmálaflokkar
ætluðu sér að ná meirihluta á
Alþingi, án þjóðarstyrks.
Hlutverk kjördæmabreytinganna
1959 var í senn að jafna kosninga-
réttinn og mynda á landsbyggðinni
sterkari heildir. Hvorugt þessara
markmiða hefur náðst. Af þessum
ástæðum tala menn nú um kjör-
dæmabreytingar og jöfnun atkvæðis-
réttar. Það er ljóst að íbúar þétt-
býlustu svæðanna sætta sig ekki við
það eitt, að stjórnmálaflokkarnir nái
hlutfallslegu jafnvægi sín á milli.
Landsbyggðin stendur eftir verr að
vígi en áður. Það láðist við kjör-
dæmabreytinguna 1959 að aðlaga
stjórnsýslukerfið hinni nýju kjör-
dæmaskipan. Menn hafa gleymt því,
að lengst af hefur farið saman kjör-
dæmaskipan og stjórnsýsluumdæmi á
íslandi.
Byggðaréttur og vægi
kosningaréttar
Svo virðist sem að enginn mannlegur
máttur geti komið í veg fyrir hina
blindu þróun um jöfnun atkvæðis-
réttar, án tillits til búsetu. Sumir telja
þetta eitt mesta mannréttindamálið í
dag.
Setjum svo að Suðvesturlandið
verði með meirihlutavald á Alþingi
og þar með allsráðandi um fjárveit-
ingar og stjórnsýslu í þessu landi. Þá
er spurt hvað óíður annarra lands-
hluta? Menn geta eðlilega sagt að
þrátt fyrir forréttindi landsbyggð-
armanna á Alþingi hefur það eitt sér
ekki dugað til.
Ástæðan liggur ekki í dugleysi
alþingismanna landsbyggðar eða
Harmoniku-
unnendur
Dansleikur
verður í Lóni við Hrísalund
laugardaginn 2. maí kl. 22-03.
Allir velkomnir.
Félag harmonikuunnenda.
FLUGMÁLASTJÓRN
Flugmenn - Flugáhugamenn
Fundur um
flugöryggismál
verður haldinn að Hótel KEA, laugardaginn 2.
maí, kl. 13.30.
Erindi flytja: Skúli Jón Siguröarson og Kári Guð-
björnsson og W.G. Scull.
Myndasýning.
Vélflugfélag Akureyrar,
Flugmálastjórn.
m
FISKVINNSLUDEILDIN
DALVÍK
Oalv'V+'
Sjávarútvegsdeildin
á Dalvík - V.M.A.
veturinn 1992-1993
Skipstjórnarnám:
Kennt er til skipstjórnarprófs, 1. og 2. stigs.'
Fiskiðnaðarnám:
Kennt er til fiskiðnaðarmannsprófs.
Almennt framhaldsnám:
1. bekkur framhaldsskóla.
Heimavist á staðnum.
Umsóknarfrestur er til 15. júní.
Upplýsingar í símum 61380, 61162, 61218 og
61160.
Skólastjóri.
framtaksleysi landsbyggðarmanna
sjálfra. Skýringin er kerfislæg. Sú
stefna, að færa inn í landið hin marg-
víslegu þjónustusvið á einn stað í
landinu, sem ávöxt framfarasóknar
síðustu ára, „hefur sett jafnvægi" um
stéttarskipan byggðasvæðanna úr
skorðum. Ástæðan er meðal annars
sú að framleiðsluuppsprettur lands-
byggðarinnar, sem þó hafa verið
undirstaða hagvaxtar, móta ekki
þjóðarbúskapinn í raun. Valdsmeð-
ferð og fjármálaumsýsla er mjög
stjórnsýslutengd starfsemi.
Það örlaði á því á landshöfðingja-
tímabilinu og á fyrstu árum aldarinn-
ar að ömtin, þ.e. landshlutamir,
voru að byggjast upp stofnanalega
séð. Engar slíkar valdsstöðvar hafa
verið til staðar síðust áratugina lög-
formlega séð. Niðurstaðan er sú að
úti á landsbyggðinni hafa ekki þrosk-
ast vaxtarsvæði, með öflugum for-
ystukjörnum. Þrátt fyrir stórar kjör-
dæmaheildir er enn verið að jagast
um hverja einustu starfsemi, sem til
mála kemur að færa út á land.
Öfundin er slík að heldur vilja menn
að starfsemin verði áfram í Reykja-
vík, en að hún verði staðsett í næsta
kaupstað.
Þrátt fyrir að rúm 30 ár séu liðin
síðan núverandi kjördæmaskipan tók
gildi, hefur hún ekki stjórnskipulega
festu sem stjórnsýsluumdæmi. Með-
an sú staða verður ekki lögformleg
sem stjórnskipulegur grundvöllur,
heldur togstreita byggðasvæðanna og
sveitarstjórna áfram, þar sem sjónar-
miðin miðast við hagsmuni eigin
túngarðs. Meðan ríkisvaldið sýnir
ekki húsbóndavald sitt stefnir allt í
það að núverandi kjördæmi liðist í
sundur landfræðilega, í veigalítil
svæði undir yfirskyni samstarfs á hér-
aðsgrundvelli. Verði þróunin þessi,
bendir allt til þess að núverandi kjör-
dæmaskipan riðlist og í staðinn komi
hreyfanleg kjördæmi, sem vegna óst-
öðugleika geta ekki orðið undirstaða
að skipan stjórnsýsluumdæma.
Skipting landsins í 25 sveitarfélög
leysir ekki þann vanda, þar sem í
mesta lagi 4 hinna stóru, nýju sveit-
arfélaga munu geta axlað verkefni
sín, miðað við landshlutastöðu nú í
dag.
Niðurstaðan er þessi: íslendingar
verða eins og allar aðrar þjóðir að
virða jafnvægi um réttindi landshlut-
anna og réttindi kjósendanna felst í
jafnvægi atkvæðisréttinda. Hér er
því um mál allarar þjóðarinnar að
ræða. Það þarf að skera upp þróun-
arkerfið, með lýðræðislegum hætti
færa það til í landinu til landshlut-
aheilda, sem lúta lýðræðiskjörnu
valdi heimamanna, sem kosið er til í
beinum kosningum.
Það er óraunsæi að ætla þetta
verkefni nærsýnu stjórnvaldi ein-
stakra sveitarstjórna. Hér verður að
skapa sameiginlegt landshlutavald.
Vald sem hafið er yfir hrepparíg og
byggðalega smámuni úreltra við-
horfa, sem fylgir samstarfi sveitarfé-
laga eins og draugur.
Tilgangur greinarhöfundar
Tilgangur minn með því að skrifa
þessar greinar er sá að vekja athygli á
að hér er á ferðinni málflutningur,
sem boðar ný viðhorf. Sannleikurinn
er sá að í tímaritinu „Stefni“ hafa
iðulega verið boðaðar nýjar hug-
myndir, sem síöar hafa sett mark sitt
á stjórnmálaþróunina. Hér má nefna
skrif um kjördæmamálið og ekki síst
um hugmyndir frjálshyggjuliðsins,
sem nú eru að springa út í köldum
veruleikanum.
Ég hefi sýnt fram á að við lands-
byggðarmenn höfumst ólíkt að mið-
að við það sem gerist í nágranna-
löndunum. Hér er ekki stefnt að
jafnvægi á milli jafns kosningaréttar
á landsvísu og á milli réttar heima-
stjórnar í landshlutunum. Reynslan
sýnir að erlendis er slíkt vald tryggt
með beinum kosningum, án milli-
göngu sveitarstjórna. Hér er í raun
verið að færa ríkisvaldið til í landinu
heim til fólksins eins og tök eru á.
Áskell Einarsson.
Höfundur er framkvæmdastjóri Fjórð-
ungssambands Norðlendinga.