Þjóðviljinn - 04.11.1969, Blaðsíða 6

C SfÐA — ÞJÓÐVILJINN — ÞriðjudaigUír 4. nóveanlber 196».
Jóhannes úr Kötlum
Á Paitreksfirði var ég, eins
og niörgiuini er kunnugt, aökom-
ast til vits og ára í þann mund
sem fyrstu bækur Jóhannesar
úr Kötlum voru að koma út.
Bí bí og Dlaka 1926 og Alft-
irnar kvafca 1929. Þá gerðist
fátt á þeim slóðuim, sem til
bókmennta gat talizt. Þá var
ruú ekki útvarpið, bœkur voru
fáar og jafnvel dagblöð voru
óþekkt í þessari norðlægu veiði-
stöð. Samt var lítil hoia ígömiu
húsi við alfaraveg, sem koii-
uð var bókabúð. Oft var stað-
mæmzt hjá gluggakytru og á-
hugasamdr unglingar virtu fyr-
ir sér þær baekúr, sem síðast
höfðu komdð að sunnan, oftast
aðeins ein eða tvær í senn. Þær
skáru sig svo hressHegá úr þvi,
sem gluggakistan sýndi hvers-
dagslega: gúrnimískór, reimar, a-
burðardósir, kringlur, kexkök-
ur, rúsiíniur á uindirskál. Þarna
réðu húsum elskuleg hjón, sem
lofuðu bófksoltnum unglingum
að handfjatla þær fáu bækur,
sem eins og óvart siæddust í
þetta fátæka þorp, þar sem
fHestir voru auralausir um þess-
ar miundir. Einu sinni f^fck
undirritaður jafnvel að skrifa
kvæði uipp úr eirmi bókiníni.
Ennþá man ég vel eftir kápu-
spiöldum bókanna hans Jóhann-
esar, sam ég nefndi áðan, og
þaer lcostuðu, ef óg rnan rétt, .
sex krónur og fimmtiu hvor.
Og haldið þið ekfci að einn
'daginn sé þetta fræga stoáld,
Jóhanries úr Kötlum, kománn í
þorpið í eigin persónu og ætLar
að lesa ljóð sín fyrir fólkið.
Slíkur stórviðburður haiði að
vísu gerzt einu sinni áður. Þá
var það Guðmundur Gíslason
Hagalín, Því höfðum við held-
ur aldrei gleymt. En þetta var
Ijóðskáld. Hawn var bár vexti,
grannur með mikið jairptskegg,
gleraugu og steinhring á fingri.
Það varð uppi fótur og fit. Ég
mánnist þess, að við tveir strák-
ar á fermingaraldri uröum
fyrstir tú að borga fimimtáu
aurana, þegar stúkuíhúsið var
opnað, og gátum valið okkur
sæti á fremsta befck.
Og svo sté skáldið fram með
bækumar sínar tvær. Hann
fékk gott hljóð í þessum litla
sai.. Það var ekki einiunigis að
hann læsi kvæðin með sinni
hljómsterku, blæbrigðaríku rödd,
heldur kvað hann suima brag-
ina til þess að auka tilbreytn-
ina: Man ég fyrrum þyt á þök-
um þreyta styr við éljadrög. —
Þá á kyrrum kvelda vökum
kveiktu hyrrinn rímnalög.
Enniþá get ég sett mér fyrir
hugarsjónir hvernig hann las
kvæðin um Guðrúnu Ösvífurs-
dottur, Kjartan og Bolla, eða
ljóðin um pílagríimimm. oggaimla
biskupinn, sem aðeins átti
sjáMan sig til að bjóða fram
sem lausnargjald.
Þegar saimíkomunm var lokið
gengum við í huimátt á eftir
skáldiniu, sem hélt tii gdstdhúss-
ins. Allt í ednu smeri riann sér
við og spuröi: Eruð þið ekki
farnir að yrkja, drengir mín-
ir? Þa varð okkur náttúrlega
svarafátt. — Svo eignaðist íé-
lagi minn baskurnar og við lás-
um þær báðir. Síðan þetta var
höfuim við Jóhannes raunar
aldrei sfcilið, þótt stundem hafi
verið vfk á milli vina.
Hér er ekiki rúm til að rekja
viðskiptasögu okfcar Jóhammes-
ar. Þess skal aðeins getið að
sex árum eftir Patreksfjarðar-
för hans ýtti Steiinn Stednarr
mér ednn haustdag inn um gsett-
toa til Jóhannesar. Þá yarhamn
orðinm öreigasfcéldið aikunmaiog
bjó með konu simmi og syni í
einu herbergi með aðganigi að
eldhúsi í gömlu húsi við Lauga-
veginn. Þá var stórveMistíð
hans hafin. Nöfn lióðaibóka
hams verða margsinnis neflnd
í dag. Ég ætla því ekki að gera
það. Þeir einir sem muna fcreppu-
tímana, styrjaldarárin, lýðveid-
isbirtuna og loks auðmýfcinga-
tíð hernáms ogimiarsjallsgiafai, —
þeir einir, sem haifa lifað imeð
Jóhannesi öii þessd tíimahdl, —
ekki aðeins eitt þeirra, tvö eða
þrjú, heldur fyigzt meðhonum
í fögmuöi og sársauka í gegn-
um þau öll, skiija hann og
þekkja.
Fledri skáld en Jóhannes eru
mér kær, mannkostamenn, sem
hafa reynzt mér góðir vinir. Ég
hef stundum sagt við þá, en
aldrei við hann sjálfam, að um
engan þeirra þyki mér vænna
en hann. Okfcar vinátta erelzt
og grónusit Hann hefur með
vissum hætti verið mér — þó
með hæfilegri uppreisnargimi
af minmi hálfu — nokkursfconar
andlegur faðir. Ég hef raunar
ekkd mjög sótt til hans ráð og
tekið hann hóflega til fyrir-
myndar, enda erum við um
margt óldlkir. Þetta hefur efcki
orðið edngöngu vegna þess hve
hann er gott sfcáld, heJdiur Mka
vegna þess hve harnni er sann-
ur, góður og mikill imaður.
Jóhannes iminn. Bryndís og
drangir mínir senda þér
og Hróðnýju, þinni hjartaihlýju
eiginkcinu, beztu aimaðairosfcir.
Orðdn tvö: Þakka þér eru mér
rik í huga. Þau verða að duiga
sem aíirnælisfcveðja.
Jón úr V8r.
4
Á árunum uPP úr 1945, þegajr
sá sem þessar lánur ritar var á
þeim aldri er menn taka eftir
því sem þeir lesa, bdrtust ail-
oft í tímaritum ljóð eftir skóld
eitt sem ekki lét nafns síns
getið. Um þær mundir vair ég
stundum að velta því fyrir
mér, hvort enn væri hægt að
yrkja, þ.e.a.s. hvort unnt væri
að siigra mótstöðuafl fortíðar-
innair; — oft virtist mér það
heldur tvísýnt. Ljóð nafnleys-
ingjans styrktu mig brátt tii
að trúa því að þetta væri hægt,
og' mér fannst jafnan þegar ég
las ný ljóð þessa skálds, að
enn væri til nokkurs að yrkja.
Ljóð hans höfðu megnað að
¦komast upp fyrir aðdrátitaraifl
hinnar bókmenntalegu kynr-
stöðu, þau á'btu satma töfra
hins nýja lífs, sem ævinlega
virðast álíka óskýranlegdr, jafn-
mikil fagnaðargjöf og hin ó-
verðskuldaða náð. Ef til vill
var þó me&t vert um það að
þessi ljóð voru ekki ofurseld
þeim demón vanmáttarins sern
hefur að sönnu verið nokkuð
algengur löstur „nútímiaijóðlist-
air", á ísiandi og annarsstaðar.
Þau voru full af hugmyndum, í
þeim mátti skynja andstæð-
ur og baráttu og sfcaps-
muni, og umfraim afllt: í
þeim bJQ sá mikilleiki sem
Romain Rolland talar uim og
segir að sé ávallt af hinu góða,
en efcki sú „miðiungsgieði" og
„miðlungsþjáning" sem hann
viirti lítils. Þegar þessi ljóð
voru gefin út ásamt fleiri ljóð-
um bökinini Sjödægru, undir
nafni Jóhannesar úr Kötium,
árið 1955, var þar kominn einn
af skærustu vitum íslenzkrar
Ijóðlistar á þessari öld, og ís-
lenzk „nútímaljóðlist" hafði
unnið sinn stærsta sdgur.
Mér er sérstaklega Ijúft að
votta nú Jóhannesd úr Kötlum
þajkkiæti fyrir þann beina sem
nafnleysingi hians veitti mér
fyrir löngu, og veit ég þó vel
að Jóhannes úr Kötium er ekki
allur í Sjödægru. Þó að tii lít-
ils komi, vil ég ekki heldur láfca
hjá líðá að benda fræðimönn-
um um „nútímaljóð" á íslandi
á það að kennileiti-bókmenntia-
sögunnair eru efcki aðeins fóigin
í bókatitlum og útgáfuáiruim
bóka, og efcld einusiwni í fæð-
ingarárum hötfunda. v
Síðan ég hátti fyrir þann
nafnleysingia sem ég hef nú
nokfcuð rætt um hef ég átt því
láni að fagna að kynnast betur
manninum Jóhannesi úr Kötl-
um; en ekfci mun aðra varða
hver bann hefuir verið rnér> og
hann sjalfur ekki búaiat við að
ég fjölyrði um það.
Sigíús Daða,son.
Góðu óskirnar tii þíin Jó-
hannes sem kornst úr Kötlun-
um í Döium, það er víst það
langlt síðan því að þá voru góð-
ir menn og grandvarir að taka
afstöðu til séra Magnúsar heit-
ins Heigasonar sklóiastjóra i
Kennaraskólanum; það virðist
æði langt en' efckd þykir mér
það þegar ég hugsa til þín. Efcki
voru þetta neindr kjötfcatlar
heldur' harðibýlt heiðarkot; ég
hef það eftir þér sjálfum að
Katlar séu kiettaiborgir þarsem
hinn ungi sveinn lék sér og
kom sér upp ævintýruim við
ána Páskrúð fyrir neðan bæjar-
túnið. Og fólkið fcuoni kivæði.
En hér verður engin sagnfræði
höfð uppi; elcki bókmenntasfcýr-
ingar, ekki tilvitnandr i Marc-
use, Habermas eða Havemann
sem eru að reyna að bjarga
marxismianum; sumdr í anda
Trotsky sem ég vona þú fyrir-
gefir þeim að gera og mér að
mdnnast á, — efckd einu sdnni í
gaimila fólkið Marx og Lendn, ei
heldur í kvæði skáldannai ekki
einu sinni í þín eigin Ijóð sem
ég bara þafcka og fagna.
Þegar ég var strafcur rétt að
ljúka við Dickens sem var að
vísu, í fyrra lagi — og næstum
gleymdd honum þar tdl ég tók
aftur eftir honum fyrir stuðlan
E'isensteins — þá kom ég oft
til 'vinar miins sem var alllengra
kominn því að hann var búinn
að uppgötva heimisbolsivismann.
Reyndar fékk hann þann upp
í hendur því faðir hans er hress
húmaindsti í alþjóðlegum anda
og þjóðlegum og trúðd á
alræði öreiganna, en er nú kom-
inn á víðara svið spíritismans
ef það. er þá ekki þrengra. Þá
voru menn einlægir í trú sdnni
á sameiignarheim öredganna með
léttari vionu í stritsdns' stað, og
langar og góðar tómstundir
sem.menn myndu auðyitað nota
• •
/ GASKAFULLRl AL VORU
Minn kœri cg , ágæti vinur,
Jótoarínes skald úr Kötlum. —
Tjáð er roér, hvað ég reyndar
áður vissi, að á degi hinsrasfcria
Týs, er þú átt að fá þessa
kveðju mína þér í hendur og
þér fyrir'augu, fylílir þú sjöunda
tug þeirra ára, sem þú hefur
hírzt í þessum táranna og
eymdanna og syndarininar dflll
Vissulega toíiur sá myrki daiur
sett sitt mót á allt þitt lífs-
hlaup, göngulag og raddlblæ,
aJllt Ifrá því þú rafcst upp þínar
fyrstu hrinur við' skaut móður
þinnar og til þessá dags, og
það gerir náfcvaamtega tuttugu
og fimani þúsund og fiimm
hundruð og sextíu og. átta daga
og nætur. Margir daígar eru það.
Ef við bætum við einu litlu
broti úr einum heiluim, þá eru
þínir lífdagar og nætur orðríir
sex hundruð og fjörutíu sinn-
uim flleiri en þeir fjörutíudag-
ar plús þær fjörutíu nætur,
sem frægust eru í helgum rit-
um. Ég vil hreint ekki segja of
mikið þér til dýrðar í tileflni
af þinum dýrlegu sjötíu árum,
enda er það alger lóiþarfi, og því
tel ég rótt að taka það fram,
að auðvitað \hefur þú ekki alla
þessa daga og allar þessarnæt-
ur staðið framimi fyrir fireistar-
anuim), sem boðið hefur þér ríf-
lega skifca af ríkjum veralldar
og þeirra dýrð fyrir það eittað
falia fram fyrir tröliavættum
þessa táramia dails og Ieggja í
þeárra íhendur töfragáfur þínar
til blefckingair hrefckiausum
landslýð. En vist eru það mörg
hundruð sinnum fjörutíu dag-
ar og tfjörutíu nætur, sem þú
hefur staðið í sporum frelsara
vors og vísað frá þér myrkra-
höfðingjanum engu óskörulegar
en hann gierði á sinni tíð. -—.
Þó get ég eteki stiilt mig um'
að tafca það fram vdð þig eimiu
sinm enn, að aldrei geit égfyr-
irgefið þér það, hve mdkinn
trúnað þér hættir við að leggja
á hvers konar mioagaiygar lífs
okfcar. Hye seinn varst þú og
tregur að trúa, þegar ég var
að reyna að inniprenta þér það,
að þá varst þú að gefa þig á
vald hiiniuim iiliu öflujm, er þú
lézt moggafréttir um okkar á-
gæta sólarinnar land í austri
'rasfca sálarró þinni og vefja
sína andlegu ásjónu, sorgar-
biæjum, þar semí ein aÆ æðstu'
skyidum okkar við sannledfcann
væri sú að leggja ekki' trúnað
á eitt einasta orð, sem stár a
miogigiasíðum oikkar dagieigu
fréttaþjónustu. Nú hef ég grun
um, að frá þeiim táma, er per-
sónuleg fcynni ofckar vorunán-
ust, hafir þú enn fbrharzt í
veikleifca þínuim gagnvart' á-
róðursitækni myrkursins í krafti
hvers konar afhjúpana og ýim-
iss fconar staðreynda, sem við
eruim saimimála um að viður-
kenna sem sldfcar. Nú munt þú
geta sagt með nofckrum reig-
ingssvip: — Sagði eg þér ekki?
Er það nú ekki komiið í dags-
ins ljós, að mogginn fór því
miður með sannindi? — Segi
ég enm: Ó þér heiimiskir og
tregir að trúa. Páið þér aldrei
skilið, að sannleikann er hægt
að nota sem hina stórbrotnustu
lýgi, ef réttilega er á haidið? —
— Sannlega sarínlega segi ég
yður: Eanginn sannur moggi
þessa heims hefur niofckru sinni
sagt eitt einasta satt orð um
vættir Ijóssins í öðrum tilganigi
en þedim að villa um fyrirfolki
um einhver mjög veigamikil
sannindi, vefjandi þau ein-
til að göfga sinn anda, ogvatxa
og vaxa og vaxa. Réttlæti sann-
leik ce gflæpalaust félag sem
áttd aö vera svo gott að eng-
inn gæti orðið geðveikiur; eng-
inn of fullur og farinn. að brjóta
mublur, heldur samsöngur og
allir léttir einsog góðir bænd-
ur'í Dðlum með gáfuiegu sám-
tali, stilltu vel. Jóhannes minn,
samsöngurinn er ekki komdnn
enn, hanin býr í hjörtum
góöra manná þrátt fyrir ailt.
Hjá vini mínum sem óg nefndi
voru litlar stofur en þær voru
víðar því þar voru hleypidóm-
ar ekfci farartálmi, þar sfcorti
ekfci rúm í þrengslunum. Og
þau skáld voru höfð í háveg-
um sem lögðu hjartaiag sitt,
geð' og gáfur fram til þess að
hjálpa þeim sem ekfcd sitja við
kjöitkatlana að komast þamgað
svo þaö sé hægt að skipta
handa öilum og allír fái nóg,
og enigimm þurfi heldur að fara.
með sinn góða maiga af oíáti.
Þar var eitt helzta húsguð,
skáldið Jlólhannes úr Kötlum. Ég
var svó fáfróður að ég vissi
varla hver það var; en síðan
hef óg alltaif vitað a£ honumi
Þu fcomst úr Köttiumuim,
hrjósturkotinu við klettama þar
sem áin syngur. Með þamn söng
í hjartamu gekkstu fyrst águðs-
vegum og lentir í heitsitreng-
ingum unigmennafélaganna: að
láta þjóðlíf blómstra, raekta
lamdið, sfcóg hamda því.ogfugl-
unum og fólkimu sivo það gæti
farið þangað imeð mestið sitt
þegar slátturinm gaf ifrí, og ver-
ið fagurt í sfcióh guðs og kær-
leifea hams. Svo brann sfcógur-
inn, og hugsjónim fór að leita
að leiðinni fyrir folfcið (sem við
skuluim skrifla með litlum staí)
að allsnægtallamdimu, og eklci
meira um það hér. Nema hvað
þeir eru að reyna að hginfca þig
á þiví að iþúhaffirlxúaðátStaPfo,;,,
hverjum druslum sundúrlausira
sanimndaibrota, segjandi viðhinm
safclausa umkomuleysdngja: Ég
skal lána þér duluna mina að
damsa í að dansa í. — Nei, Jó-
hanmes mdnn, við sfculum aldrei
aidrei gefast upp nei nei. Hvess-
um enn sjón vora gegm roðanuim
í austri, sem brýtur sér braut.
Þar staín enn sólin bak við ský.
Þar er frelsum mamnkynsins,
þótt óvæntar tatfir halfi orðið á
leið henmar.
Hve óumræðdlega margs ©r
efckd að mdnnast í sambandd við
kynmi imín af þér fyrr og síðar
till iþessa dags. Hvernig og hve-
nær hófust þau kynmi? ÞvSget
ég ekki svarað. Á þessari stundu
er imér seni hafir þú frá upp-
hafi heimis verið samrunninn
inmsta kjarna lífs mins í ástinni
tól lands og tumgu, sögu þjóð-
ar okfcar og örlaga í bliðu og
stríðu, máldi sumars og hörtou
vetrar, baráttu fyrir frelsi,
jafnrétti og bræðraaagi, — í
eimu orðd sagt: sósialisima. En
þótt ég geti ekki munað, í
hverju kvæða þinna ég fann
okfcur fyrst saimeinaða, þá man
ég það eins og það hefði gerzt
í gær, eða öllu heldur: það er
að gerast nú á þessari stundu
svo hríflainidd sem á þeim sááif-
um haustnóttuim 1935:Þústemd-
ur frarnimi fyrir þingheiimi og
flytur kvæði þitt Frelsi: —
Ö, frelsi, flrelsd, hugsjón alls,
sem á í eðli sínu iífsins vaxtar-
þrá. .. Hver veit um aiit það
hljóða humigurstríð, sem hræsn-
istungur sneru í fcirkjusöng . . .
Hvort myndi ei nær aö hefja
merkið hæst, er hættam ógnar,
táikm í lofti sést? . . . Þú, rauða
lið, sem hófst á hæsta stig hið
helga frelsisfcall — ég treysti á
þig •. . . Þá var gamiam að Uf a
og hlýða kalHi stóittfotSmna
sfcálda. Nú heyri ég saigt, að
síðam haifir þu ort imfifcte' betri
kvæði. Milkill fadæmis ósfcop
hldót^i þau kvæði að vera gióð.
Mikið þafcfca ég þér fyrir ailt,
það, sem tþú hefur veitt mér,
tungu okfcar ,og þjóð, saimitíð
oktoair og framitóð, mieðam ís-
lenzk tumga er töluð og íslenzkt
hjarta slœr í íslenzku brjósti,
sem nærist af bieenum, sem
hjúfrar sig að íslenzfcri mold.
Ég fcrfýp í lotningu framimi fyr-
ir hjartahreimileifc þímum, þdnni
djúpu alvöru og þeirri nist-
andi þjáningu, sem sori ogljót-
leifci mamnlífs hefur vaidið í
sjálfri fcviku salar þinnar. Af
öllum imœtti anda míns sfcora
ég á æðstu vættir þessa lifs, í
mafni Ara og Snorra, Jómasar
og Haliigrimis, Stefáms G. og
Jóns Vídalins, að gefa þér
marga og bjarta lífdaga til við-
bótar þínum tuga þúsurída bar-
áttudöguim, svo að þú imiegirenn
^iufca framiag þitt til blessumar
og blómigiunar ísienzkri menn-
inigu, og þó sérstaklega tól þess,
að þú rtiegir finna og sfcilja,
hve yndisllegt það er að vera
í önmuim, elii' við góða heiisu.
Víst væri lífssitjarf þitt slíkra
lauma vert og miklu meira en
það. Mætti ég mæiast til þess
við hitm alimáttika, að hann
haldi sinni verndarhendi yfir
þér og þínum ásitvinuimi, iþjóð
þinni og fósturjörð, hugsjónum
þínum og sérhverri háleitri
huigsun og hjartahreimmi við-
leitni til bjartara og fegurrah'fs.
Vertu alia daga margblessað-
ur.
Þinn einlægur
Gunnar Bencdiktsson.
. I