Þjóðviljinn - 04.11.1969, Qupperneq 6

Þjóðviljinn - 04.11.1969, Qupperneq 6
g SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN — Þriðjudagur 4. nówmber 1969. Jóhannes úr Kötlum sjötugur Á Patraksfirði vax ég, eins og mörguxn er kunnugt, að kom- ast til vits og ára í þann mund som fyrstu bækur Jóhannesar úr Kötlum voru að koma út. Bí bd og olaka 1926 og Álft- irnar kvaka 1929. Þá gerðist fátt á þeim slóðuon, sem til bókmennta gat talizt- í>á var nú ekki útvarpið, bækur voru fáar og jafnvei dagblöð voru óþekkt í þessari norðlægu veiði- stöð. Samt var lítil hola ígömlu húsi við aJfaraveg, sem köil- uð var bókabúð. Oft var stað- nasmzt hjá gluggakytru og á- hugasamir unglingar virtu fyr- ir sér þær bækúr, sem síðast höfðu komið að sunnan, oftast aðeins ein eða tvær í senn. Þær skáru sig svo hressilegá úr þvi, sem gluggakistan sýndi hvers- dagsiega: gúmmískór, reimar, a- burðardósir, kringlur, kexkök- ur, rúsónur á undirskáil. Þarna réðu húsum eiskuleg hjón, sem s‘ lofuðu bófksoltnum tmglingum að handfjatla þær fau bækur, sem eins og óvart siæddiust í þetta fátæka þorp, þar sem filestir voru auraiausir urn þess- ar mundir. Einu sinni f^kk Undirritaður jafnvel að skrifa kvæði upp úr einni bókinini. Ennþá man ég vei eftir kápu- spjöldum bókanna hans Jóhann- esar, sem ég nefndi áðan, og þær lcostuðu, ef ég fnan rétt, . sex krónur og fimmtíu hvor. Og haldið þið ekki að einn 'daginn sé þetta fræga skáid, Jóhannes úr Kötlum, kominn í þorpið í eigin persónu og ætlax að lesa ljóð sín fyrir fólkið. Slíkur stórviðburður hafði að vísu gerzt einu siiini áður. Þá var það Guðmundur Gíslason Hagalín, Því höfðum við heid- ur aldrei gleymt. En þetta var Ijóðskáld. Hann var hár vexti, grannur með mikdð jarptskegg, gleraugu og steinhring á fiingri. Það varð uppi fótur og fit. ' Ég mdnnist þes®, að við tveir strák- ar á fermingaraldri urðum fyrstir til að borga fimmtíu aúrana, þegar stúkuíhúsið var opnað, og gátum valið oktour sæti á framsta bekk. Og svo sté skáldið fram með bækumar sínar tvær. Hann fétok gott hljóð í þessum litla sal.. Það var ekki einiungis að hann læsi kvæðdn mieð sinni hljómsterku, blæbrigðariku rödd, heddur kvað hann suma brag- ina til þess að auka tilbreytn- ina: Man óg fyrrum þyt á þök- um þreyta styr við éljadrög. — Þá á kyrrum kvelda vökum kveiktu hyrrinn rímnaiög. Ennþá geit ég sett mér fyrir hugarsjónir hvernig hann las tovæðin um Guðrúnu Ösvífurs- dóttur, Kjartan og Bolla, eða ljóðin um pílagrfminn oggamla bislkiupinn, sam aðeins átti sjáifan sdg til að bjóða firam sem lausnargjaid. Þegar saimtoomunni var lofkið gengum við í humátt á eiftir sfcáldinu, sem hélt til gásitdbúss- ins. Allt í edniu sneri iíann sér við og spurði: Eruð þið ekki fiamir að yrkja, drengir mín- ir? Þá varð okkur náttúrlega srvaraíátt. — Svo eignaöist fé- lagi minn bækumar og við lás- um þær báðir. Síðan þetta var höfium við Jóhannes raunar aldrei skilið, þótt stundum hafi verfð vflc á milli vina. Hér er ekki rúm til að rekja viðskiptasögu ötokar Jöhanmes- ar. Þess skal aðedns getið að sex árum efitir Pajtretosfjarðar- för hans ýtti Steinn Steánarr mér ednn haustdag inn um gætt- ina til Jáhannesar. Þá yar hann orðinm öreigastoáíldið alkunmaog bjó með konu sinnd og syni í ednu herbergi með aðgangi að eldhúsi í gömlu húsi viðLauga- veginn. Þá var sfórveildistíð hans hafin. Nöfn ljóðabóka hans verða margsánnis neflnd í dag. Ég ætla því ekki að gera það. Þeir einir sem nvuna kreppu- tíimana, styrjaidarárin, lýðveid- isbirtuna og lolks auðmýteinga- tíð hemáms ogmiarsjallsgjafa, — þeir einir, sem haiíia lrfað með Jóhannesi ötll þessi tímabdl, — etoki aöeins eitt þeirra, tvö eða þrjú, heldrnr fylgzt meðhonum í fögnuði og sársauka í gegn- um þau ödl, skilja hann og þekkja. Fleiri skáld en Jöhannes eru mér kær, mannkostamenn, sem hafa reynzt mér góðir vinir. Ég hef stundum sagt við þá, en aldrei við hann sjálfian, að um engan þeirra þyki mér vænna en hann. Qkkar vinátta erelzt og grónusit Hann heÆur með vissum hætti verið mér — þó með hæfilegri uppreisnargimi af mdnni hálfu — notokurstoonar andlegur faðir. Ég hef raunar ektoi mjög sótt tii hans ráð og tekið hann hóflega til fyrir- myndar, enda erum við um margt ólifikir. Þetta hefiur ekki orðið edngöngu vegna þess hve hann er gott slkáld, heidiur lfika vegna þess hve hann er samn- ur, góður og mikill maður. Jóhannes minn. Bryndís og drengir mínir senda þér og Hróðnýju, þinni hjartaihlýju eiginkcnu, beztu ámaðartískir. Oröin tvö: Þakka þér eru mér rfk í huga. Þau verða að duga sem afimasiistoveðja. Jón úr Vör. Á árunum upp úr 1945, þegar sá sem þessar lánur ritar var á þeim aldri er menn taka eftír því sem þeir lesa, bdrtust all- oft í tímaritum ljóð eftir skáld eitt sem ekki lét nafns síns getið. Um þær mundir var ég stundum að velta því fyrir mér, hvort enn væri hæigt að yrkja, þ.e.a.s. hvort unnt væri að sigra mótstöðuafl fortíðar- innair; — oft virtisit mér þiað heldur tvísýnt. Ljóð nafnleys- ingjans styrktu mdg brátt til að trúa því að þetta væri hægt, og mér fannst jafnan þegar ég las ný ljóð þessa skálds. að enn væri til nokkurs að yrkja. Ljóð hans höfðu megnað að komast upp fyrir aðdráttaraíl hinnar bókmenntalegu kyrr- stöðu, þau áttu sahna töfra hins nýja lífs, sem ævinlega virðast álika óskýranlegiir, jafn- mikil fagnaðargjöf og bin ó- verðskuldaða náð. Ef til vill var þó mest vert um það að þessi ljóð voru ekki ofurseld þeim demón vanmáttarins sem hefur að sönnu verið nokkuð algengur löstur „nútímailjóðlist- ar“, á íslandi og annairsstaðar. Þau voru full af hugmyndum, í þeim mátti skynja andsfæð- ur og baráttu og skaps- muni, og umfram alllt: í þeim bió sá mikilleiki sem Romain Rolland talar um og segir að sé ávaJlt af hinu góða, en ekki sú „miðlungsgieði“ og „miðlungsþjáning" sem hann virti lítils. Þegar þessi ljóð voru gefin út ásamt fileiri Ijóð- um bótoinmi Sjödægru, undir nafní Jóhannesar úr Kötium, árið 1955, var þar kominn einn af skæirustu vitum íslenzkrar ljóðlistar á þessari öld, og ís- lenzk „nútímaljóðlisl" hatfði unníð sinn stærsta sigur. Mér er sérstaklega ljúft að votta nú Jó'hannesd úr Köflum þakklæti fyrir þann beina sem nafnleysingi bans veitti mér fyrir löngu, og veit ég þó vel að Jóhannes úr Kötlum er ekka allur í Sjödægiru. Þó að til lít- ils komi, vil ég ekki heldur láta hjá líðá að benda fræðimönn- um um „nútímaljóð" á fsiandi á það að kennileiti bókmennta- sögunnar eru ekki aðeins fóttgin í þótoatitlum og útgáfu árum bóka, og etotoi einusinni í fæð- ingarárum hötfunda. ^ Síðan ég hitti fyrir þann nafnleysingja seim ég hef nú nofckuð rætt um hef ég átt þvi láni að faigna að kynnast betur manninum Jóhannesi úr Kötl- um; en ekki mun aðra varða hver hann hetfur verið mér, og hann sjálfur ekki búiast við að ég fjölyrði um það. Sigfús Daðason. Góðu óskirnar til þím Jó- hannes sem komst úr KötLun- um í Dölum, það er vást það langt síðan því að þá voru góð- ir menn og gramdvarir að tatoa afstöðu til séra Maignúsar heit- ins Heigasonar skiólastjóra í Kénnaraskólanum; það virðdst æði langt en ekki þykir mér það þegar ég hugsa til þín. Efcki voru þetta neinir kjötkatlar heldur' harðibýit heiðartoot; ég hef það etftir þér sjálfum að Katlar séu kiettaiborgir þarsem hinn ungi sveánn lék sér og kom sér upp ævintýruim. við ána Fáskrúð fyrir neðan bæjar- túnið. Og fóikið kiumni tovæði. En hér verður emgin sagnfræði höfð uppi; efcki bótomienntastoýr- ingar, etoki tilvitnanir í Marc- use, Habermas eða Havemamn sem eru að reyna að bjarga marxismanum; sumdr í anda Trotstoy sem ég vona þú fyrir- gefir þeim að gera og mér að minnast á, — eteki ednu sinni í gamla fiólkið Marx og Lendn, ei heldur í kvæði skáldanna, ekki einu sinni í þín eigin ljóð sem ég bara þakka og fagna. Þegar ég var stiátour rétt að ljúka við Ðickens sem var að vísiu í fyrra lagi — og næstum gleymdi honum þar til ég tók aftur eftir honum fyrir situðlan Eisensteins — þá kom ég oft til vinar mims sem var alliengra kominn því að hann vair búinn að uppgötva heimsbolsivismann. Reyndar fékk hann þann upp í hendur þvi faðir hans erhress húmamistí í alþjóðlegum anda cg þjóðlegum og trúði á alræði öreiganna, en er nú kom- inn á víðara svið spíritismans ef það, er þá ekki þrengra. Þá voru rnenn einlægir í trú sinni á samedignairheim öredgannameð léttari vinnu í stritsins stað, og langar og góðar tómstundir sem.menn myndu auðvitað nota • • / GASKAFULLRIAL VORU Minn kæri og ágæti vimiur, Jóhannes skáld úi1 Kötlum. — Tjáð er mér, hvað ég reyndar áður vissi, að á degi hinsræfcná Týs, er þú átt að fiá þessa kveðju miína þór í hendur og þér fyrir'augu, fyllir þú sjöunda tug þeirna ára, sem þú hetfur hírzt í þessuim táranna og eymdanna og syndarinnar dali. Vissulega heiiur sé myrtoi dalur sett sitt mót á allt þitt h'fs- hlaiup, göngulag og raddblæ, ailt Ifrá því þú ratost upp þínar fyrstu hrinur við skaut mióður þdnnar og til þessa dags, og það gerir nátovæmlega tuttugu og fimm þúsund og fimm hundruð og sextíu og átta daga og nætur. Margir dagar eru það. Bf við bætum við einu litlu broti úr einum heilum, þá eru þínir lífdagar og nætur orðnir sex hundruð og fjörutíu sinn- um fileiri en þeir fjörutíudag- ar plús þær fjörutíu nætur, sem frægust eru í helgum rit- um. Ég vil hreint ekki segja of mikið þér til dýrðar í tilefmi af þdnum dýrlegu sjötíu árum, enda er það alger lólþarfi, og því tél ég rétt að tatoa þaö fram, að auðvitað hefur þú etoki alla þessa daga og allar þessarnæf- ur staðið framimi fyrir freistar- anum, sem boðið hefiur þér ríf- lega slki'ka af ríkjum veraidar og þeárra dýrð fyrdr það eitt að falia fram fyrir tröilavættum þessa táranna dals og leggja í þeirra hendur töfragáfur þdinar til blekkinigair hretokiausum landslýð. En víst eru það mörg hundruð sinnum fijörutíu dag- ar og fjörutíu naetur, sem þú hefur staðið í sporuim fireisara vors og vísað frá þér myrkra- höfðingjanum engu óskörulegar en hann gerði á sinni tíð. — Þó get ég etoki stillt mig um' að tatoa það fram vdð þdg einrj sinni enn, að aldrei get égfyr- irgefið þér það, hve mikinn trúnað þér hættir við að leggja á hvers toonar moggalygar lífs oikikar. Hve seinn varst þú og tregur að trúa, þegar ég var að reyna að innpienta þér það, að þá varst þú að gefa þig á vald hinium illlu öflum, er þú lézt moggafréttir um öktoar á- gæta sólairinnar land í ausitri raska sólarró þinni og vefja sína amdlegu ásjónu sorgar- blæjum, þar senl ein a£ æðstu' stoyidum otokar vdð sannleikann væri sú að leggja eikki trúnað á eitt einasta orð, sem stár a mjoggasíðum okkar daglegu fréttaþjónustu. Nú hctf ég grun um, að frá þedm tíma, er per- sónuleg kynni okkar vorunán- ust, hafir þú enn forherzt í veikleifca þínum gagnvart á- róðursitæ'kni mynkursins í krafti hvers konar afhjúpana og ým- iss konar staðreynda, sem við erum sairamála um að viður- kenna sem sláikar. Nú munt þú geta sagt með notokrum reig- ingssivip: — Sagði ég þér ekki? Er það nú ekki komið í dags- ins Ijósi, að mogginn fór þvi miður með sannindi? — Segi ég erm: Ó þér heimskir og tregir að trúa. Fáið þér aldrei skdlið, að sannleikann er hægt að nota sem hina stórbrotnustu lýgi, ef réttilega er á haldið? — — Sannlega sannlega segi ég yður: Enginn sannur moggi þessa heims hefur nökkrusdnni sagt edtt einasta satt orð um vættir Ijóssins í öðrum tilgangi en þeám að villa um fyrirfódki um einhver mjög veigamikil sannindi, vefjandi þau ein- tíl að götfga sinn anda, ogvaxa og vaxa og vaxa. Réttlæti sann- leik og glæpalaust félag sem átti aö vera svo gott að eng- inn gæti orðið geðveitour; eng- inn of fulliur og farinn að brjóta mublur, heldur samsöngur og aUir léttir einsog góðir bænd- ur í Dölum með gáfiulegu sám- tali, stilltu vel. Jóhannes minn, samsöngurinn er etoki korninn enn, hann þýr í hjörtum góðra manná þrátt fyrir allt. Hjá vini mtfnuim sem ég netfndi voru litlar stofur en þær voru víðar því þar voru hleypidom- ar ékki farartálmi, þar stoorti ekki rúm í þrengslimum. Og þau stoáld voru höfð í háveg- um sem lögðu hjartalag sitt, geð og gáfur firam til þess að hjálpa þeim sem ékki sitja við kjöittoatlana að toomast þangað svo það sé hægt að sfcipta handa öllum og allnr fiái nóg, og enginn þurfi heldur að fiara. rneð sinn góða maiga af ofáti. Þar var eitt hélzta húsguð , stoáldið Jlólhannes úr Kötlum. Ég var svó fáfróður að óg vissd varia hver það var; en síðan hef ég ailtaf vitað a£ honunii Þú kcmst úr KötOiunum, hrjósturkotínu við klettana þar sem áin syngur. Með þann söng í hjartamu geickstu fyrst á guðs- vegum og lentir í heátstreng- inigum unigmennafélaiganna: að láta þjóðlíf blómstra, raekta landið, skóg handa því ogfugl- unum og fólkinu svo það gæti farið þangað með nestið sitt þegar sléttiurinn gaf tfri, og ver- ið faigurt í sfcjóli guðs og kær- leitoa hamis. Svo brann stoógur- inn, og hugsrjónin fór að ledta að leiðinni fyrir fólkið (sem við skuluim sfcrifa með litlumsitatf) að allsnægtalamddnu, og ekki meira um það hér. Nema hivað þeir eru að reyna að hantoa þig á þiví að þú hafiir trúað á, Staffin,;, hverjum druslum sundurlausra sannindabrota, segjandi viðhinn satolausa umkomuleysdngja: Ég stoai lána þér diuluna mina að dansa í að dansa í. — Nei, Jó- hannes mdnn, við skiulum aldrei aldreá gefast upp nei nei. Hvess- um enn sjón vora gegn, roðanum í austri, sem brýtur sér braut. Þar stoín enn séiin baik við ský. Þar er freisun miannkynsins, þóttt óvæntar tafir hatfd orðdð á leið hennar. Hve óumræðilega margs er ekkd að mdnnast í sambandi við kynni min atf þér fyrr og síðar til iþessa dags. Hvernig og hve- nær hófust þau kynni? Þvíget ég ekki svarað. Á þessari stundu er mér sem hafir þú frá upp- hafi heimis verið samrunninn innsta kjama lífs míns í ástínni til lands og tungu, sögu þjóð- ar okkar og örlaga í blíðu og striðu, mdldi sumars og hörtou vetrar, baráttu fyrir frelsi, jafnrétti og bræðralagi, — í einu orðá sagt: sósialisma. En þótt ég geti eikki munað, í hverju kvæða þinna ég fann oktour fyrsit sameinaða, þá man ég það eins og það hefðd gerzt í gær, eða öllu heidur: það er að gerast nú á þessari stundu svo hrífiainidi sem á þeiim sjáif- um haiustnóttum 1935: Þú stend- ur framimi fyrir þingheimi og flytur kvæði þitt Frelsi: — Ö, freisi, firelsi, hugsjón alls, sem á í eðii sínu lífsins vaxtar- þrá. .. Hver veit um aillit það hljóða hungiurstríð, sem hræsn- istungur sneru í Jnrtojusöng . . . Hvort myndi ei nær að hefja merkdð hæst, er hættan ógpar, táton í lotfti sést? . . . Þú, rauða lið, sem hófst á hæsta stig hið helga freisiskall — ég treysti á þig . . . Þá var gaman að lifa og hlýða kalli stórbiotánna skálda. Nú heyri ég sagt, að síðan halfir þú ort mfiMiu betri kvæði. Mikii fádeemis éstoöp hljótá þau kvæði að vera góð. Mildð þaktoa ég þér fyrir ailt, það, sem þú hefur veitt mér, tungu okkar og þjóð, samtíð okkar og framtíð, meðan ís- lenzk tunga er töluð og íslenzkt hjarta siœr í íslenztou brjósti, sem nærist atf blænum, serni hjúfrar sdg að íslenzkri mold. Ég krýp í lotningu frammd fyr- ir hjartahrednlleik þínum, þinni djúpu alvöru og þeirri nist- andi þjáningu, sem sori ogljót- ledki mannlífs hefiur valdið í sjálfri kviku sálar þinnar. Af öHum mastti anda míns skora ég á æðstu vættir þessa lífs, í mafni Ara og Snorra, Jlónasar og Hailgrfms, Stefáns G. og Jóns VídaHns, að gefa þér marga og bjarta lífdaga til við- bótar þínum tuga þúsunda bair- áttudöguim, svo að þú megirenn puka framlag þitt til blessunar og blómgunar ísienzkri menn- ingu, og þó sérstaklega tíl þess, að þú magir finna og skilja, hve yndisiegt það er að vera í örmium eili' við géða heiisu. Víst væri lífssitarf þitt sifikra launia vert og máklu meira en það. Masttí óg mælast til þess við hirm aimáttka, aö hann haldi sinni vemdariiendi yfir þér og þínuim. ástvinumi, þjóð þinni og fósturjörð, hugsjónum þínum og sérhverri háleitri huigsun og hjartahreinni við- leitni til bjartara og fegurralífs. Vertu alla daga margblessað- ur. Þinn einlægur Gunnar Bencdiktsson. t 1 i t 1 * é

x

Þjóðviljinn

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.