Þjóðviljinn - 24.12.1969, Qupperneq 15

JÓLABLAÐ — |5
Menn vilja gjarnan líta á „heilbrigða
skynsemi“ sem einhverskonar föst og óum-
breytanleg verðmæti í sögunni,
og þá á söguna sem stöðuga sókn upp
til þessarar eilífu skynsemi.
Hér er reynt í ljósi galdraofsókna 1 6. og 1 7.,
aldar og hins þýzka nazisma að sýna
fram á það að ,,skynsemin“ og
,,hið eðlilega“ eru breytilegar stærðir
og að líklegt er að hugmyndir okkar
um þær þurfi heldur en ekki á
endurskoðun að halda.
Galdrabrenna — úr þýzkum bæklingi frá sextándu öld.
Nazistabroddarnir trúðu til hins síðasta á töfrakenningar sínar.
Þegar tók að halla verulega undan fæti fyrir þeim skráðu þeir
hjá sér hugleiðingar að um stríðið væri ekki háð á jörðu niðri
heldur í geimnum, „dauði vor verður dauði allieimsins".
HEILBRIGO SKYNSEMI
OG GALDRATRÚ
— GÖMUL OG NÝ
Nazisminn studdist við furðulegt sambland af djöflatrú, stjörnu-
spádómafræði og goðsögnum. Og hann sýndi því eðlilega mikla
trú á tákn — eins og hakakrossinn, sem fyrst kemur fyrir á 7000
ára gömlum gripum frá Mesópótamíu, en hér er teikning af ein-
um þeirra. Ýmislegt annað galdrafólk hafði trú á þessu tákni
eins og t.d. síðasta keisaraynja Bússa og góðvinur henn-
ar Raspútín.
Menn hafa mikla tilhneigingu
til að flagga með heilbrigðri
skynsemi. Og þá finnst mönn-
um að þeir séu að tala um það
sem er útbreiddiast, réttasit,
Sianngjarnaet, eilífðarverðmæ'ti
sem sitenzt öll uppátæki sér-
vitringa. Heilbrigð skynsemi
hafnar öllu því, sem ekki fell-
ux undir reglur hennar, sem
einhverju sjúklegu, afbökuðu,
fáránlegu. Hún er það hyigtak
sem við notum þegar við erum
að draga landamæri milli ckkar
sem hinna sönnu og eðlilegu og
þcirra sem hinna óheilbrigðu,
í sögubókum er skynseminni
lýst sem einhverju óhagganlegu
verðmæti sem hafið sé yfir sög-
una. Þar er oft látið sem sag-
an sé látlaus gönguferð í áitt
til hins eiiífa ljóss. Sem sagt:
maðurinn kemur út úr hinum
myrku miðöldum og verður
smátt og smátt skynsiamari
samkvæmt mælikvarða hinnar
eilífu skynsemd.
En þetta viðhiorf reynist því
miður anzi hæpið þegar betur
er að gáð. Hin heilbrigða skyn-
semi er ekki fösit stærð fremur
en önnur mannleg fyirirbæri.
Hún er einnig söguiegt fyrir-
bæri og því í meira lagi af-
stætt. Það er vænlegra til ár-
angurs að hafna þeirri einföldu
bjartsýni að „allt verður betra
með degi hverjum“ og láta sér
skiljast að hvert tímabil á sér
sinn buigmyndaheim — og þá
einniig að því er varðar það
hvað er skynsamiegt og hvað
ekki.
Þesisir sérsitöku bu'gmynda-
heimiar eru mjög greinileg-
ir einmitt þegar þeir eru hvað
ólíkastir o-kkar . eigin hugmynd-
um. f þesisu samhandi eru
galdraofsóknir á 16 og 17. öld
mjög fróðlegiar. Þessar ofsókn-
ir eiru að sjálfsögðu brjálsemin
eintóm ef dæmt er eftjr regl-
um heilbrigðrar sikynsemi sam-
tíðarinnar, En þar með er ekki
öll sagan sögð.
Það er athyglisvert að í sögu-
bókum fá menn einatt þá hug-
mynd, að galdnaofsóknir hafi
aðeins verið leifar af myrkum
miðöldum mitt í framsókn
skynsemisstefnu og mannúðar-
stefnu. Þetta er hinsvegar
meiiri háttar rógburður. Galdra-
brennur fóru að visu fram á
hinum myrku miðöldum. en
þær voru sjaldgæfar og yfir-
völdin voru þeim andvíg.
Karl mikli kom á áttundu
öld á diauðarefsdngu fyrir
g'aldrabrennur. Og á níundu
öld lét heiliagur Agobard í Ijós
hina almennu skoðun á galdira-
noirnum hann sió því þeinlínis
fösitu að það væri ekki annað
en hjátrú að trúa á nomir.
Þessa skoðun setti kirkjan í lög
sín með canon Episcopi.
Næstu aldir vaæ ekki horfið
indaleg og skynsamleg og unnt
var á þeim tíma, því hún byggði
á mjög nákvæmum og samihljóða
upplýsingum sem nornirnar gáfu
sjálfar við réttarhöldin-
Að sumu leyti má útskýra
þetta með pyndingum, sem
höfðu þann tilgang að þvinga
fram játningar sem kæmu heim
og saman við niðurstöður djöfla-
,.#á opinbarri• . skoðun kijrkjunn- .,^indi Þessi
Z. «1, ...^,^. eXmt sannfærandi að-
stoð frá hinum ákærðu galdra-
ar til galdratrúar sem ókirisiti-
legs fyriirbæris. Það vax ekki
fyrr en Ieið að lokum mið-
alda að ástandið breyttist og
galdratrú og ofsóknir fóru eins
og pest um Evrópu — ekki sízt
fyrir fæumkvæði Dóminíkana-
munka.
Það er um 1480 að snúið er
við blaðinu svo um munair.
Það er ekki fyr en þá að galdra-
trúin fær nýtt foirm og endan-
legla afsökun. Innocentius páfi
áttundi sendi frá sér páfabréf
árið 1484. Það fær tveim rann-
sóknardómurum Dóminíkana
rétt til þesis að berjast við
galdranomir í Þýzkalandi. Og
tveimur árum síðar gefa þessir
tveir Dóminíkanar út ritið
Malleus Maleficarum.
Ritið er fyrsta stóra handbókin
um djöflafræði — vísindin um
niornir og hina iHu list þeirra-
Þar með hafði galdratrúin feng-
ið páfalega viðurkenningu þrátt
fyrir eldri kirkjulög. Og héðan
í frá verður það heilbrigð skyn-
semi að trúa á nornir- Það verð-
ur þá h'ká heilbrigð skynsemi að
brenna þær: því auðvitað á
samfélagið að vemda sig gegn
meintri illisku þeirra.
Á næsta tímasikeiði þróast
djöfflafræðin sem visindi í takt
við loga galdrabrennana- Á titil-
blaði Malleus sitóð: „Sú villutrú
er verst að trúa ekki á nornir“-
Og Dóminkanar komu á stuttum
tima upp flóknu goðsagnakerfi
upp úr djöflafræðum.
Þeir bundu í kerfi lýsingar á
nomaseið, kynmökum við djöf-
ulinn og síðast en ekki sízt hug-
myndirnar um að nomimar séu
sérstakir frumkvöðlar í yfirvof-
andi valdatöku andskotans- Þessd
fræði breiðast fljótlega út og
öðlast fastan sesis í þjóðtrúnni.
Innan ramma samtíðarinnar var
djöflafræðin ekki geðbilun.
Smám saman varð hún eins vís-
nornum sjálfum.
Margar galdranomir báru fram
innvirðulegar játningar án þess
að þær væru beittar pyntingum,
alf frjálsum vilja- Það er ekki
minnsti vafi á því að fólk, sem
orðið var móðursjúkt af galdra-
andrúmslofti tímans, trúði ojálft
á allt það sem það játaði.
Og hvað gat þá knmið í veg
fyrir að jafnvel miklir andans
menn þeirra tíma tryðu á til-
veru galdranoma?
Afneitun gaildra hefði í raun
og vem ekki aðeins verið villu-
trú heldur og í andstöðu við
heilbrigða, almenna skynsemi.
Rannsófcnardómaramir trúðu
sjálfir á djöflafræðina sem hlut-
læg vísindi- Og ekki þeir einir.
Jean Bodin var einlhver helzti
snillingur Evrópu í lok sextándu
aldar, framsýnn frumkvöðull á
sviði réttarheimspeki, sögurann-
sókna, hagfræða og á fleiri svið-
um — hann var t-d- alveg sann-
færður um samsæri galdrafölks
og djöfulsins gegn kristnum
dómi. Hann skrifaði 1580 eitt af
höfuðverkum djöflafræðanna
„De la Dómonomanie des Sor-
ciers“ og hratt þar með af stað
nýiri bylgju af galdrabrenraum í
Evrópu. Mótmælendur með
Lúther í broddi fylkingar
gleyptu og djöflakenningu Dóm-
iníkana í heilu lagi- Jafnvel
hinn mikli Erasmus frá Rotter-
dam er ekki hafinn yfir allan
gmn.
Aðstæðumar vom stórfurðu-
legar- Trevor-Rbper skrifar um
tímann milli 1580 og 1630 (enn-
þé vom uppi menn eins og Ba-
oon, Montaigne og Descartas) í
riti sínu „Witches and Wittíh-
craft“:
„Ekki þarf annað en rétt líta
á það sem viðurkenndir sér-
fræðingar skrifuðu um tímabil-
ið til að koma auga á skugga-
legt ástaind- Af eigin sannfær-
ingu hötfðu þúsundir gamalla
kvenna, og ekki þær einar, gert
leynisamninga við djöfulinn,
sem nú hafði breytzt i hinn mikla
andlega pótintáta, Myrkrahöfð-
ingjann, sem var að endurvinna
ríki sitt-“
Stór hluti hinnar menntuðu
Evrópu var haldinn þeirri
djöfflasýki sem Bodin hélt að
sækti á nomir einar- Og þessi
sameiginlega brjálsemi var
hreint ekki galin í hugmynda-
heimi þeirra tíma- Hún var hið
skynsamlega og eðlilega. Aðeins
ónormalt fólk og þedr sem sjálf-
ir sýsluðu við galdna gátu fund-
ið upp á þvi að neita tilvenu hins
helvizka samsæris galdranom-
anna-
Menn fá ekki stkilið 16. og 17-
öldina fyrr en þeir hafa skilið
þetta-
Samsvarandi fyrirbrigðx þekkj-
txm við á öllum tíimum í litl-
um, einangmðum hópum, sem
knma sér upp í einangrun sinni
sínum eigin reglum fyrir þvi
hvað er heiibrigt, eðlilegt og
skynsamlegt. En eðlifegast er að
við lítum cnkikur nær.
Á miðri tuttugustu öld tótast
nazismanum þýzka að gera
„eðlifegar" athafnir og hug-
myndir sem við nú og hér telj-
um kolbrjálaðar. Venjufeg sögu-
ritun hefur ekki getað ráðið
neitt við þetta miðaldaskrýmsli
sem skýtur upp kollinum og
mglar öllum fögrum hugmynd-
um um látlausa ferð okkar upp á
við til Ijóss hinnar eilífu skyn-
semi.
Ég er viss um að nazistar jxeir,
sem oklkur finnst geðveikir
menn hafi eins og djöflafræð-
ingamir fyrr litið á sig sem full-
komlega eðlilega og skynsama
menn — og að svo hefur verið
á þá litið i því umhverfi sem
þeir bjuggu við.
Það má að vísu halda því
fram með rétti, að hugmynda-
heimur, andlegir innviðir þein-a
manna sem bezt voru að sér á
16. og 17- öld vt>ru allir aðrir
en hugarheimar fróðustu manna
okfcar samitíðar- En að öðru leyti
er áberandi svipmót með galdra-
ofsóknxmum miklu og gyðinga-
ofsóknum nazista.
Bæði fyrirbærin minna ó-
þynmxlega á það hve hugmyndir
okkar um manninn eru afstæð-
ar- Ég lít nazismann og diöffla-
fræðingana sömu augum: hin
nazíska illska er eðliieg og rök-
r“tt innam viss hugmyndajheims,
*
♦