Þjóðviljinn - 08.04.1973, Side 12

12 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 8. aprll 1973.
VALTÝSKA
Framhald af bls. 11.
tsland var hluti hins danska
rikis, en með sjálfstjórn helztu
innanlandsmála. Var löggjafar-
vald varðandi þau i höndum
alþingis og konungs i sameiningu,
en framkvæmdavaldið var
konungs. Ráðherra var falin
meðferð konungsvaldsins, en
fulltrúi hans á íslandi var lands-
höfðingi. Dómsmálaráðherra
Dana var jafnframt Islandsráð-
herra, og má þvi segja að rikis-
stjórn tslands hafi verið hluti af
þessum danska ráðherra.
— Hverju vildu nú Islendingar
breyta?
— bað voru uppi háværar
kröfur um það að fá rikisstjórnina
inn i landið, og var það kjarni
endurskoöunarstefnunnar. Tvis-
var sinnum, 1885 og 1893, var
samþykkt frumvarp i þeim anda,
og þar sem þetta var um breyt-
ingar („endurskoðun”) á
stjórnarskranni, var þing rofið,
kosið til aukaþings og frum-
varpið samþykkt aftur á sliku
þingi bæði 1886 og 1894. Var i
þvi gert ráð fyrir sérstöku
islenzku landsráði með landstjóra
og allt að þrem ráðherrum, er
nánast skyldu gegna hlutverki
rikisráðs i sérstökum málum ís-
lands.
— Var þetta hitamál á Islandi
og átakamál á milli Islendinga og
Dana?
— Stjórnarskrármálið var tvi-
mælalaust aðalmál stjórnmála-
lifsins i landinu og nokkuð
umdeilt. Konungskjörnu þing-
mennirnir höfðu yfirleitt lagzt
gegn endurskoðuninni, og sama
var að segja um ýmsa áhrif-
amikla þjóðkjörna þingmenn, og
var þar einna drýgstur Tryggvi
Gunnarsson. Harðasta áhlaupið
gegn málatilbúnaði endur-
skoðunarmanna var gert með
miöluninni 1899, en það fór út um
þúfur. Eftir það er ekki hægt að
segja annað en áhugi dvinaði fyr-
ir stjórnarskrármálinu, enda
héldu andstæðingar endur-
skoðunarmanna sig i skugganum.
Endurskoðunarmenn höfðu ekki
við áþrifanlegan andstæðing að
glima á þeim stjórnmálavett-
vangi, sem þeim var markaður.
Við þetta bættist, að danska
stjórnin hafði sagt þvert nei við
endurskoðuninni i þau tvö skipti
sem frumvarpið var formlega
samþykkt. Var ekki annað sýnna
en það þrátefli mundi halda
áfram að óbreyttri afstöðu Is-
lendinga, a.m.k. svo lengi sem
hægri menn færu með stjórn i
Danmörku.
— Fóru menn svo að leita
nýrra leiða á þinginu 1895?
-r-I oröi kveðnu tekur sú þings-
ályktunartillaga sem 'Samþykkt
er þá, undir sjálfstjórnarkröfur
endurskoðunarmanna, en breyt-
ingin er i þvi fólgin að skora á
stjórnina i Kaupmannahöfn að
hafa forgöngu um þá nýskipan á
stjórnarfarinu er uppfylli tiltekin
skilyrði. Danir eru sem sé beðnir
um frumkvæði i staðinn fyrir að
gera til þeirra kröfur nokkru
strangari en hugsanlegt væri að
þeir gætu gengið að en sú hafði
verið að ferð endurskoðun-
armanna.
I tillögunni fólst ósk
um það, að ráðherravaldið væri
falið islenzkum manni búsettum
hérlendis, en ekki var skýrt
kveðið á um, hvernig þvi ætti að
koma fyrir, að ráðherra sé
búsettur hér á landi en konungur
erlendis. Benedikt Sveinsson
sagði að það væri uppgjöf af hálfu
alþingis og brigð við stefnu Jóns
Sigurðssonar að tilgreina ekki,
hvernig fyrirkomulagið ætti að
vera
Það virðist vera að tillögumenn
hafi hugsað sem svo: Danska
stjórnin telur endurskoðunar-
frumvarpið allt of róttækar
kröfur til að hægt sé að ganga til
samninga á grundvelli þess, og þá
þarf eitthvað nýtt til að samn-
ingar takist. Tillagan var þvi til-
boð til stjórnarinnar, þar sem
spurt var: Hvað býður þú á móti?
— Og hvað bauð hún?
— Tillögunni var að visu
hafnað. En um sama leyti og
formleg tilkynning barst um það,
við upphaf þings 1897, kemur Val-
týr Guðmundsson með óformlegt
tilboð frá Dönum um innlendan
mann sem ráðherra (sjálfan
hann?) er sæti á alþingi og væri
ábyrgur fyrir þvi (þetta tvennt er
sameiginlegt endurskoðunar-
stefnunni og þvi sem tillögumenn
héldu fram 1895), en hins vegar
Glasgow, hús Tryggva Gunnarssonar, ber hæst á þessari gömlu mynd
frá Reykjavlk, en i þvl húsi munu hafa veriö brugguð ráðin um frum-
varpið 1895.
skyldi hann búsettur I Kaup-
mannahöfn og sitja i rikisráði
Dana.
— Vildu þá endurskoðunar-
menn engar tilslakanir gagnvart
Dönum?
— Ég þykist færa að þvi rök, að
endurskoðunarmenn, jafnvel
sjálfur Benedikt Sveinsson, hafi
verið tilbúnir að fallast á mála-
miðlun, en þeir vilja að tillaga um
hana komi frá Dönum, ekki frá
sér. Danir vilja hinsvegar sjá ein
hver merki þess frá alþingi, að
það sé reiðubúið til að gjalda
málamiðlun þvi verði að frekari
barátta sé látin niður falla.
— Er það raunverulega svo, að
fráhvarf frá óbilgirni endurskoð-
unarinnar hafi falið i sér uppgjöf?
— Það væri kannski helztil
djúpt i árínni tekið, en hitt er vist
aö nokkuð tekur að kólna i hinni
gömlu hugsjónabaráttu. Hagnýt
viðfangsefni fara að taka æ meira
rúm i hugum manna og þá i
stjórnmálabaráttunni. Og á
dögum valtýskunnar taka þing-
menn fyrst verulega að gefa eftir
af kröfum sinum á hendur
Dönum. En þetta liggur utan
sviðsritgerðar minnar.
— Samhengis vegna væri rétt
að minnast á það, hvernig mál
skipuðust rétt eftir aldamótin.
— Það er i raun og veru lýð-
ræðisþróunin 1 Danmörku sjálfri
sem veldur timamótum.
Valtýskanvar i lög leidd á þingi
1901, en samtimis komu frengir
um stjórnarskipti i Danmörku
hægri menn létu af völdum og
vinstri menn mynduðu stjórn. Þá
var þingræðið viðurkennt i Dan-
mörku og buðu Danir Islending-
um betri kosti en þeir höfðu sjálf-
ir krafizt, með valtýzkunni.
Þannig fengu Islendingar þing-
ræðisbundna heimastjórn 1904.
— Voru baráttumenn sjálf-
stæðishreyfingarinnar á ofan-
verðri 19. öld lýðræðissinnar?
— Ég minnist á það i ritgerð
minni, að i endurskoðunarfrum-
vörpunum voru ákvæði sem i
sjálfu sér hefðu stuðlað að auknu
lýöræði i stjórnskipuninni. En
lýðræðisþátturinn var eins og
aukaatriði sem litið var fjallað
um. Þó var i þessum efnum
munur á mönnum. En endur-
skoðunarmenn voru fyrst og
fremst að berjast fyrir auknu
sjálfstæði. Má hér minnast þess
sem Jón Jónsson á Sleðbrjótsegir
um Benedikt sýslumann: „Min
tilfinning um B. Sv. var sú, að
hann hefði ekkert á móti
höfðingjastjórn, sem alþýðan
fylgdi rannsóknarlitið, aðeins ef
sú stjórn væri á tslandi”.
Einn þáttur lýðræðisþróunar-
innar var þingræðiö, en kröfur
um það voru aldrei gettar á
oddinn i samþykktum alþingis.
En auðvitað var heimastjórn for-
senda fyrir þingræði, og þvi hlutu
þingræðissinnar að skipa sér
undir merki sjálfstæðis-
baráttunnar. Það er eins og menn
hafi ekki veitt þeim öflum i Dan-
mörku mikla athygli sem þar
börðust fyrir þingræði og lýðræði
og áttu svo erfitt uppdráttar fram
yfir aldamót. Að nokkru leyti
voru þær kröfur i Danmörku og
sjálfstjórnarkröfurnar hér
bornar uppi aí sams konar öflum,
en ekki er það alfarið.
— Einn sérstakan lýðræðisþátt
ættum við að taka hér til athug-
unar, það að þingmenn séu
bundnir af þeim vilja kjósenda
sem fram kom á þingmála-
fundum.
— Það er rétt að það var mikið
um það talað þá i blöðum og á
þingi að þingmenn væru bundnir
af vilja kjósenda. Á þeim árum
Skoðun og viðgerðir á
gúmmibjörgunarbátum.
Dreglar til skipa.
Fjölbreytt úrvai.
Hjálparsveitir!
SAMS varmapokar ávallt
fyrirliggjandi.
Gúmmíbátaþjónustan
Grandagarði — Slmi 14010
komst á sú venja að halda þing-
málafundi og gera á þeim sam-
þykktir, þetta var raunar nokkuð
misjafnt eftir héruðum og hefur
ekki verið mikið rannsakað,
frekar en svo margt annað. Sá
maður sem lenti i þvi á þingi að
greiða atkvæði gegn þvi sem
kjósendur á þingmálafundum
höfðu lagt fyrir, gat komizt i hann
krappan i umræðum. En einmitt
þannig var ástatt um ýmsa þá
sem hurfu frá endurskoðuninni og
gerðust tillögumenn á þinginu
1895. I vitund fólks held ég að
þingmenn hafi haft miklu ófull-
komnara umboð á þessum tima
en nú er orðið; þjóðfélagið var allt
einfaldara og menn gátu betur
vitað þá en nú, hvað mundi koma
til afgreiöslu hverju sinni. En
varast ber að draga of viðtækar
ályktanir af samþykktum þing-
málafundanna; þá eins og nú var
hægt að panta ákveðna viljayfir-
lýsingu af fundi þar sem aðsókn
var litil.
— En „þjóðarviljinn” hefur
verið sterkt vopn i höndum
endurskoðunarmanna á deilu-
þinginu 1895?
— Vissulega, enda var þvi
óspart veifað af þeira hálfu. Með
þvi mæltu fyrri samþykktir á
frumvarpinu með kosningum á
milli, og hefði þjóðin aldrei sýnt
annað en hún vildi halda stefn-
unni áfram. Þá var vitnað til
þingmálafundanna þar sem
aðeins 6 kjördæmi af 21 væru and-
stæð leið endurskoðunarmanna.
Einnig var Þingvallafundur 1895
nefndur i þessu sambandi,en þar
réðu frumvarpsmenn lögum og
lofum. Kveinkuðu tillögumenn
sér nokkuð undan þvi að vera
stimplaðir föðurlandssvikarar,
og kemur það t.d. fram i ræðum
eins aðalforingja þeirra, Guð-
laugs Guðmundssonar sýslu-
manns. Yfirleitt var mikill til-
finningahiti i mönnum út af þessu
máli, og er ekki að efa að Skúla-
mál hafa kynt þar undir. Skúli
Thoroddsen hafði einmitt nýlega
fengið uppreisn æru með dómi
hæstaréttar og á þessu þingi voru
samþykktar 5 þúsund króna
skaðabæturnar til hans. Blað
Skúla á Isafirði, Þjóðviljinn,
gerði eitt úr grimmustu andstæð-
ingum Skúla og foringjum tillögu-
manna og nefndi til þá Guðlaug
Guðmundsson og Tryggva
Gunarsson. Eðlilegt var að
endurskoðunarmenn notfærðu sér
i baráttu sinni þá pólitisku ofsókn
sem landshöfðingi hafði beitt einn
af foringjum þeirra þar sem var
Skúli.
— En hvér var hlutur Valtýs i
þvi að koma tillögunni fram?
— Hann fylgdi tillögunni að
málum, en var ekki áberandi for-
vigismaður hennar. Ég fæ ekki
séð að hann hafi verið einn af
frumkvöðlum hennar. Hins vegar
gat svo Valtýr notað sér þá leið
sem tillagan hafði opnað, en það
beið allt næsta þings, 1897.
— Þá riðluðust fylkingar?
— Já, heldur betur. Jens
Pálsson (tillögumaður 1895,
Valtýingur 1897) segir i bréfi til
Torfa i Ólafsdal: ,,... fraction-
irnar i þvi máli byltust og botn-
veltust... nýstárlegar constellat-
ionir komu i ljós. Tryggvi og
Bensi sýndust vera farnir að kok-
ettera hjartanlega hvor við annan
og landshöfðingi var oröinn hinn
radikali maður,— hið vinstra var
komið hægra megin og hið hægra
vinstra megin...”. Isfirzku þing-
mennirnir, Siguröur i Vigur og
Skúli, höfðu áður sýnt óþol yfir
kyrrstöðunni sem rikti i stjórnar-
skrármálinu, og þvi gerðust þeir
Valtýingar, en einnig hafa þeir
haft áhuga á þeirri uppstokkun
sem gat brotið nýjum mönnum
leið til þeirra val'da sem lands-
höfðingi og félagar hans nutu i
Reykjavik. Á sama hátt er eðli-
legt að iandshöfðingi sjálfur og
valdaklikan i kringum hann
snerust öndverðir gegn nýjum sið
sem gat kippt undan þeim
stöðunni. Rosknir ihaldssamir
menn fylktu sér svo um þá og
þannig varð til einn hlutinn af
andstæðingahópi Valtýs. Það var
litt samstæður hópur, en i honum
var að finna frumvarpsmenn frá
1895 að fjórum undanteknum.
— Hverjar voru þjóðfélags-
legar forsendur þeirrar mála-
miðlunar sem bæði tillagan og
valtýskan var?
— Ég hef nefnt það, að i Dan-
mörku voru stjTskipunarmálin að
vikja sem aðalatriði stjórn-
málanna fyrir hagnýtari málum
á árunupi upp úr 1890 með þvi að
hluti þjóðkjörinna fulltrúa
(vinstri menn) gengu til sam-
starfs við ihaldsöflin (hægri
menn) um málamiðlum. En
aðalástæðuna hlýtur að vera að
finna hér heima, og þess var
vissulega þörf að þing og stjórn
skipti sér meira af hagnýtum
málum og fjárhagsmálum en
verið hafði. Það var áberandi
galli á stjórnsýslunni að allt var
ákaflega hægfara, athafnalitið og
áhugalaust. Það var svo litið um
það, að ráðherra eöa embættis-
menn hans legðu eitthvað nýtt
fyrir þingið. Auk þess sat það ei
á rökstólum nema 2 mánuði
annað hvort ár og hafði þvi ei
tækifæri til að sinna þeirri
almennu framkvæmdastjórn sem
nú er i höndum stjórnar og
embættismanna hennar. Hér var
þvi verið að fá þjóðina til að
leggja stjórnarskrármálið á hill-
una til að sinna öðrum hagnýtari
málum, og einnig var unnið aö
hinu, að nýr og ferskur maður. is-
lenzkur, kæmi inn i æðsta
embætti landsins. Þetta hvort
tveggja mun hafa vakað fyrir til-
lögumönnum 1895 og valtýingum
siðar og tengdi þá e.t.v. saman.
— Nú er hið hagnýta gildi sagn-
fræðinnar ekki sizt það að vera
spegill fyrir samtímann. Er hægt
að rekja þræði frá þessum árum,
sem ritgerð þin fjallar um, tií
okkar daga?
— Eflaust er ekki torvelt að
finna samsvörum yfir þessi 80 ár
með þvi sem verið er að berjast
með og móti i þjóðmálum og full-
trúum þeirra afla sem þar eigast
við — óbilgjörn hugsjónastefna
sem höfðar til þjóðerniskenndar
— flokkur hinna hagsýnu manna
sem láti atv.mál og samgöngur
sitja i fyrirrúmi (það var ekki
tilviljun að dr. Valtýr skirði tima-
rit sitt Eimreiðina) — höfðingja-
sinnar, háembættismenn, um-
boðs umboðsmenn erlends valds
— alþýðusinnar, lærðir sem
ólærðir, lægra settir embættis-
menn i uppreisnarhug, forvigis-
menn kaupfélaga og annarra al-
þýðusamtaka; okkur getur dottið
ýmislegt i hug úr okkar eigin tið i
þessu^sambandi.
En til þess að rekja þræðina
milli nafngreindra manna þarf
meiri þekkingu en ég bý yfir, og
eflaust er málið yfirleitt ekki svo
einfalt, enda þótt benda megi á
einstök dæmi.
Pétur á Gautlöndum kvartar
undan þvi um aldamótin að hug-
sjónir taki að gerast úreltar i
stjórnmálum. En Pétur er ein-
mitt dæmi um að hugsjónaglaðir
baráttumenn samvinnustefn-
unnar runnu saman við ung-
mennafélagshreyfinguna,
ofstækisfulla þjóðernisstefnu og
idealisma, en þetta urðu tvær
helztu rætur Framsóknarflokks-
ins. Ef til vill kemur i ljós á næstu
mánuðum, hvort þær hugsjónir
eru alveg dauðar þar i sveit.
Tryggvi Gunnarsson var það ég
veit eini maðurinn i pólitik fyrir
aldamðt sem mátti teljast veru-
legur kapítalisti, og við höfum
tekið eftir þvi hvar hann haslaði
sér völl. Tryggvi og Hannes Haf-
steinlentu báðir i Heimastjórnar-
flokknum, það voru tengslin við
gamla embættismannavaldið i
Reykjavik sem gerði þeim óljúft
að fallast á valtýskuna. Ihalds-
samir stjórnmálamenn enn i dag
munu telja það sér til gildis ef
þeir geta sýnt fram á tengsl við
þá frændur.
Skúli Thoroddsen var einn af
róttækum vinstri mönnum
þessara tima, kaupfélagsmaður
og alþýðusinni, svo sem sjá má af
blaði hans. Hann var einn örfárra
stjórnmálamanna sem nefndi
hreinan aðskilnað við Dani fyrir
aldamót. Skúli barðist jafnan þar
i sveit sem fjærst .stóð hinu
ihaldssama, dansklundaða
embættismannaveldi. Frá honum
höfum við nafnið á blaðinu sem
þessi orð birtast í, Þjóðvilj-
anum.Ætli afkomendur hans séu
ekki býsna sáttir viö það, hvar
það blað stendur i þjóðmálum?
hj—