Þjóðviljinn - 28.02.1974, Side 15

Fimmtudagur 28. febrúar. 1974. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 15
UM AFNÁM Z
Undanfarnar vikur hefur tölu-
vert verið rætt opinberlega um
afnám bókstafsins z úr íslensku
ritmáli samkvæmt auglýsingu út-
gefinni af Menntamálaráðuneyt-
inu 4. september s.l. Allmikill til-
finningahiti hefur einkennt um-
ræður þessar af hálfu andstæð-
inga þessarar ákvörðunar, og
hefur þá viljað fara sem oftar, að
stórt hefur verið tekið til orða, en
málefnaleg rök lent utangarðs.
Að athuguðu máli teljum við und-
irritaðir, sem áttum sæti i Staf-
setningarnefnd, þvi nauðsynlegt,
að almenningur kynnist nánar
þeim rökum, sem lágu til þess að
nefndin lagði til, að bókstafur
þessi yrði niður felldur úr is-
lenskri stafsetningu.
Hlutverk nefndarinnar
1 erindisbréfi nefndarinnar er
lögð áhersla á, að tillögur hennar
um breytingar á stafsetningar-
reglum skuli vera til einföldunar
á stafsetningunni. Ljóst er, að
breytingin: eitttákn (bókstafur) i
stað tveggja um sama hljóðfelur
i sér einföldun. Ef slik einföldun
er framkvæmanleg án umtals-
verðrar skerðingar á gagnsæi
hins ritaða máls, þ.e. þeim éin-
kennum þess, sem auðvelda
mönnum að átta sig á skyldleika
orða eða orðmynda, virðist hún i
fyllsta máta eðlileg og æskileg.
Er afnám z réttlætanlegt sam-
kvæmt þessuni forsendum? Við
teljum hiklaust, að svo sé. Bók-
stafurinn z hefur lengi táknað
sama hljóð og s. Athugun leiðir i
ljós, að ritun s i stað z dregur litið
sem ekki úr gagnsæi málsins: i
langsamlega flestum tilvikum
eru tengsl fyrrverandi z-orða við
skyld orð og orðmyndir jafnljós
eftir sem áður. Hér breytir engu
um, þótt t.d. einstöku sagpir falli
saman i rithætti i lh. þt. við slika
breytingu, svo sem i „draumur-
inn hefur ræst” og „hann hefur
ræst bilinn”. Samhengið gerir
augljóst, að i fyrri setningunni er
um að ræða so. að rætast og i
hinni siðari so. að ræsa. Ljóst er,
að samruni þessara sagnmynda
veldur ekki heldur misskilningi i
tali og aö það er að sjálfsögðu
merkingarlegt samhengi orð-
anna, sem einnig þar sker úr. Um
orð, sem áður voru rituð með z i
stofni, er svipað að segja: gagn-
sæi þeirra skerðist sjaldan, þótt s
sé ritað i stað z. Flestum mun
fljótlega ljóstaf merkingarlegum
orsökum, að t.d. gæsla hlýtur að
vera skylt gæta, neysla skylt
neytao.s.frv., þótt ekki sé þar rit-
uð z. Má fullyrða, að þau orð
munu vandfundin, þar sem z-an
ein hefur verið það leiðarljós,
sem eitt tengdi þau við önnur
skyld orð.
Um sögu z
Rittáknið z hefur alltaf verið
óþarft i islensku. Það táknaði i
elsta ritmáli, að fram væri borið
tannhljóð + s (ts), en vitanlega er
ekkert auðveldara en tákna
hljóðasambandið með tákni tann-
hljóðsins og s, og i elstu handrit-
um er ýmist ritað ts eða z. Elsti
og frægasti málfræðingur tslend-
inga, höfundur fyrstu málfræði-
ritgerðar Snorra Eddu, vildi hafa
þennan hátt á og var þvi andvigur
z. t ýmsum fornum handritum er
z notuð á allt annan hátt en tiðk-
asteftir reglunum frá 1929, t.d. er
algengt, þegar kemur fram á 13.
öld, að rita z til að tákna mið-
mynd sagna og efsta stig lýsing-
arorða, ef ekki fór beygingarend-
ing á eftir stigsendingunni. Og
jafnvel i elstu skinnbókum er z
rituð i eignarföllum nafnorðs og
lýsingarorðs, ekki aðeins ef rót
endar á tannhljóði, heldur einnig
nn eða 11. Málfræðinga greinir á
um það, hvað þessi ritháttur
táknar. Siðar verður fullkominn
ruglingur á notkun z, t.d. i Nýja
testamenti Odds Gottskálkssonar
og Guðbrandsbibliu.
Sérstakar reglur um notkun z
komu ekki fram fyrr en i bók Ras-
musar Kr. Rasks, Lestrarkver
handa heldri manna börnum
snemma á 19. öld. Allmiklar um-
ræöur urðu seint á öldinni um
stafsetningu eftir framburði, og
bar þar hæst dr. Björn M. Ölsen,
sem vildi afnema z.
Um aldamótin kom svo fram
„blaðamannastafsetningin” svo
nefnda, en þar var mjög dregið úr
notkun z, og 1918 var hún alveg
felld niður með auglýsingu frá
ráðherra (Jóni Magnússyni).
Af þessu yfirliti má sjá, að lengi
höfðu menn ekki verið á eitt sáttir
um þennan staf, og hélst það
ósætti áfram. Fór svo, að z-regla
Rasks var aftur tekin upp 1929
með Auglýsingu um islensku staf-
setningu i Lögbirtingablaðinu 28.
febrúar þ. ár. Var reglum um rit-
un z siðan fylgt i kennslu i skólum
þar til á þessu skólaári, nema
hvað barnaskólar fengu undan-
þágu frá þvi að kenna þær 1934,
svo sem nánar verður að vikið.
Fullyrða má, að reglurnar frá
1929 styðjast engan veginn við
forna ritvenju og bera sumar
hverjar vitni um sprenglærðan
afkáraskap og kjánalæti. Það
væri t.d. gaman, að færðar yrðu
sönnur á, að borið hafi verið fram
mæðtst.en rithátturinn mæðzter
talinn eiga rætur i þessu formi, og
fleiri dæmi mætti nefna um end-
urgerðar orðmyndir, sem enga
stoð eiga i heimildum eða heil-
brigðri skynsemi. Og fullyrða
má, að reglurnar frá 1929 eiga
enga forna hefð á bak við sig. Ef
skrifa ætti z i samræmi við fornan
rithátt á sama hátt og y, ý, ey —
og ef menn vilja tvenns konar æ —
þyrfti að gera betri bæn og ger-
breyta reglunum frá 1929. En
hver yrði að bættari með þvi?
Árangur
z-kennslu
45 ár eru nú liðin frá þvi z var
formlega innleidd i islenska staf-
setningu. Öll þessi ár hefur gifur-
legum tima verið varið árlega i
efstu bekkjum skyldunámsstigs
og þó einkum i 3. og 4. bekk gagn-
fræðastigs, svo og i menntáskól-
um og öðrum framhaldsskólum,
til kennslu i notkun þessa bók-
stafs. Um árangurinn geta kenn-
arar i þessum skólum best vitnað.
Meginþorri nemenda hefur aldrei
náð verulegum tökum á notkun z-
reglna, og jafnvel þeir, sem talist
hafa góðirstafsetjendur, hafa þar
iðulega gert villur, annaðhvort
vegna ónógrar þekkingar eða i
fljótfærni. Alkunnugt er, að all-
stór hópur manna, sem að öðru
leyti hefur kappkostað að vanda
stafsetningu sina sem best, hefur
viljandi ekki notað z. 1 raun hefur
mátt skipta mönnum i tvo flokka
eftir þvi, hvort þeir hafa kunnað
eða viljað nota z eða ekki. Þessi
staðreynd hefur svo leitt til þess,
að almennt hefur verið litið á z
sem eins konar „lærdómsstaf”,
sem aðeins örfáir hafa kunnað að
nota rétt. Dagblöð, timarit, sjón-
varpstextar fyrir breytingu og
jafnvel prófarkalesnar bækur
hafa sýnt og sýna i rikum mæli
handahófskennda notkun z, sem
vitnar ótvirætt um vanþekkingu
og óvissu manna um notkun
hennar. Stafsetningarnefnd taldi
þvi miklu betra að fella z niður
með öllu.
Barnaskólarnir
og z-an
Því hefur verið haldið fram, að
z „hafi aldrei notið sin” til jafns
við aðra stafi, af þvi að barna-
skólarnir hafi brugðist þeirri
skyldu sinni að kenna reglur um
þennan staf; að allt hefði fallið i
ljúfa löð, ef z hefði notið þar
„jafnréttis” við aðra stafi.
Kennarar barnaskólanna tóku
snemma þá stefnu að færast und-
an að kenna um z i þeim skólum
og sóttu það mál svo fast, að
menntamálaráðherra veitti und-
anþágu frá þeirri kennslu þegar
árið 1934. Rök barnakennara voru
m.a. þau, að ærið nóg verkefni i
barnaskóla væri að kenna um
önnur atriði stafsetningar en z,
þar sem stafsetningarkennsla
yrði aldrei unnin nema að nokkru
leyti i þeim skólum, enda bæði
nauðsynlegt og skynsamlegt að
sinna þar fremur öðrum þáttum
móðurmálsins. 1 annan stað
sýndist mönnum, að hin þyngri
fræði um z væru ekki við hæfi
barna, þar sem nám þeirra krefð-
ist meiri kunnáttu i málfræði en
raunhæf væri á barnaskólastigi.
Þegar þessi undanþága frá
kennslu z var veitt, tóku börnin
fullnaðarpróf 13 ára, en nú ljúka
þau barnaprófi við 12 ára aldur.
Ekki er vitað, að kennarar hafi
skipt um skoðun á þessu efni. Má i
þvi sambandi geta þess, að á fjöl-
mennu kennaranámskeiði á veg-
um Menntamálaráðuneytisins i
júni 1972 kom fram eindreginn
vilji kennara, að skrefið yrði stig-
ið til fulls um algera niðurfell-
ingu.
Unglingaskólarnir og
z-an
1 unglingaskölum var svo tekið
til við z-námið og varið til þess
miklum tima, en árangur varð
minni en skyldi. Ekki var það
mikill hluti nemenda, sem lærði
að skrifa z til hlitar, meiri hlutinn
kunni meira eða minna hrafl, sem
i rauninni var oftast litils um vert
og stundum fremur til að rugla
nemendur. Að siðustu var svo
ævinlega nokkur hópur nemenda,
sem ekki var reynt að kenna z, af
þvi að þeim nemendum veitti ekki
af að verja öllum sinum náms-
tima til annars, sem talið var
nauðsynlegra, enda með öllu
óvist um árangur af z-kennslu.
Þessi umræddi bókstafur varð þvi
til þess öllum bókstöfum fremur,
að nemendur skiptust i flokka, og
getur slikt komið illa við til-
finningar unglinga.
Orðabækur og z-nám
Margir kennarar eru þeirrar
skoðunar, að heldur eigi að draga
úr stafsetningarkennslu i skyldu-
námsskólum, en leggja þeim mun
meiri áherslu á aöra þætti móður-
málsins. Mikið hefur verið rætt og
ritað um stafsetningarstagl og
ekki meö öllu að ástæðulausu.
Kennslu i stafsetningu hættir oft
til að verða leiðigjörn og á eflaust
sinn þátt i margnefndum náms-
leiða. Þess i stað vilja kennarar,
að nemendur noti orðabækur
meira en áður og haldi þeim sið,
eftir að skóla lýkur.
Nú fer það saman, að staf-
setningarkennslan minnkar til
mikilla muna við brottfall z og
einnig hitt, að z var „slæmur
orðabókarstafur”. Til að mynda
er auðvelt að ganga úr skugga um
það i orðabók, hvort rita skuli y i
orð eða ekki. Allt öðru máli gegn-
ir um z, þvi að hún var langoftast
rituð i beygingarendingum
sagna, en þær endingar eru ekki
sýndar i almennum orðabókum.
Er z auðlærð?
Sumir halda þvi fram, að
auðvelt hafi verið að læra að
skrifa z rétt, jafnvel mjög auð-
velt, en fáir munu þeir nemendur
og kennarar i unglinga- og gagn-
fræðaskólum, sem aðhyllast þá
skoðun. Og margur stúdentinn
hefur kvatt menntaskólann ekki
sterkur i þessum fræðum og þó
átt langa glimu að baki. Að visu
er oftast auðvelt að rita z rétt i
stofni orða, og gat þó oft að lita z i
orðunum reynsla, brennsla og
fleiri slikum orðum. 1 endingum
sagna reyndi hins vegar allviða
til muna á kunnáttu i málfræði.
Tvær orðmyndir voru oft sam-
hljóða, önnur rituð með s, hin með
z, til að mynda lýsingarorð (eða
atviksorð) og sagnorð: vænst —
vænzt, gerst — gerzt, grennst —
grennzt. Þá var sama sagnorðið
ýmist með s eða z, eftir þvi hvaða
hátt var um að ræða — og þó sam-
hljóða: annast— annazt, kallast
— kallazt, ætlast — ætlazt, eða t
greindi að samhljóða orðmyndir:
lézt — létzt, sezt — setzt, ázt —
átzt. Einnig hefur margur nem-
andinn velkst i vafa um, hvar z
skyldi standa i boðhætti mið-
myndar: minnstu, keppstu,
skjóztu, seztuo.s.frv. Þessi örfáu
dæmi nægja til að gefa i skyn, að
álitamál getur verið hvort auð-
veldara var að læra reglur um z
en önnur þau atriði i islenskri
stafsetningu, sem helst valda
erfiðleikum. Það liggur i augum
uppi, hversu skynsamlegt hefði
verið að halda þessum fræðum
fast að 12 ára börnum eða enn
yhgri nemendum.
Um skýrleik
Þess er áður getið, að afnám z
skerðir litið sem ekki gagnsæi
orða. Þó skal þvi ekki neitað, að
ritun z gaf að jafnaði nokkra
beina vitneskju um stofn orða
(sem reyndar liggur þegar fyrir
af merkingarlegum orsökum,
sbr. það, sem áður er sagt). Z i
orðinu vizkaminnti á t i vitog z i
stenztá d i standa. En þessi vit-
neskja og áferðarskýrleikur var
allt of háu verði goldinn að okkar
hyggju. Ef sú stefna að sýna stofn
orða eða uppruna sem skýrast i
riti ætti að ráða mestu, næðist
meiri árangur i þessu sambandi
með þvi að rita d, ð, t ásamt s:
islendska, heldstur, sættst. Þá
bæri t.d. einnig rithátturinn
breiðka, viðkaog gleiðka gleggra
vitni um uppruna orðanna en sá
ritháttur, er nú tiðkast. Þótt sum-
ar myndir nokkurra orða ólikrar
merkingar verði stafsettar eihs,
eftir að z var af lögð, er engu
meiri hætta á misskilningi i riti en
i mæltu máli, þar sem framburð-
ur orðanna er og hefur verið hinn
sami, og hefur áður verið að þvi
vikið. Það er heldur engin ný
bóla, að óskyld orð séu rituð með
sama hætti i islensku máli. Eitt
dæmi nægir: Merking eftirfar-
andi setningarbrots fer eftir
framhaldinu, þvi merkingarlega
samhengi, sem oröið beðií
stendur i: Hann hefur beðiö...
Halldór Laxness hefur ritað tugi
bóka, og fáir munu þeir að sönnu
vera, sem telja sig skilja allt i
bókum hans. Þvi hefur þó aldrei
verið haldið fram, að skilningur
manna skerptist, ef z væri sett i
þessi frægu rit.
Breytingin 1973
Þegar að þvi er horfið að rita s,
þar sem áður var z i islensku
máli, kemur til álita, hvaða
breytingar aðrar eru nauðsynleg-
ar eða heppilegar. Til mála kæmi
að rita d, ð, t ásamt s samkvæmt
uppruna: gætsla, bandski.
fariðst. En slikur ritháttur hefur
ekki tiðkast og er andstæður
þróun málsins. Annar kostur er
að skipta aðeins á s og z og hafast
ekki annað að . Þá yrði t.a.m.
ritað hitst, sætst og stytst. Um
þann rithátt er það að segja að
hannerhvorki i samr. v. framb.né
stofn þessara orða: hitt— sætt —
og stutt. llvort tveggja yrði þá
talið rangt: að rita hist, sæst og
stysti samræmi viö iramburö og
hittst, sættst og styttst með hlið-
sjón af stofni. Ef þessi leið yrði
valin, er hætt við, að margur
námsmaðurinn þættist litlu
bættari og ritvillur yrðu álika
margar og á dögum z.
Stafsetningarnefnd valdi þann
kostinn að láta framburð ráða;
rita hist, sæst, stysto.s.frv. Sá rit-
háttur er langauðveldastur, þvi
að þá má styðjast við auðlærða
reglu: Aldrei skal rita t eða tt
næst á undan endingunni st.
Þeir, sem 1929 sömdu reglur
þær um z, sem gilt hafa þar til i
september s.1., ákváðu að rita
ekki z á eftir s eða ss.^Við
lýsingarhatt sagna, sem enda á st
eða sst i germynd var i miðmynd
bætt endingunni st: festst lýstst,
hresstst, kysstst. Rithátturinn
feszt, lýszt, hresszt og kysszt
hefði hins vegar verið i samræmi
við aðrar reglur um z. Ekki
verður sagt, að endingin stst fari
vel i islensku máli, enda hefur
hún vart verið borin fram, nema
þá að stafsetningin hafi leitt til
einhvers fikts i þvi efni. Menn
hafa sagt orðin fest ogfestst með
sama hætti. 1 námi þvældist þessi
stafsetning fyrir, nema nemand-
inn kynni glögg skil á germynd og
miðmynd. Stafsetningarnefnd
lagði þvi til, að „einfalt” st yrði
látið nægja i báðum myndum i
samræmi við framburð.
Lokaorð
Stafsetning, sem mjög tekur
mið af uppruna, gerir ávallt þá
kröfu, að menn viti svo og svo mikiö
uinmálið, málfræði þess og form.
Þar eru z-reglur siður en svo
undantekning. Þær krefjast
drjúgs tima við fremur ófrjótt
nám. Reynslan hefur aftur á móti
sýnt, að færni i z-reglum og staf-
setningu almennt er ekki einhlit
til að menn geti kallast sendi-
bréfsfærir, geti stilað skamm-
laust mál sitt eða komið fyrir sig
orði, svo að viðunandi sé. Staf-
setning er ekki málið sjálft, held-
ur búningur þess i riti; kunnáttu i
stafsetningu tryggir engan veg-
inn málhæfni. Með þvi að rýmka
nokkuð um hina formbundnu
stafsetningu vinnst timi til að
sinna betur málinu sjálfu og not-
kun þess. Af þeim sökum og öðr-
um sem nú hafa verið greindar,
er það þvi skoðun okkar, að af-
nám z úr islensku máli sé spor i
rétta átt, átt til málverndar og
málræktar.
Vegna ýmissa ummæla og um-
ræðna, sem spunnist hafa um
niðurfellingu z, höfum við undir-
ritaðir talið rétt eins og getið var i
upphafi að birta helstu röksemdir
okkar um þessa ákvörðun og telj-
um málið hér með útrætt af okkar
hálfu.
Ilalldór Halldórsson
Baldur Ragnarsson
Gunnar Guðmundsson
Indriði Gislason
Kristinn Kristmundsson
UNDRALAND
Ný leikfangaverslun i Glæsibæ.
Allt sem rúllar, snýst skoppar, tistir og
brunar.
Fjölbreytt úrval.
Komiö, sjáiö, undrist í UNDRALANDI
Rök stafsetningarnefndar