Þjóðviljinn - 02.08.1975, Blaðsíða 10

10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 2. ágúst 1975
Rœtt við Júníus Kristinsson sagn-
frœðing, sem rannsakað hefur
sérstaklega Vesturheimsferðir
frá Vopnafirði
Þriðjungur
vesturfara var
úr Múlasýslum
Júníus Kristinsson er
einn þeirra sagnfræðinga,
sem valið hafa sér að
rannsóknarefni fólksflutn-
ingana frá íslandi fil
Norður-Ameríku. Június
stundaði nám í sögu og ís-
lensku við Háskóla íslands
og hóf þá rannsóknir á
vesturheimsf erðum is-
lendinga og þá einkum
þeirri hlið þeirra er sneri
að islendingum hér heima.
Sérstaklega hefur Júníus í
þessu sambandi rannsakað
byggðaþróun í Vopnafirði
og fólksflutninga þaðan.
Þjóðviljinn átti fyrir
skömmu tal við Júníus um
það, sem athuganir hans
hafa leitt í Ijós.
— Að BA-prófi loknu fór ég
fljótlega að svipast um eftir rit-
gerðarverkefni og þar kom leit-
inni að ég staðnæmdist við
vesturheimsferðir islendinga,
sem ekki hafa verið rannsakaðar
mikið hérna megin hafsins, þótt
töluvert hafi veriðskrifað um þær
i Ameriku, sagði Június. — Þau
skrif hafa auðvitað mest verið út
frá sjónarmiði vesturislendinga,
þvi lýst sem gerðist fyrir vestan
hafið en minna tildrögum þessara
ferða hér á Islandi. Mér varð fljót-
lega ljóst að þetta verkefni var
afskaplega yfirgripsmikið og
mjög margþætt. Það mátti túlka
út frá efnahagslegum, félagsleg-
um og tæknilegum forsendum og
jafnvel finna á þvi sálfræðilegar
skýringar, þegar komið væri
niður i ákvörðun einstaklingsins
um það, hvort hann ætti að fara
eða ekki. Þannig mætti lengi
telja. Ég sá fljótlega að það yrði
aö þrer.gja efnið töluvert mikið til
þess að hægt yrði að komast að
niðurstöðu, sem ekki væri alltof
almenns eðlis. Þá lá beinast við
að finna eitthvert hæfilega af-
markað svæði i landinu, hæfilega
fjölmennt og viðráðanlegt, þar
sem hægt væri að gera það sem
kallað er grasrótarathugun.
Vopnaf jörður
ýkt dæmi
— Og hvaða svæði varð fyrir
valinu?
— Ég staðnæmdist fljótlega við
Vopnafjörð, og liggja fyrir þvi
margar ástæður. Fyrst má nefna
að Vopnafjörður er mjög vel af-
markaður landfræðilega, þangað
fór mikill fjöldi af fólki til Ame-
riku, og i Vopnafirði kom einkar
glöggt fram sú byggðaþróun, sem
mjög gætti á Norðausturlandi á
nitjándu öld. Þar á ég við útfærslu
byggðarinnar upp til heiða og svo
þéttbýlismyndunina á siðustu
áratugum aldarinnar.
— Er Vopnafjörður dæmigerð
sveit hvað vesturferðirnar sncrt-
ir?
— Það má frekar segja að
Vopnafjörður sé ýkt dæmi, þar
sem þessir flutningar voru miklu
stórfelldari þaðan en frá nokkurri
annarri jafnstórri sveit, sem mér
er kunnugt um hér á landi að
minnsta kosti og jafnvel þótt
viðar væri leitað.
Ég réð það af að lita á þessa
flutninga og reyna að túlka þá
sem hluta af byggðarþróun, sem
orðið hafði i Vopnafirði allt frá
byrjun nitjándu aldar, og þá einn-
ig sem liö i demógrafiskri þróun i
héraðinu, en demógrafia fjallar
um vöxt og viðgang mannfólks-
ins, fæðingu og dauðsföll, gifting-
ar og flutninga af ýmsu tagi.
Verkefni mitt var sem sagt iand-
fræðilega bundið við Vopnafjörð,
sérstaklega á timabilinu frá 1876
til 1893, og efnislega bundið við
byggðaþróun og demógrafiska
þróun á þessu svæði.
Mjög ör fólksfjölgun
— Hverjar voru ástæðurnar til
þess að svo margt fólk fluttist frá
Vopnafirði?
— Byggðarþróunin skýrir þetta
á vissan hátt, þvi að flutningarnir
voru liður i byggðarþróuninni,
þótt byggðin færðist út fyrir sveit-
ina og landsteinana. Um 1820
voru ibúar i Vopnafirði um fjögur
hundruð, en fjölgaði mjög ört
næstu áratugi. 1820—1860 var
mannfjölgunin yfirleitt miklu ör-
ari á austanverðu landinu en i
öðrum landshlutum, og i Vopna-
firfji var mannfjölgunin sérstak-
lega mikil, jafnvel i samanburði
við nágrannasveitirnar. Þessi
aukni mannfjöldi i sveitinni þurfti
auðvitað að skapa sér einhverja
bólfestu, en þar sem Vopnafjörð-
ur var framan af öldinni nær
hreinræktað landbúnaðarhérað,
var eina úrræðið byggðaraukn-
ing, sem kom fram á tvennan
hátt.
— llvernig?
— 1 fyrsta lagi sem margbýlis-
myndun. Það varð margbýlla á
bæjum. Þar sem áður hafði verið
einn ábúandi urðu þeir kannski
þrir eða fjórir. 1 öðru lagi kom
byggðaraukningn fram i þvi, að
numin voru heiðarlönd upp af
Vopnafirði. Þetta er raunar liður i
þróun, sem varð viðar á þessum
slóðum, til dæmis i Þistilfirði, á
Jökuldalsheiðinni og viðar á
Norðurlandi. Þarna eru sums-
staðar möguleikar til að færa út
byggðina, að minnsta kosti þegar
gott er i ári, möguleikar, sem i
öðrum landshlutum gáfust siður
eða voru minna nýttir. Fólki
fjölgaði mjög mikið á Vopnafirði
á timabilinu 1820—1860, og kom sú
fólksfjölgun fram á tvennan hátt.
Annars vegar var viðkomun i
sveitinni mjög mikil, frjósemin
afskapleg. Fæðingar voru tölu-
vert tiðari en i landinu að meðal-
tali, en dauðsföll undir meðallagi.
I öðru lagi var flutningajöfnuður-
inn mjög hagstæður; fleira fólk
fluttist til Vopnafjarðar en burtu
þaðan aftur. Á þessum fjörutiu
árum fjölgaöi ibúum Vopnafjarð-
ar úr um það bil fjögur hundruð
upp i nærri þúsund, en á sama
tima fjölgaði landsmönnum öll-
um úr tæpum fimmtiu þúsundum
upp i sextiu og sjö þúsund. Af
þessu sést, að i Vopnafirði hafa á
þessu timabili verið sérstaklega
góðir afkomumöguleikar.
ófrískur
aldurspýramídi
— Hvað kom af stað þessari
þróun?
— Hér er um mjög samverk-
andi eða gagnvirk öfl að ræða,
sem öll stuðla að ákveðinni þróun.
Fyrst skulum við beina athygl-
inni að demógrafiunni. Það er
yfirleitt regla hvar sem er i heim-
inum aö geysimikil mannfjölgun
verður fyrst eftir að harðindum
slotar. Þetta varð raunin i Vopna-
firði eftir Móðuharðindin og
reyndará landinu öllu. Fæðingar-
talankringum aldamótin 1800 var
m jög há. Þá fæddist afar mikið af
börnum, og 1825-30 var þvi i
Vopnafirði óvenjumikill fjöldi
fólks á giftingar- og æxlunaraldri.
Við getum virt þetta fyrir okkur
sem pýramida og raðað fólkinu
þannig upp að yngstu aldurs-
flokkarnir séu neðst. Venjulegur
aldurspýramidi er reglulegur i
lögun, afföllinn verða smámsam-
an meiri eftir þvi sem ofar dreg-
ur. En við gætum sagt, að aldurs-
pýramidi vopnfirðinga á þessum
tima hafi veriö ófriskur, þvi að
hann er sverastur um miðjuna.
Það bepdir til þess að i vændum
hafi verið mikið viðkomuskeið.
Svo varð lika og það hélst i hend-
ur við margbýlismyndunina, sem
ég talaði um áðan. Nákvæmlega
sama sagan endurtók sig upp úr
miðri öldinni. Þá voru börn
hinna velskipuðu aldursflokka
frá aldamótaárunum að komast á
giftingar- og æxlunaraldur; þetta
var eins og snjóbolti, sem hlóð
utan á sig. Og á þessu skeiði ann-
arrar kynslóðar frá Móðuharð-
indum teygist byggðin upp á
heiðarlöndin. Þetta var hið eina
tiltæka úrræði fólksins i þessu
landbúnaðarsamfélagi, Vopna-
firði, ef það vildi skapa sér lifsaf-
komumöguleika i þéttsetinni
sveit.
Hörmungatímabil
— Þetta var á árunum
1850—1860?
Já. En upp úr 1860 hefst djúp-
stæð vistkreppa i Vopnafirði, fæð-
ingum fækkar og þarna verður
svo mikill manndauði, að þvi er
ekki likjandi við annað en verstu
hörmungartimabil á átjándu öld.
Ein helsta ástæðan er liklega sú
að um 1860 verður veðurfars-
breyting, þannig að það fara að
koma hörð og ill ár. Frá 1820 og
framundir 1860 virðist hafa verið
mjög gott i ári viðast hvar á land-
inu. Um Vopnafjörð og önnur
svæði á landinu norðaustanverðu
virðist þvi vera þannig háttað, að
þar er gott undir bú þegar vel ár-
ar. Þá er féð vænt þar og fólk
virðist komast vel af, jafnvel það
sem býr alveg við mörk þess
byggilega, eins og á heiðabýlum.
Þegar svo harðnar i ári, þó ekki
sé nema litið, þá verður óbyggi-
legt eða svo uppi á heiðunum. Það
er þetta, sem gerist að mér sýnist
i Vopnafirði um þetta leyti. Enda
fer byggðin i Vopnafirði þegar að
dragast saman upp úr 1860 og
fólkinu að fækka, áður en nokkrar
Vesturheimsferðir hófust.
Það má þvi segja að fólksflutn-
ingarnir til Ameriku hafi byrjað
áratug of seint, að minnsta kosti
hvað vopnfirðingum viðkom.
Vesturferðirnar hefjast ekki hér
að ráði fyrr en upp úr 1870, svo að
fólk varð að berja ofan af fyrir sér
eftir þvi sem það best gat hér
heima. Það tókst ekki i Vopna-
firði, og fólkið dó. Hefði það úr-
ræði verið tiltækt strax um 1860
að flýja landið, hefði það að lik-
indum bjargað mörgum kotungn-
um, sem annars varð undir.
Þúsund vopnfirðingar
f luttu á rúmum 30 árum
— Hvernig var ástandið i
Vopnafirði við upphaf Vestur-
heimsferðanna?
— Upp úr 1870 var aldurspýra-
midi vopnfirðinga aftur tekinn að
gildna um miðjuna. Þá var i
sveitinni mikill fjöldi ungs fólks,
sem fæðst hafði i fæðingahrinunni
upp úr miðri öldinni, en var nú að
komast á þann aldur að fara að
festa ráð sitt og stofna bú. Áður
höfðu úrræði vopnfirðinga við
svipaðar kringumstæður verið
margbýlismyndun og byggðarút-
þensla, en þeir möguleikar voru
nýttir til hins ýtrasta, svo að
þarna virtist stefna i algert óefni.
En upp úr 1870 hefjast
Vesturheimsferðirnar og vopn-
firðingar urðu þar fljótlega með.
Fyrstu vopnfirðingarnir fóru
vestur 1873.
— Hversu margir fluttu úr
sveitinni alls?
— Við höfum áreiðanlegar
heimildir um Vesturheimsferðir,
bæði úr Vopnafirði og annars-
staðar, frá 1876 til 1893, þegar
haldið er uppi opinberri skýrslu-
gerð um þessa flutninga. Eftir
1893 er hinsvegar einvörungu við
prestsþjónustubækur að styðjast.
Þá eru þeir, sem á brott flytjast
úr sóknunum, nefndir i sérstökum
dálki um brottvikna. 1 Vopnafirði
vill svo slysalega til að prests-
þjónustubókin frá timabilinu
1899—1930 brann og er aðeins til i
endurgerð, sem er fremur óáreið-
anleg. En á timabilinu 1873—1893
flytjast hátt á áttunda hundrað
manns frá Vopnafirði til
Ameriku, og ef við bætum við ár-
unum fram til 1906, bæði eftir
endurgerðu kirkjubókinni og
nokkrum heimildum öðrum,
verður útkoman sú að um þúsund
manns hafi flust úr Vopnafirði á
liðlega 30 ára timabili. Þetta er
hrikaleg tala, þegar haft i huga
að ibúarnir i sveitinni voru um 900
þegar flutningarnir hófust.
Tveir þriöju vesturfara af
Austur- og Norðurlandi.
. — Flutningarnir voru mestir af
Norðausturlandi. Hvernig skipt-
ust þeir niður á landið allt, eftir
sýslum?
— Ég hef skiptinguna ekki ná-
kvæmlega eftir sýslum, en i stór-
um dráttum sýnist mér að um það
bil þriðjungurinn af öllum vestur-
förum okkar hafi komið úr Múla-
sýslum. úr Skaftafellssýslum
fóru afar fáir og enn færri úr
Rangárvallasýslu og Arnessýslu.
Liklega er Rangárvallasýsla sú
sýslan, sem fæstir fara frá. Skýr-
ingin á þvi er kannski sú, að
þarna fluttist fólk til Vestmanna-
eyja. Vestmannaeyjar urðu
Amerika rangæinga. Af Suður-
nesjum.úr Borgarfirði og af Snæ-
fellsnesi fluttust frekar fáir og
litlu fleiri tiltölulega af Vestfjörð-
um. Hinsvegar fer fjöldi úr Húna-
vatnssýslum, Skagafirði, Eyja-
firði og sérstaklega Þingeyjar-
sýslum, einkanlega norðursýsl-
unni. Ég geri ráð fyrir að annar
þriðjungur vesturfara hafi verið
af Norðurlandi, það er að segja
svæðinu frá Vestur-Húnavatns-
sýslu til Norður-Þingeyjarsýslu
að báðum meðtöldum.
Tvær flutningalotur
— Og þeir sem fluttu voru fyrst
og fremst bændafólk, sem flutti til
að verða bændur áfram?
— Svo var það að mjög miklu
leyti, en ekki eingöngu. Það fólk
sem fer framan af, i fyrri flutn-
ingalotunni, sem er svona frá þvi
um 1870ogeitthvað framyfir 1890,
er að yfirgnæfandi meirihluta úr
sveit og flyst vestur til þess að
búa i sveit og velur sér lönd þegar
vestur kemur með tilliti til þess.
Það fer yfir hafið til þess að nema
gott sauðland. Þetta skýrir að
nokkru þá óheppni, sem virtist
elta landnám islendinga fyrir
vestan haf fyrst i stað. Þeir völdu
sér óheppileg lönd, ekki feita
landið, akuryrkjulandið, heidur
höfðu þeir hugsað sér að hafa fé,
og það þarf öðruvisi land fyrir
beit en akra. En þeir áttuðu sig
nú fljótlega á þessum byrjunar-
mistökum og fengu sér betri lönd.
Þegar kemur framyfir aldamót
breytist eðli þessara flutninga að
þvi er virðist. Þá fer að flytjast
mikið af fólki úr þéttbýli, til að
mynda héðan úr Reykjavik, svo
og úr kaupstöðum og kauptúnum
úti um land. Þá fóru til dæmis
margir iðnaðarmenn, sem ætluðu
að stunda iðn sina fyrir vestan, en
þar var kaupgjald oft ótrúlega
hátt miðað við það sem hér þekkt-
ist.
Það fólk sem fór i fyrri lotunni
fór til þess að nema land og
dveljast vestra ævina út og átti
yfirleitt ekki afturkvæmt til
íslands, en þeir, setn fóru eftir
aldamótin, fóru margir i þeim til-
gangi að dveljast vestra i nokkur
ár og græða peninga til dæmis.
Mjög margir áttu þá orðið frænd-
garð fyrir vestan og fóru til ætt-
ingja og venslafólks, stúlkur fóru
i vist og annað eftir þvi.
Kviknun fjöldahreyfingar.
— Þú minntist á að þröngbýli I
Framhald á 14. siðu.